Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psihologiya kafedrasi
Ota-ona – bola” munosabatlarining psixologik xususiyatlari
Download 0.59 Mb. Pdf ko'rish
|
farzand tarbiyasida oilaviy munosabatlar va tarbiyaning ijtimoiy psixologik xususiyatlari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.3. Ma’naviy barkamol , sog‘lom avlodni tarbiyalashda oilaviy muhitning o‘rni.
|
2.2 Ota-ona – bola” munosabatlarining psixologik xususiyatlari. Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga ko‘rsatayotgan ko‘rinmas ta’sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Bu sharoit takozo etayotgan bilim ko‘nikma va malakalar shaxslarda to‘la shakllanganligini talab etadi. Shaxsning mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari esa bu o‘rinda kamlik qilib qolmoqda. Avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan insoniy fazilatlarning o‘ziga xos jihatlari ya’ni did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilishi, bu jarayonni ijtimoiy xarakterini ega ekanligitni ko‘rsatadi. Tarbiyaning sifatlari shaxsning kundalik hayot ehtiyojiga aylangandagina u samarali bo‘ladi. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy tarbiya natijasida erishish mumkin. Avvalo bunda ijtimoiy tarbiyaning o‘rnini alohida ta’kidlash joizki, bu shaxsning jamiyatdagi ijtimoiylashuvini ta’minlash imkonini beradi.
Ma’lumki bu jarayonda oilaning ijtimoiy xarakteri katta bo‘ladi. Oilada oila a’zolarining, shu nuqtai nazardan ularning birligiga, o‘zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya bugungi kunning murakkab muammolardan biri xisoblanadi. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila o‘ziga xos ibtidoiy guruh bo‘lib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi. Ta’kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, yasli, bog‘chalarga bormay, faqat oilada o‘sgan va voyaga yetgan bolalar maktabga borganlarida o‘z tengqurlari ichida ko‘p jihatlari bilan ajralib qoladi. Oilaning bolalarga moddiy va ma’naviy g‘amxo‘rligini, ko‘rsatayotgan tarbiyani yasli, bog‘cha tarbiyasi bilan yoki, aksincha, yasli bog‘cha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib bo‘lmaydi. Faqat o‘zaro hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi. Lekin o‘zining xususiyatlari va takrorlanmas ta’siri bilan oila bola tarbiyasida muhim omilligicha qoladi. Amaliyotda kuzatganimizdek, bolada ota-onasining mehri, erkalashlari asosida ota-onalariga, qarindosh- urug‘lariga bo‘lgan hissiyotlari shakllanib boradi. Bolaning otasiga bo‘lgan
43
hurmati onaning hurmatini joyiga qo‘yishda asos bo‘ladi. Onaga bo‘lgan mehr- muhabbat natijasida o‘z oilasiga, yaqinlariga, voyaga yetganda boshqalarga bo‘lgan munosabatlarda o‘z aksini topadi. Ikkinchi tomondan bolalar ham o‘z ota-onalariga ta’sir ko‘rsatadilar. Oilaviy aloqalarni oilaviy qiziqish, ma’naviy qoniqish hislatlarini takomillashiga sabab bo‘ladilar. Ota-onalarning o‘ziga va bolalariga bo‘lgan talabchanligi, katta va kichiklarning o‘zaro munosabatlari, do‘stona muhit, ishonch va o‘zaro bir- birlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillaridan biri ekanligini e’tirof etish maksadga muvofiqdir. Bunday birlikning amalga oshishida, avvalo, ota-onalarning siyosiy ongliligi muhim rol o‘ynaydi. Chunki ota-onalarning faolligi oilaviy hayotda o‘z ifodasini topadi. Shu ma’noda bolalar o‘z ota-onalarining siyosiy va fuqarolik qiyofalariga qarab o‘z xulq-atvorlarini tartibga soladilar, hurmatlarini joyiga qo‘yishga o‘rganadilar. Bolalar ulg‘aya boshlashi bilanoq o‘z ota- onalarining qaerda ishlashlari, jamiyatda tutgan o‘rinlari, ularning bilimiga qiziqa
boshlaydilar. Shuning
uchun ham
ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilishlari kerak. Ota-ona qanday ishda bo‘lmasin uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo‘lishi kerak. Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik ayrim holatlarda ma’lum darajada maktabga yuklatiladi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishini ta’minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta’sirni maktab belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota-onalar o‘rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ‘ibotning roli benihoyadir. Chunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta’lim-tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo‘lga qo‘yib bo‘lmaydi. Ommaviy-tarbiyaviy targ‘ibotda eng
44
yaxshi oilalar namunasida ta’sir ko‘rsatish eng maqbul yo‘ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o‘zi murakkab jarayon bo‘lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, yoshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh- urug‘lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo‘lib, ishlab chiqarish va yoru do‘stlarining ma’naviy xayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning hayotga, oilaviy majburiyatlarga bo‘lgan munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotgan bolalar boshqa ota-onalarning ko‘chada, jamoat joylaridagi hayot faoliyatlariga qarab o‘z ota- onalariga baho beradilar. To‘plangan tajriba bolalarni yasli, bog‘cha, maktabdagi o‘rtoqlari bilan muhokama qilish orkali ba’zan taqlid qilish xollari kuzatiladi. Oilalarning bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng bo‘lib, ko‘plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan. Ota-onaning ko‘pi eng kamida o‘rta ma’lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota- onalarning bilim saviyasi, umumiy tarbiyaga oid madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari, bolalar tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan hayo tiy tajribalari, tarbiya va ijtimoiy taraqqiyot natijasida hosil qilgan ishonch va e’tiqodlari, oiladagi o‘ziga xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘plab qishloq oilalarida ma’lum darajada bolalar tarbiyasi yuzasidan jamoatchilik yordami mavjudligiga qaramasdan tarbiyaviy kuchlarning bir butunligiga erishilmagan, o‘zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi haqida ma’lumot yetarli emas. O‘qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining o‘tkazilishi maktab va oila hamkorligini ta’minlaydi, deb o‘ylashadi. To‘g‘ri, ota-onalar majlisi ham hamkorlikni ta’minlashning eng muhim omillaridan
45
hisoblanadi, lekin oila, maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni birlashtirish uchun maxsus tashkil etilgan markaz bo‘lishi lozim. Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim. O‘z o‘qituvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo‘naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi bilgan maktab ma’muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo‘lga kirita oladi. Bunday maktablar esa o‘z atrofidagi zavod, fabrika, jamoa va davlat xo‘jaliklari, otaliqqa olgan korxonalar bilan aloqani mustahkamlab, o‘quvchilarning maktabdan bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og‘ir bolalarni o‘z nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda ko‘plab ota-onalar maktab bilan yaqindan aloqada bo‘lib o‘quvchilar tarbiyasi yuzasidan o‘qituvchilar jamoasi bilan bamaslahat ish olib borishmoqda. Lekin, ko‘plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayer emasliklari, ularga ta’sir etuvchi turli omillardan bexabarliklari, bola kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada ko‘plab ko‘ngilsiz voqealar ham sodir bo‘lmoqda. Bunday salbiy omillar o‘g‘il yoki qizlarning maktabdagi ta’lim-tarbiyasiga yomon ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa o‘z o‘rnida voyaga yetmagan yoshlar orasida qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy mas’uliyatni his qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 yoshga yetganidagina o‘g‘lim yoki qizim yuqori sinfda o‘qiyotganligi esga tushib koladi. Kelajakda qaerga yuborsam ekan, qaerga o‘qitsam ekan degan fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish-bilish orqali o‘zlari uchun ma’qul dargohga o‘qishga yoki ishga joylashtirmoqchi bo‘ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham, qiziqishiga ham, xohishiga ham e’tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning tarbiya masalasida aniq maqsad va dasturlari yo‘qligi oqibatida sodir bo‘ladi.O‘rni kelganda shuni alohida ta’kidlash kerakki, ayrim maktab o‘qituvchilari orasida
46
o‘z ishiga mas’uliyatsizlik bilan munosabatda bo‘luvchi shaxslar ham yo‘q emas. Ularning eng yomon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-onalar zimmasiga yuklab qo‘yib, o‘zlari esa kuzatuvchi bo‘lib qolishlaridir.
O‘qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta’minlay olmaydi. Bu o‘rinda tarbiyachining o‘zini tarbiyalash lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O‘ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga qat’iy talablar qo‘yish uchun ma’naviy huquqqa ega bo‘ladi. Hozirgi kunda jamoatchilikn quyidagi dolzarb muammolar tashvishga solmoqda. Oilada o‘g‘il-qizlar kimlar tomonidan tarbiyalanayaptilar va ular qanday ruhda, maromda tarbiya olmoqdalar? – Oilaning tarbiya ishi rejasi va tartibli olib boriladimi? o‘quvchilar ko‘z o‘ngida ota-ona, katta yoshdagi qarindosh–urug‘lar, tug‘ishganlar qanday darajadagi obro‘ga egalar? Oila tarbiyasi va ota-ona o‘rtasida birlik, umumiylik mavjudmi? Maktabda qo‘llanayotgan ahloqiy tarbiya vositalari va shakllari qanday tadbiq etilmoqda? Oilada rag‘batlantirish va jazolash metodlaridan qay yo‘sinda foydalanmoqda va shu kabilar. Shuningdek, shaxslararo munosabatlarda oila a’zolarining asab sistemasi (uning kuchi, muvozanati, ildamlig‘i, beqarorligi), temperamenti (uning xolerik, sangvinik, flegmatik toifalari), g‘oyaviy maslagi, uning qiziqishi, xis-tuyg‘usi, ideali, e’tiqodi, dunyoqarashi, shaxsiy pozitsiyasi) ahloqiy xislati, diqqati, uning kuchi, tarqoqligi, parishonxotirligi, tiyrakligi) xotirasi, irodasi (mustaqilligi, qat’iyligi, dadilligi, mard-qo‘rqmasligi), nutq (mazmunli, mantiqli, oxangli, sur’ati, dag‘al va yumshoqligi), emmotsional ichki kechinmlari (kayfiyati, extirosi, zo‘riqishi, jo‘shqinligi, qo‘rsligi, achchiqlanishi, xursandligi) kabi ruhiyat va ma’naviyat jihatlarini xisobga olgan xolda joriy qilish muammolari ham kishilarni juda qiziqtiradi. Oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar tuzilishining taxminiy sxemasi quyidagicha:
47
buva va buvi hamda oilaning qolgan barcha a’zolari aloqasi: ota-onaning o‘zaro munosabatlari: ota-ona va farzandlar orasidagi muloqot:
kelinning barcha oila a’zolari bilan munosabatlari: kelinlarning (ovsinlar) o‘zaro muloqot qilishlari kabilar. Inson omilini har tomonlama kamol toptirish, o‘zaro yerdam, o‘rtoqlik munosabatlarini yanada yaxshilash, shaxsiy oilaviy va ijtimoiy hayotda oddiylik va halollik, hushmuomalalik va rostgo‘ylik kabi ma’naviy-axloqiy insonlarga xos bo‘lgan sifatlarni yanada takomillashtirish asosida jumxuriyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini jadallashtirish davrimizning eng muhim istiqbulli rejalaridan xioblanadi. Kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixidan ma’lumki, bola shaxsining kamoloti oilada shakllanadi.
Oila jamiyat hayotini olg‘a suruvchi, uni yanada yuksak bosqichlarga ko‘tarib ravnaq toptiruvchi, kelajak avlodlarni tarbiyalab yetishtiruvchi, kamol toptirish uchun mas’ul bo‘lgan g‘oyat muhim o‘chog‘dir.
Jamiyatimiz taraqqiyoti o‘zining rivojlanish qonuniyatlariga asoslangan holda shaxs yetukligini taxminlovchi va tarbiya samaradorligini oshiruvchi omillarni vujudga keltirish talabini qo‘ymoqda. Shu bilan birga jumhuriyatimiz taraqqiyoti bilan oila, uning barcha hayotiy bosqichlari jiddiy o‘zgarishlarga uchraetganligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Bizning yangi oila vujudga keltirish borasidagi muvaffaqiyatlarimiz shak-shubhasizdir. Oila erkaklar va aellarning to‘la teng huquqligi, oila uchun bab-baravar javobgarligi asosida quriladi. Biroq, yangi oilani vujudga keltirish oddiy ish emas. Bu murakkab jaraen bo‘lib, uning o‘z muammolari mavjud. Mustaqil oila - uning eng muhim negizlaridan biridir. Respublikamiz moddiy-texnika bazasining rivojlanishi o‘z navbatida oilaning moddiy va ma’naviy kamolotiga, bu esa, o‘z navbatida oiladagi Bolalar tarbiyasiga u yoki bu darajada ta’sir ko‘rsatadi. Mehnatkashlarning turmush
sharoitlarining muttasil yaxshilanishiga,
48
farovonlashishiga olib keladi. Oiladagi daromadlarning oshishi, bir tomondan, ota-onalarning bilim saviyalari va madaniy hayotlarining yaxshilanishiga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan, oila a’zolarining yuqori ma’naviy ehtiejlarining ijobiy shakllanishiga, oilaviy munosabatlarning takomillashuviga, boyishiga, kattalar va kichiklar orasidagi muloqot mazmuniga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababdan bo‘lsa kerak, respublikamizning, jamoatchilikning diqqat- e’tibori oilalarni mustahkamlash, yangi oilalarning qaror topishi va shakllanishiga qaratilmoqda. Chunki yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash davr talabiga aylanib bormoqda. Oila va oilaviy tarbiya muammolari ichida ota- onalarning tarbiyachilik madaniyatini oshirish va ularga umumiy tarbiyaga oid bilim berish davrimizning dolzarb masalalaridan biridir. Oilalarni pedagogika yutuqlari bilan tanishtirish ularning mustahkamligini ta’minlash vositalaridan biridir. Ikkinchi tomondan esa, bu o‘z navbatida, Bolalarning tarbiyasida tegishli shakl va uslublarni takomillashtirish yo‘llaridan biridir. Shuning uchun ham ota-onalarni, oilalarni tarbiyaga oid bilimlar bilan, tarbiya uslublari bilan qurollantirish nihoyatda zarur. 49
o‘rni. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayotni barpo etishda ma’naviy barkamol, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish biz uchun umummilliy miqyosidagi kechiktirib bo‘lmaydigan vazifa bo‘lib qolmoqda. O‘z istiqboli, kelajagini o‘ylagan har qaysi inson, xalq, millat, mamlakat o‘z farzandlarining ma’naviy – ma’rifiy tarbiyasi haqida o‘ylashi va qayg‘urishi kerak. Zero, buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek: «Tarbiya bizlar uchun yo hayot-yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidur». Bolalarni tarbiyalashda ota-ona, oila, maktab, jamiyat a’zolarining ta’siri hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shuni inobatga olgan holda, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashda ota-onaning, oilaning o‘rni haqida so‘z yuritamiz.Bolaning xarakteri, tabiati, tarbiyasi, dunyoqarashi, atrofdagilarga munosabati oila sharoitida qaror topadi. Shuningdek, bola ma’naviyatini shakllantirish ta’lim-tarbiya tizimi bilan ham uzviy bog‘liqdir. Bola tarbiyasini qachon boshlash lozim, uning tarbiyasida nimalarga ko‘proq e’tibor berilish kerak, bu jarayonda oila va o‘quv dargohining roli qanday? kabi savollar ko‘p ming yillik tarix davomida insoniyatni o‘ylantirib kelmoqda. Ota-ona bolaning birinchi ustozlaridir. Bola ota-onasining hatti- harakatlarini ko‘rib, ularni o‘rganib ulg‘ayadi. Bir olimning yoniga uch oylik chaqaloq bilan kelib, undan “bola tarbiyasini qachon boshlash kerak?”, - deb so‘raganlarida, olim: “o‘n ikki oy kechikdingiz”, deb javob bergan ekan. Ya’ni, tarbiyani bola tug‘ilganidan keyin emas, balki homiladorlik davridanoq boshlash kerak. Bunda onaning o‘rni muhim ahamiyat kasb etadi. Ingliz shoiri va dramaturgi O. Goldsmit aytganidek, ayollar insoniyatning ilk murabbiylaridir. Zero, tug‘ilmagan bolaning olamga nisbatan ishonch va ishonchsizlik hissi bolaga onadan kelib tushuvchi ma’lumotlar asosida shakllanadi. Onaning his-tuyg‘ulari bola psixikasi va xarakterining shakllanishida yo ijobiy, yo salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tug‘ilajak bola jismoniy rivojiga onaning hayot tarzi, ovqatlanish madaniyati, zararli odatlari bor yoki yo‘qligi ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni, agar ota yoki onada salbiy 50
odatlar bo‘lsa, bu ularning farzandlarida qaytalanadi. Bu odatlar bolaning jismoniy holatigagina emas, balki uning ruhiy-ma’naviy holatiga ham ta’sir qiladi, albatta. Ota-onaning bolaga go‘daklik chog‘idan sevgi, mehr berishi, to‘g‘ri parvarish va tarbiya qilishi unda ishonch tuyg‘usini shakllantiradi. Bu davrda ota-ona va farzand o‘rtasida iliq, yoqimli taassurot uyg‘onadi. Bola boshqalar bilan ham shunday munosabatga kirishadi. Bolaning o‘ziga ishonishi, o‘zini hurmat qilishi muhim bo‘lib, ota-ona doimo uni tinglashi, uni rag‘batlantirishi, unda sevgi, mehr, hurmat, sabr-qanoat va ishonch tuyg‘ularini uyg‘otishi lozim. Olimlar jamiyatda tez tushkunlikka tushadigan insonlarni o‘rganib tahlil qilganlarida, ularning ko‘pchiligi bolalik davrida yaqinlari tomonidan kam e’tibor berilgan yoki umuman e’tiborsiz o‘sganliklari aniqlangan. Oilada yetarli mehr va samimiylikni ko‘rgan bola axloqiy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtirishga intiladi. Valid ibn Numayr ibn Avsdan rivoyat qilinadi: “U otasining “Solihlik Allohdan, odob otalardan”, - deganini eshitgan ekan. Bundan ma’lum bo‘ladiki, bolaning kim bo‘lib yetishishi Alloh taoloning qadari bilan bo‘lsa ham, uning odobli bo‘lishida ota-onaning o‘rni katta. Zero, Allohning O‘zi bolaning kim bo‘lib yetishishiga ota-ona tomonidan beriladigan tarbiyani sabab qilib qo‘ygan. Agar uyda kattalar baqirib chaqirishsa, bunday oilada ulg‘ayayotgan bolaga sokin va sabrli bo‘lishni o‘rgatish qiyin. Zero, qush uyasida ko‘rganini qiladi. Bola jamiyat qadriyatlari va madaniyatini oiladan o‘rganishni boshlaydi. U, eng avvalo, ota va onasidan ibrat oladi. Bola uyda hamma narsani kuzatishi, eshitishi, ko‘rishi, taqlid qilishini unutmagan holda harakat qilish lozim. Ota-ona qanchalar yaxshi tarbiya bermasin, o‘z xulq-atvorini tuzatmasa, bolasining boshqalarga ibrat bo‘ladigan farzandga aylanishini kutmagani ma’qul. Bolani qattiq nazorat qilish, unga baqirish, yonida janjallashish, vaqtida ovqatlantirmaslik, atayin yig‘latish – endigina ishonch tuyg‘usi uyg‘onayogan bolaga katta yomonlik qilish bilan teng. Natijada bola qo‘rqoq, ichimdagini top, deydigan bo‘lib qoladi. Kattalar buni sezmasliklari mumkin. Biroq, mutaxassislar fikricha, ota-onaning tez-tez janjallashishlari bolaning kasalliklarga oson chalinishi, yolg‘on gapirishi va tartibsiz bo‘lishining bosh
51
sababidir. Farzand maktabga ilk qadamini qo‘yganidan boshlab, qiyinchiliklarni yengishga ishonishi lozim. Savollariga u tushunadigan tarzda javob berish kerak. Unga dalda bo‘lish, qoqilganida o‘rnidan turib, oldinga intilishni o‘rgatish lozim. Shuningdek, ularga imkoniyat darajasini inobatga olgan holda topshiriqlar berish kerak. Bu haqda amaliy psixologiyada quyidagi fikr keltiriladi: “Odamning bironta faoliyatining muvaffaqiyat bilan bajarilishi, avvalo odamda bo‘lgan bilim saviyasi va malakasiga bog‘liqdir”. Insondagi malaka esa yillar davomida shakllanib boradi. Bugungi kunda ta’lim tizimini takomillashtirish, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash mustaqil O‘zbekistonning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsad yo‘lida katta ishlar olib borilayotgani ham sir emas. Yoshlar bilim olishga undalmoqda va ularga zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda. Bolalarga yuragidagi tuyg‘ularni so‘z bilan ifodalashlari uchun ko‘maklashish darkor. Tuyg‘ularini ifodalay olmagan bola o‘zini chorasiz his qiladi. Bolaning aytgan gaplari, so‘zlayotgan voqealari ota-ona uchun shunchaki oddiy gapdek tuyulsada, bola uchun e’tiborli va muhim bo‘lib ko‘rinadi. Farzandni vaqtida va e’tibor bilan tinglamaslik, vaqt o‘tishi bilan bola va ota-ona orasida jarlikni paydo qiladi. Hatto, begonalardek uzoqlashuvga sabab bo‘lib, bunday vaziyatda bolalarda jinoyat ko‘chasiga kirish yoki o‘z joniga qasd qilish kabi holatlar kuzatilishini ta’kidlash mihimdir. Olimlar o‘z joniga qasd qilishni ko‘pincha psixologik inqiroz bilan bog‘laydilar. Bu avvalo shaxsning ichki shaxsiy aloqalarini uzilishi, o‘zi taalluqli bo‘lgan ijtimoiy guruhdan begonalashuvi oqibatida paydo bo‘ladi. Har bir inson necha yoshda bo‘lishidan qat’i nazar “meni sevadilar” degan tuyg‘u bilan yashashni istaydi. Bolani tushunishda va qiynayotgan muammolarini hal qilishda uning gapirishiga qulay vaziyat yaratish, eshitish muhimdir. Bola so‘zini tamomlamasdan biron fikrni bildirish yoki qarshi fikr aytish noo‘rin. Bola o‘zini bezovta qilayotgan narsani tushuntirishda, tuyg‘ularini ifodalashda ba’zan qiynaladi. Shuning uchun suhbat chog‘ida unga dalda berishlarini xohlaydi. Bunday vaqtlarda bolaga zarda qilmasdan, muloyimlik bilan so‘zlashish, gap orasida “shundaymi?”, “Ha, barakalla”, “shunday degin”, “qiziq, keyin nima 52
bo‘ldi” singari dalda beruvchi so‘zlardan foydalanish zarur. Bu bilan bola o‘zining ishonchli suyanchi, ko‘makchisi, mehriboni borligini his qiladi. Hozirgi davrda komil insonni shakllanishi va jamiyatda o’z o’rnini topishi o’ziga xos xususiyat va imkoniyat, qonuniyatlarga egadir. Bularni shakllanishi esa oiladan boshlanadi. Oila ta’lim-tarbiyaning boshlang’ich mexanizmi bo’lib xizmat qiladi: unda ta’lim-tarbiya, shaxslararo munosabatlar, milliy an’ana va qadriyatlar, urf-odatlar hamda ijtimoiy muammolarning kelib chiqishi ham ularni bataraf etish chora-tadbirlari oilada o’rganiladi. Oila - ijtimoiy, tabiiy omillar asosida shakllangan kichik jamoa sifatida ikki jinsga mansub bo’lgan shaxslar o’rtasidagi munosabatlarning birga hayot qurib nasl qoldirish, faqat farzandni dunyoga keltirish emas, balki ularni ma’naviy va jismoniy barkamol topdirib, hayotga mustaqil qadam qo’yishiga sharoit yaratishdir. Professor O.Musulmonova ta’kidlaganidek: “Oilaning asosi er-xotin yoxud ota-onadir. Modomiki, er-xotin oilaning tamal toshlarini mustahkam bunyod etishga mas’ul ekanlar, ular unda uchraydigan turmush qiyinchiliklari, hayot quvonchlari-yu, tashvishlarini boshdan kechirishda, oilani idora etishda, farzand tarbiyasida mas’uldirlar” 4 .
Uning eng asosiy vazifasi esa farzandini yaxshi tarbiyalab, jamiyatda o’zining munosib o’rnini egallashini ta’minlashdir. Oila jamiyat bag’rida tashkil topadi, taraqqiyo etib borar ekan, o’zi ana shu jamiyatning kichik bir bo’lagi sifatida namoyon bo’ladi. Oila taraqqiyotini uch yo’nalishda tanlash maqsadga muvofiqdir: 1. Oilaning demografik taraqqiyoti 2. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti. 3. Oilaning iqtisodiy taraqqiyoti. Oilaning demografik taraqqiyoti deganda oilaning miqdori, shaklanishi va demografik tarkibi ma’lum davrlarda o’zgarib borishi tushuniladi. Oilaning ijtimoiy taraqqiyoti esa oila a’zolarining ma’lumotliligi darajasi, ijtimoiy mavqei salomatligi borasida o’zgarish hamda ularning ta’lim-tarbiya, urf-odat, fan va
4
53
madaniyat tabiatda va jamiyatda bo’lgan munosabatlarini takomillashib borishidir. Oilaning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqa yashash uchun bo’lgan narsalar bilan ta’minlanishi darajasining o’zgarib borishi uning iqtisodiy taraqqiyotini belgilaydi. Ko’rinib turibdiki, oila o’z mohiyatin bilan jamiyat hayotida turli qirralarni aks ettiradi. Oila paydo bo’lganidan to hozirgi davrlarga qadar uning turlari va ijtimoiy-demografik tarkibi muntazam o’zgarib bormoqda. Oila turlari va tarkibida sodir bo’lgan o’zgarishlar va ularga ta’sir etuvchi omillarni jamiyat taraqqiyotinng har bir bosqichlari uchun alohida o’rganish ham oila sotsiologiyasini asosiy yo’nalishlaridan biri oilaning mohiyati va faoliyatini o’rganishdir. Oilaning eng muhim vazifasi - bu farzandlarning tug’ilishi, ya’ni jamiyat davomiyligini ta’minlovchi yangi avlod yaratishdir.Oila bugungi shaklida oila a’zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, iqtisodiy-mulkiy, ma’naviy-mulkiy, psixologik munosabatlar, o’zaro javobgarlik his-tuyg’ulari bilan bog’lanib turadilar. Oilada har bir oila a’zolarining o’z ijtimoiy o’rni bordir. Oila paydo bo’lib to tugagunga qadar bir qancha bosqichlarda o’tadi.Ular oilaning tashkil topishi, birinchi farzandi tug’ilishi, oxirgi farzand tug’ilishi, oilasini tashkil etgan er yoki xotinning dunyodan ko’z yumushi.Yuqorida keltiradigan jarayonlar oilaning hayoti davrlari bo’lib, oila davomiyligiga muntazam qaytarilib turadi. Ko’p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, inson o’z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo’lgan davrida olar ekan.Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo’lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo’la boshlaydi. Yosh avlodni jismoniy va ma’naviy jihatdan kamol toptirish eng muhim va ustuvor hamda doimiy ravishda bajarishimiz lozim bo’lgan vazifamiz ekan, oilada farzandlar tarbiyasi va kamoloti bobida avvalambor, oilada ruhiy muhit sog’lomligi va farzandlar nazoratiga muhim e’tibor qaratish lozim bo’ladi. Ma’lumki, sog‘lom bola – deganda jismoniy, aqliy, ahloqiy va ma’nan yetuk shaxsni nazarda tutamiz yoki yurtboshimiz I.A.Karimovning fikrlariga ko‘ra “Ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lom, hech kimdan kam bo‘lmasdan
54
boshini baland ko‘tarib yashaydigan, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun ma’sulyatni o‘z zimmasiga olishga, xalqimiz intilayotgan kelajagi buyuk davlatni barpo etishga qodir bo‘lgan barkamol avlod” 5 ,. Shunday ekan, sog‘lom bolani tarbiyalashda har
qanday sinalgan, hayotiy tajribadan o‘tgan, milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va an’analarimizga tayangan holda jahon pedagogikasida muvaffaqiyatli tajribadan o‘tgan ta’lim usullarini tanlagan holda bolani tarbiyalashga yondoshsak hech mubolag‘asiz yuqoridagi vazifalarni hal etgan bo‘lamiz. Hozirgi kunda 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar (maktabgacha yoshdagi bolalar) tarbiyalashda «Bolaga yo‘naltirilgan muhit metodikasi» keng qo‘llanilmoqda. «Bolaga yo‘naltirilgan muhit metodikasi» bu bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limda maktabgacha ta’lim muassasasining mazmunida bolalarning kognetiv (aqliy) , muloqatga kirishishi va nutqining rivojlanganligi, ijtimoiy – xissiy va jismoniy motor rivojlanishiga sharoit yaratilishini ta’minlash juda muhimdir. Bolaning rivojlanishiga sharoit nafaqat guruh xonalarida , balki muassasa hovlida, yo‘laklarida , o‘yin maydonchalarida ham yaratilgan bo‘lishi shart. Bu yerda bolani sog‘lom etib tarbiyalashda muhit haqida gap ketar ekan, avvalo bolaga yo‘naltilgan muxitning quyidagi talablarini e’tiborga olish juda muhimdir.
Bolaning sog‘ligini qo‘llab – quvvatlashga mos: yorug‘likning yetarli bo‘lishi, toza havo, toza joy, issiq xona.
Bolani turli kashfiyotlar qilishi, ijodkorligini oshirishi, tajriba – sinov o‘tkazishga qulay bo‘lishi.
Bolaning aqliy qobilyati, mantiqiy tafakkuri, ruxiy jarayonlarini taraqqiy ettirishga xizmat qilishi.
imkonini berishni rivojlantirishi.
5
|
