Amaliy yadro fiziкasi

VBOB

AKТIVATSION TAHLIL
Yadr-o fizikasi va analitik kimyo faпlari chegarasi"da yaпgi yo'пalish yadro-fizika\'iy tal1lil шetodi vujt1dga keldi. Usl1bu metod paydo bo'lisl1ida11 oldiп. modda tarkiЬining element tahlili faqat analitik ·kim­ yo yorda111ida amalga oshirilgan. Hozirgi kunda bt1nday metodlamiпg soпi e!likdan osl1di. Bu metodlai· aktivatsiya sifatida qo'llaпilayotgan zam1lar va o'lclias/1 шetodlпri Ьilпп farq qiladi. Yadro-fizika,,iy me­ todlar qt1yidпgi tш·!arga bo·(iпadi: reпtgcnoradio111ct1·ik шetod (re11tge­
пoflt1oresse11t va remgeпoabsorЬsioп tal1!il шetodlш·i), пеуtrоп 111etod (ne)1roп-radiпtsion, пe)1ron-aktivatsion tahlil metodlari), fotoyad1·0- viy metod (foto-пeytroп, foto-aktivatsioп yoki gшшna-aktivatsion tal1- lil metodlari). za1-yadlaпgaп zaгralar tal1!il 111etodi (опiу m1rlaпisl1lami qayd qilisl1 va aktivпtsioп tпhlil metodlari). Slн111iпgdek, yadro-fizika­ viy metodlarga Rezerfшd teskш·i socl1ilish metodini liam kiritishadi.
Mazkt1r ЬоЬdа aktivatsioп tahlil metodiпiпg fizikaviy asosla­ ri. metocllari, t1ni tavsifto,,cl1i asosiy fizikaviy kattaliklar va шш1miу yo'пalisl1lariga to'xtalib o'tiladi.


5.1-§. Akti,·atsion taltlil metodi
Zапюпаviу fпп va texпika. murakkab nюddп!aming kirnyoviy tar­ kiЬi, toza metall va yariш o'tknzgichlardп mikroaralasl1шalar haqida уапаdа aпiq ma'luпюtlar be1·isl111i talab qil111oqda. Маsа!ап, tranzistor­ lar ishlпt, chiqarish texnologiyasiпiпg уапаdа rivojlanisl1iga, gennaniy va kreшniy tnrkiЬidagi jt1da kаш miqdordagi aralas!1111alarni aniqlasl1da eгishilgaп yt1tt1qlar sabab bo'ldi. Вш1dау ka111 miqdordagi aralash111alar­ ni a11iqlasl1 uс!шп zamonaviy yactro-fizikaviy metodlarni qo'llasl1 kerak bo'ladi. Yadr-o fizika va analitik kiшyo orasida vt1judga kelgan va ke­ yiпgi yillarda fап vп texnikaпiпg tuгli s0!1alarida keng qo'llaпilayotgaп metodlardaп Ьi1·i t,u aktivatsion tahlildi1·. Aktivatsion tahlil metodi mod­ da tarkiЬiпi aпiqlovc!1i metod bo'lib, u ato111 yadrosiпi aktivatsiya qilish va yadroпiпg 11uklo11 tarkiЬi yoki cпergetik lюlatlariпiпg o' zgar is hlari natijasida vujt1dga keladigan radioaktiv пнrlanishlami tadqiq qilishga asoslaпgan.

191
Aktivatsion tal1lil melodi modda \arkibini aniqlovchi yadro-fizikaviy metodlardan biri­ d ir . Usl1bu 111etod Ьi1·inc hi Ьо ' lib ve11ger olim­ l11ri D. Xevishi (D. Hevesy) va G. Levi (Levi) to111onidan 1936-yilda taklif etilgan. D. Xevi­ shi radiokimyoviy va aktivatsion tal1lil sohasi­ da olib borgan ilmiy isl1lari t1ch11n 1943-yilda Nobel m11kofotiga sazovor Ьо'lgan. Hozirgi kuпda aktivatsion ta111il metodiпing sanoatda.

4. 
   Xevishi (I BB -₅ l _{9 66}) geologiyada va xalg lю'jaligining tt1rli soha-
   

larida ke11g qo'llanishiga misol qilib. Navoiy
tog'-kon ko111binatida oltin miqdori11i aniglasl1 va Polsl1aning Ly11Ьins­ kiy mis ruda komЬinatidagi ruda tarkiЬidagi шis miqdorla1·i11i a11iqlash bo'yicha sanoat miqyosidagi ishlayotgan aktivatsion labor·atoriyalar11i aytish mumk in.
Aktivatsio11 tahШning nшvaffaqiyatli qo•Jlanishiga yana Ьiг misol qilib, Napoleon Bonapart sochini o'rga11ish bo'yicha o·tkazilgan taj­ ribani keltirisl1 murnkin. Napoleon s01:h tolalaridan olingan na1111111ani уаdго reaktorid;l n11rla11tirish natijasida hosil bo·Jgaп гadioizotoplaming aktivligini (i11duksiyala11gan aktivligini) о' lchash 01-qali нпing tarkiЬi­ da margim11sl1 (mishyak As) bo1·ligi aniqlandi. Bt1 ma' lшnotlar asosida Napoleon o'limidan oldin ma'lнm vaqt davomida tarkiЬida 111argi111ush bo'lgan ovgat iste'mol gilgan degan xнlosaga keliпgan. Вш1сlау jt1da kan1 miqdordagi mar·gimushni aniglash uchun qo·Jla11ayotgan metod o'ta katta sezgirlikka ega bo'lishi lozim. Yuqori sezgir·lik. bu aktivatsi­ on tal11il metodi taЬiatiga xos bo' lib, u moddani ytrqori o'tisl1 qobilyati­ ga ega bo' lga n nнrlan is h la r. ya' ni neytronlar, za ry ad lang,111 z arra lai· \ 'а gamma-kvan tla r· bilan nt1rlanti1·ish jarayonida lюsil Ьо·\adigan hаг Ьi1·
radioaktiv yadrolar parclшlanishini qayd qilishdan kelib c h iqad i.
Bir guruh ingliz ,,а amerikalik taclqiqotchilar buyt1k ingliz olimi
]saak Nунtоп xatlarini o'rganish orqali t1ning kasalligiga asosiy sabab. simobdan zal1arlanishidir deb taxmin qilishadi. Uniпg sinю\, Ьilan taj­ ribalar o'tkazganligi haqida yetarlicha ma'lшnotlar saqlanib qolgan. 01- dermastondagi ingliz yadro tadqiqotlar niarkazi xodimlari !. Nyt1to11ga tegisl1\i Ьо' lgan soch tolalarining tarkiЬi11i neytron-aktivatsio11 metodi Ьilan tahlil qiladilar. Tajribada Nyt1to11 socl1i tolalaridan olingan па-
192
m1111ani yadro reaktorida neytronlar oqimi bilan 5 k11ndan 14 k11ngacha nur lar1ti1·il ad i. Tahlil metodi sochdagi natriy. xlor. marganes, hюm, rux, al11mi11iy, oltin va siшob elementlar konsentratsiyafarini aniqlashga im­ kon berdi. Ny11ton sochida inson organizimi uchun zaharli bo'lgan me­ tallarni11g to·pfanishi normadan ancha y11qori, simob miqdori esa nor­ madagidan 40 ma.-ta ortiq ekш1ligini ko'rsatdi. Olingan natijalar olimlar taxmi11ini isbotladi.
Aktivatsion tal1lil metodi kriminalistikada ham keng qo'lla- 11il moq cla. Bunga misol qilib ХХ asrпing o'rtalarida Kariadaning Ednн1ndston sh:ihrchasida sodir bo·lgan ji11oyatni11g ochilish jarayo11i- 11i keltirisl1 mumkin . .1958-yil 13-mayda Капаdа - Amerika chegarasi yaqi11idagi Kanadaning Ednшndston slшharchasida 16 yosl1li Gaetan Busl1ar ismli qizning niurdasi to pil adi. l'vlazkur ish bo'yicha mavj11d bo'lgan Ьilvosita dalillar asosida Ednшndsto11ga ish ho'yicha kelgan yosh arne,·ikalik Jon Follmen gumon qilinadi. Лmnю u mazk11r jino­ yatga aloqadorligini qat'iy inkor qiladi. Tergov ishlari bevosita dalil­ larga rn11l1toj edi. Busharning mшdasi sinchiklab ko'zdan kechirilganda ш1ing qo'lida siqilib qolgan bitta soch tolasi borligi aniqlanadi. Ushbu socl1 tolasi qizniki yoki qotilniki bo'lishi mumkin edi.
Bitta soch tolasi bilan uning kimga tegisl1li ekanligini aпiqlash
m11n1kinrni? Bunday savol Ьilan politsiyachilar ncytron aktivatsion ta\1- lil bo'yiclia mutaxassis Robeгt Jerviga murojaat qiladilar. Bu savolga javob berish ucl111n nшrakkab tadqiqotlar ofib borishga to'g'ri keladi. Mazkur tadqiqotlarining asosiy g'oyasi sh11ndan iboratki, bunda har Ьir insonning sochi o•zining takrorfa11111aydiga11 mikroelcmentlar to·plami va ko11sentratsiyasi (miqdori) Ьilап tavs iftanu di. B1111i to'g'ri ekш1ligi­ ni isbot qilish 11clшn Jervi o'nlab kisl1ilarning sochlarini tekshirib chi­ qishga to·g'ri keldi. lzchillik bilan olib borilgan izlanishlar natijasida qizning qo'lidan topilgan soch tolasi Follmcnga tegishli ekani oydin­ las hd i. В11 uniпg qotil ek:111ligi11ing isboti edi. 811 masalani aktivatsio11 tahlil metodidan tashqari boshqa hech qanday metod hal qilishga ku­
chi yetmas edi. Axir Ь11 уегdа gap inso11 soch tolasidagi konsentratsiyasi 1 о-⁶ % 1ian oshшaydigan mishyak. nat1·iy, niis. г11х, brom elementlari
l1aqida edi.
Aktivatsioп tahlil arxeologiyada ham ke11g qo'lla11ilmoqda. Olimlar
ро' latdan yasalgan mashl111г Da1nasl1q qilichi tarkibagi uglerod miqdo-

193
riпi va b1·011zadan yasalgaп saп'at asari tш·kiЬidagi Fe. Ni. Zп. Sn va РЬ e\emeпtlar miqdшla1·i11i aпiqlagaпlar.