Anatomiya 2014. indd

VIII juft – dahliz-chig‘anoq nervi (n. vestibulocochearis) se-
zuv chi nerv. U eshituv va muvozanat a’zosidan kelayotgan sezuv-
chi tolalardan tuzilgan bo‘lib, ikki qismdan iborat. Uning dahliz 
qismi nerv hujayralari ichki eshituv yo‘li tubidagi dahliz tuguni-
da joylashgan. Ularning periferik o‘siqlari ichki quloqning parda 
labirintida retseptorlar hosil qilib tugaydi. Markaziy o‘siqlari esa 
rombsimon chuqurchada joylashgan vestibulyar o‘zaklarga boradi. 
Chig‘anoq qismi spiral kanalda joylashgan chig‘anoq tuguni hu-
jayralarining o‘siqlaridan iborat. Ularning periferik o‘siqlari spi-
ral a’zoda tugasa, markaziy o‘siq lari rombsimon chuqurchada-
gi chig‘anoq o‘zaklarida tugaydi. Nerv miya asosidan ko‘prikning 
orqasidan, yuz nervi ildizidan lateralroq dan chiqadi.
IX juft – til-halqum nervi (n. glossopharyngeus) aralash nerv. 
U sezuvchi, harakatlantiruvchi va parasimpatik tolalardan hosil 
bo‘l gan. Til-halqum nervining o‘zaklari uzunchoq miya sohasida 
joy lashgan bo‘lib, nerv miya asosida olivaning orqasidan chiqa-
di. Kalla bo‘shlig‘idan til-halqum nervi bo‘yinturuq teshigi orqali 
tash qariga chiqadi. Bo‘yinturuq teshigi sohasida nerv ikkita sezuv-
chi tugun (yuqo rigi va pastki) hosil qiladi. Bu tugunlar tarkibida 
sezuv chi neyronlar bo‘lib, ularning markaziy o‘siqlari uzunchoq 
miyadagi sezuv chi o‘zakda tugaydi. Ularning periferik o‘siqlari 
nerv tarmoqlari tarkibida tilning orqa 1/3 qismi shilliq pardasini, 
halqumning shilliq pardasini, o‘rta quloqni, tanglay murtagini va 
uyqu kengaymasini innervatsiya qiladi. Parasimpatik tolalari qu-

---

472
loq oldi bezini, harakatlantiruvchi tolalari esa bigiz-halqum mu-
shagini innervatsiya qiladi.
X juft – adashgan nerv (n. vagus), aralash nerv (200-rasm). 
Bu nerv bosh miya nervlari ichida eng uzuni bo‘lib, uning tolala-
ri odam organizmining ko‘p sohasiga tarqalgan. Nerv tarkibidagi 
harakatlantiruvchi tolalar ikki nervga qarashli umumiy o‘zak, av-
tonom tolalar uning orqa o‘zagi hujayralari aksonlaridan iborat. 
Sezuvchi tolalari yuqorigi va pastki tugunlarda joylashgan sezuvchi 
neyronlarning markaziy o‘siqlari yakka yo‘lning o‘zagida tugay-
di. Ularning periferik o‘siqlari bosh miya qattiq pardasiga, tashqi 
eshituv yo‘li terisiga va ichki a’zolarga boradi. Adash gan nervning 
parasimpatik tola lari nervning ko‘p qismini tash kil qilib yurak, 
nafas a’zolari, ovqat hazm qilish a’zolarini ko‘p qismini (pastga 
tushuvchi cham bar ichakkacha), jigar, oshqozon osti bezi va buy-
raklarni parasimpatik innervatsiya qiladi. Bu nerv tolalari orqa-
li yurak ritmini sekinlashtiruv chi, qon tomirlarni kengaytiruvchi, 
bronx larni toraytiruvchi, ichaklar peristaltikasini kuchaytiruv chi 
va osh qozon-ichak trakti bezlarining sekretsiyasini kuchaytiruv-
chi impulslar o‘tadi. Adashgan nerv ning sezuvchi tolalari bosh 
miya qattiq pardasining orqa qismidan, tashqi quloq terisi va ich-
ki a’zolardan sezgini o‘tkazadi. Uning harakatlantiruvchi tolalari 
halqum, yumshoq tanglay mu shaklarini (halqum chodirini ko‘ta-
ruvchi mushakdan tashqari) va hiqildoq mu shaklarini innerva-
tsiya qiladi. Adashgan nerv uzunchoq miyaning orqa yon egatidan 
bir nechta ildiz hosil qilib chiqadi. Ular o‘zaro birikib, bo‘yin-
turuq teshigiga qarab yo‘naladi. Teshikda va undan chiqqanidan 
keyin ustki va pastki tugunlarni hosil qiladi. Teshikdan chiqqani-
dan so‘ng adashgan nerv ichki bo‘yinturuq vena bilan ichki uy-
qu arteriyasi o‘rtasida pastga tomon yo‘naladi. Ko‘krak qafasining 
ustki aperturasi orqali u ko‘krak bo‘shlig‘iga kiradi. Ko‘krak qafa-
siga kirishda o‘ng adashgan nerv o‘mrov 
osti arteriyasi va venasi o‘rtasidan o‘ta-