Amaliy yadro fiziкasi

IBOB

RADIOAKТIVLIK HODISASI

Radioaktivlik lюdisasi kasl1f etilganiga ham yuz yildan oshdi. Usl1- bu davr ichida bt1 hodisa l1ar tomonlama o'rganildi, yangi xusttsiyatlari va turlari kasl1f etildi. Епg so'nggi kashf etilgan turlaridan Ьiri bt1 klas­ ter radioaktivlik yoki klaster parcl1alanisl1dir. 811 parclшlanisl1 ХХ asr­ ning oxirlarida kas11t· etilgan bo'lib, tt поуоЬ radioaktivliliklar gt1п1higa kiradi. Hozirgi ktшda 25 ta yadroning klaster parchala11ishi taj1·ibada aniqlangan.

Radioaktivlik ikki xil, ya'ni taЬiiy va sнп'iу radioaktivlikka bo'linadi. Yerda uchraydigan taЬiiy radioaktivlik11i ilk bor Pyer va Ma­ riya Kyurila1· tadqiq qilgan. Su11'iy radioaktivlikпi yoki su11'iy 1·adioak­ tiv ele111e11tlami ilk hosil qilish imko11iyatlari11i ocl1gan olimlar lгеп va Frederik Jolio-Kyш·ilardir. Ular ilk bor st111'iy radioaktiv ele111e11t11i sin­ tez qilganlar. Keyinchalik bt1 radioaktiv izotoplar tш-li sohalarda keng qo'Ilanila boshlandi.
Keyingi vaqtlarda radioaktiv izotoplar isl11ab cl1iqai·ish va ular­ пing qo'llanilisl1 sohalari keпgayib boпnoqda. Ay11iqsa, tшi tihЬiyotda qo'llanilishi va isl1lab chiqarilayotgan radioaktiv izotoplar (radiшшklid­ lar) soni va 11ome11klaturasi oshishida yaqqol ko"ris\1 mшnkin.
Mazkur bobda radioaktivlik, radioaktiv pш·clшla11isl1 qo11unlari, parchalanish tнrlari, ichki koпversiya lюdisasi, МуоssЬансг effckti va нning qo'llanilisl1i hamda radioaktiv fon mavzнla1·iga to'xtalib o'tiladi.

1. 
   -§. Radioaktivlik hodisasining 11шumiy tavsifi
   

Radioaktivlikпing kashf etilishi atom tttzilishi lшqidagi ta'liшot ta­ raqqiyotida katta ahaшiyatga kasb etdi. Radioaktivlik11i (loti11cl1adan radio - nurlanisl1, radius - nur va activus - ta'sirclшп) 1896-yilda fran­ suz olimi Anri Bekkercl kashf etdi. А. Bekkerel ura11 metalli Ьirikma­ lari bo'lga11 ruda ko'zga ko'гiшnaydiga11, ашmо fotoplasti11kaga ta'si1· qiladigaп nurlar chiqarisl1ini payqadi. Agar qoro11g'i t1yda Ьir parcha uran rudasi fotoplastinka tistiga Ьir песlш ktш qo'yilib, s0'11gra plas­ tinka ochtirilsa, 11nda rнda parchasini11g tasviri tt1sl1ib qolga11ini ko'rish


6
mumk in. Radioaklivlik hodisasini Bekkerel ana shu уо'/ Ьilan topg aл. Bekkerel kashfiyotidan ko·p o'tmasdan bunday ko'zga ko'rinmas nur­ larni bosl1qa mocldalar ham chiqarishi aniqlaлgan. Barcha bunday mod­ dalar radioaktiv nюddalar deb, nюddalarning bunday nurlar chiqarish x11sнsiyati esa 1·adioaktivlik deb atala bosh landi. Radioaktivlik hodisa­ sini o'rganish sohasida fraпsuz olimlari Mariya Sk/odovskaya-Kyuri va Руег Ky11rilarniпg xizшati katta bo' ldi. Ular Ьir necha tonna 11ran ru­ dasini qayta ishlab, fanga шa'lum bo'lmagan metallning bir grammi­ ga yaqin шiqdoriпi ajratib olishgan. Bu metallniпg radioaktivligi uran­ niпg radioaktivligidan Ьir necha million marta ortiq ekaпligi aniqlandi. Olimlar Ь11 шetallni radiy deb atashgan (radiy - nurli demakdir, Jotin­ cha radiнs - nur so'zidaп olingan). Olimlar radioaktiv parcha/anish jarayoniga taЬiatdagi qanday kuchlar ta'sir eta oladi (uni tezlashtira­ di yoki sekinlashtiradi) degan savolga javob izlay boshladilar. Jzchil tekshirishlar natijalaridan ma'lum bo'ldiki. juda yuqori yoki juda past harorat, kuchli elektr va rnagnit maydonlari, yuqori bosim va tezla­ nishlar, kuchli kimyoviy reaktivlar ham radiyning parchalanish jara­ yoniga ta'sir eta olmasligini ko'rsatdi. Pyer va Mariya Kyurilar radiy do11ac/1asini m11gnit maydoniga qo'yib, Ьir jinsli bo' lg an radioaktiv nurlar dastasini maydon ta'sirida ikki dastaga ajralishini payqadilar. Bu dastalardan Ьirida radioaktiv zarтachalar oldingi yo'nalishda to'g'ri chiziq bo'ylab harakatlanadi, ikkinchisida esa bir tomonga og'ib, o'z yo'lini o·zgartiradi. Nurlarning og'ish yo'nalishi va burchagiga qarab, og'uvchi nurlar maпfiy zarralar oqimi ekaлligiga ishonch hosil qilish muшkin. .luda sinchiklab tekshirishlar natijasi bu ntirlarning elektron­ lar ekanligini ko'rsatdi. Uchib chiqayotgan elektronlar11ing tezliklari turlicha bo'lib chiqdi. Magnit maydon ta'sirida og'uvchi dastada tez­ liklari yorug'lik tezligiga yaqin tezlik Ьilan harakatlanuvchi elektronlar ham uchraydi. Radioaktiv nurlamiпg magnit n1aydonida og'maydigan qismi qanday taЬiatga ega ekanligini aniqlashgiпa qoldi. lngliz fizigi Ernest Rezertord bu masalani hal qilisl1ga kirish di. U Pyer va Mariya Kyнrilar tajribasini kuchli magnit maydonida o'tkazishga ahd qiladi. Е. Rezerford tajribasida radioaktiv nurlarning Pyer va Mariya Kyuri­ Jar tajribasidagi magnit maydon ta'sirida og'maydigan qisrni kuchli magпit шaydonda ikkita dastaga ajralishi kнzatildi . Bu dastalardan Ьiri шagnit maydon ta'sirida mutlaqo og'may, to'g'ri chiziq bo'ylab boradi,

7
ikkinchisi esa elektronlarning og'ish yo'nalisl1iga qarama-qarshi to­ monga biroz og' ad i. Rezerford o'z tajribasi natijalarini tahlil qili b, ra­ dioaktiv nurlarning bu qismi musbat zaryadlangan zarrachalar oqimidan iborat degan xulosaga keladi (1.1-ra.шr).

Ushbu tajri badagi nurlar dastalariga grek alifЬosining dastlab­ ki uchta ha1·fining nomi berilg an: alfa (a)-nurlar, beta 03)-nurlar va gamma (y)-nurlar. Tajriba natijalarining tahlili shuпi ko'rsatdiki, alfa-nurlar geliy atomi yadrolarining oqim i, beta-nurlar tez ha1·akat­ lanayotgan elektronlar oqimi. elektr va magпit maydoпida hecl1 yoq­ qa og'maydigan gamшa-nurlar esa elektromagnit nt1rlanish bo' lib, elektromagnit to'lqinlar sl1kalasida rentgeп nнrlardan keyin joylash­ gan.
Radioaktiv parchalanish yuz berishi uchun energetik shart bajarili­
shi zarur. Bunda radioaktiv parchalanayotgan yadroning massa ­ si parchalanishda hosil bo' lg an zarralar va bo'laklarning шassala­ ri yig'indisidan katta bo'lishi shart. Bu esa radioaktivlikning yetarli bo' lmag an zaruriy shartidir.
Radioaktiv parchalanish, uning sodir bo'Iish vaqti, nurlanayotgan zarralar tur i, ularning energiyasi va o'zaro uchib cblqisl1 burcl1aklari Ьi­ lan tavsiflanadi .