Andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va botanika kafedrasi

Diatom suviitlaridan Pinnulariya (Pinnularia): A - yuza tomonidan, В - chap tamonidan, V - uzunasiga kesimi, G - kundalang kesimi, D - vegetativ kiipayish: 1 - epitika, 2 — gipotika, 3 - chok, 4 — tuguncha, 5 - xromatofor, 6 — perenoid, 7 — sitoplazma, 8 — yadro, 9 - vakuol.


2.2 Diatomtoifa suvo‘tlari bo'limi - bacillariopiiycopiiyta
Diatomtoifa suvo'tlari turlarining xilma-xilligi va tarqalishi jihatidan boshqa suvo'tlari ichida yetakchi o'rinda turadi. Ularning vakillari chuchuk va sho'r suvlardan tashqari tuproqda, suv sachratqilarida,
namlanib turadigan qoyatoshlarda ham keng tarqalgan. Diatom suvo'tlari tuzilishining o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, kokkoid strukturaga ega bo'lgan hujayralari maxsus qumtoshli qobiq bilan o'ralgan. Bunday qobiq qalqon (sovut) deb ataladi. Qalqon pektinli
matriksdan tuzilgan bo'lib, skelet moddasi sifatida esa kremniy kislotasi to'planadi. Qalqon ikki bo'lakdan (palladan) iborat. Ular quticha va qopqoqehaga o'xshab biri ikkinchisiga kirib turadi. Pallasi ning katta bo'iagi epiteka, kichigi gipoteka deb ataladi. Diatom suvo'tlari mikroskop ostida ikki xil shaklda ko'rinadi. Agarda qalqon pallalarda yon tomoni bilan turib qolgan bo'lsa, „belbog"' tomonidan ko'rinish deb ataladi. Aksincha, pallalarining biri ostida, ikkinchisi ustida bo'lsa, „palla" tomonidan ko'rinishi hisoblanadi. Ularning qumtoshli pallalari tashqi muhit bilan modda almashinishi uchun har xil labirintsimon teshikchalar, g'ovak va zich qismlar hosil qilib joylashgan. Bular esa pallalardan optik zich va g'ovak bo'laklarni yuzaga keltirib, palla ustida xilma-xil chiziq, punktir va nuqtalar shaklidagi ,,naqsh'‘larni yuzaga keltiradi. Diatom suvo'tlarining sistematik o'mini aniqlashda ana shu naqsh va chiziqlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Diatomtoifa suvo'tlarining pallalari ichini hujayra qobig'i bo'ylab tarqalgan sitoplazma cgallagan bo'lib, uning o'simtalari palla choklariga kirib turadi (chokli vakillarida). Ko'pchilik vakillarida bir-ikkita plastinkasimon xromatofori bor. Umuman, ulardagi xromatoforlar shakli jihatidan xilma-xil bo'lishi mumkin.
Diatomtoifa suvo'lari vegetativ va jinsiy yo'l bilan ko'payadi. Vegetativ ko'payishda pallalari asta-sekin ajralib, hujayra ikkiga bo'linadi. Hosil bo'lgan yangi hujayralarining biri cpitckani, ikkinchisi esa gipotekani saqlab qoladi. Ikkala yangi hujayra o'ziga gipoteka sintezlaydi. Natijada gipoteka pallasini o'zida saqlab qolgan hujayrada ona hujayradan olingan gipoteka sintezlanadi. Shuning uchun yosh hujayralaming biri ikkinchisidan pallasining ikki tomonidagi gardish qalinligida kichikroq bo'ladi. Ana shunday bo'linib ko'payishning ketma-ket qaytarilishi hujayraning ancha kichiklashib ketishiga olib keladi. Hujayraningkichiklashib borishiga click qo'yuvchi va asl kattaligini tiklovchi omil auksospora hosil qilib jinsiy ko'payish hisoblanadi. Ushbu jarayon diatom suvo'tlarining har xil sistematik guruhlarida o'ziga xos amalga oshadi. Patsimonlar sinfiga mansub vakillarining jinsiy ko'payishi
desmidiya suvo'tlaridagi matashishni eslatadi. Ikkita hujayra bir-biriga yaqinlashib, umumiy shilimshiq bilan qoplanadi va pallalari ochiladi. Har bir hujayra yadrolari reduksion bo'linadi (ko'pincha sitoplazma ham bo'linadi) va ularning biri nobud bo'ladi. Hayotchan yadrolar
o'zaro qo'shilib, auksospora (o'suvchi spora)ga aylanadi. Auksospora ushbu turga xos kattalikkacha o'sgach epitekani, keyin gipotekani sintezlaydi. Natijada hujayra birlamchi kattaligini tiklaydi va yana vegetativ ko'payishga o'tadi.
Sentriksimonlar sinfiga mansub vakillarda jinsiy ko'payishi oogamiya yo'li bilan amalga oshadi. Bunda ayrim vegetativ hujayralarining yadrolari ikki martadan bo'linib, to'rttadan spermatozoid va tuxum hujayralar hosil qiladi. Tuxum hujayralaming uchtasi nobud bo'lib, bittasi spermatozoidlar bilan otalanadi va auksosporani vujudga keltiradi.
Diatomtoifa suvo'tlarining sinflarga bo'linishiga asos qilib ularning pallalarining radial tuzilishi (sentriksimonlar sinfi) va ikki tomonlama simmctrikligi (patsimonlar sinfi) olingan. Patsimonlar sinfining keng tarqalgan tipik vakillaridan biri pinnulariya (Pinnularia), u palla tomonidan ellips yoki lansetsimon, belbog' tomonidan esa to'rtburchak cho'ziq quticha shaklidagi, chuchuk suvlarda, ko'pincha suv ostiga cho'kkan holda yashovchi bir hujayrali suvo'tidir (2.29-rasm). Bittasi
markazida, ikkitasi palla uchlarida joylashgan, po'st ostki qismining qalinlashishidan hosil bo'lgan tugunchalari, ular orasini birlashtirib turuvchi yoriqchalar (choklar) va palla chetidan markaziy qismiga

Flagilaria (a), Asterionella (b), Tabellaria (c), Synedra (d) koloniyalarining umumiy ko'rinishi; 1 - valfdan karapas; 2 - kamardan karapas

U asosan dengizlarning planktonida uchraydi. Chuchuk suv omborlarida A. formosa ma'lum bo'lib, Belorussiya va Evropaning va Shimoliy Amerikaning boshqa mamlakatlarida keng tarqalgan.
Xuddi shu nomdagi oilaning Tabellaria (Tabellaria) turlarida hujayralar lenta yoki zigzag zanjirlari bilan bog'langan (1.16-rasmga qarang). Belbog 'tomondan karapas to'rtburchaklar shaklida, ichki jantlar va septa bilan. Vanalar chiziqli bo'lib, uchlari yoki o'rtalarida kengaytirilgan. Ko'ndalang zarbalar mayda nuqtali.
21 ta tabellariya turi mavjud (Belorusiyada 6 tur mavjud), asosan toza, kamroq sho'r suvlarda tarqalgan. Eng keng tarqalgan T. teshilgan (T. fenestrata).
Synedra (Synedra) turiga hujayralari yolg'iz yashaydigan yoki to'plam shaklida koloniyalarga bog'langan turlar kiradi (1.16-rasmga qarang). Belbog'dagi karapas to'g'ridan-to'g'ri, novda shaklida, valfdan - chiziqli dan nayzasimongacha, ko'pincha uchlari toraygan, ko'ndalang chiziqlar bilan. Sinhedralarning ko'pchiligida bir yoki ikkala uchida shilliq teshik bor. Hujayralar erkin suzadi yoki substratga biriktirilgan.
100 dan ortiq turlari ma'lum, Belorussiyada - 14. Eng keng tarqalgan turlari S. ignasi (S. acus), S. capitat (S. capitata), S. tirsagi (S. ulna). Nomlangan turlari chuchuk suv havzalarida uchraydi.
Monorafallarni buyurtma qiling. Valfning pastki tomoni uzunlamasına o'qi bo'ylab joylashgan tikuvga ega bo'lgan va yuqori qopqoqsiz, lekin uzunlamasına silliq eksenel maydonga ega bo'lgan turlarni o'z ichiga oladi. Ikkala klapanda ham ko'ndalang qatorli izolalar bilan almashinadigan ko'ndalang qovurg'alar mavjud.
Hujayralar odatda yolg'iz bo'lib, pastki klapan yoki jelatinli oyoqlari bilan substratga yopishadi, kamroq hollarda ular lentaga o'xshash koloniyalarda to'planadi. Buyurtmada bitta Ahnanth oilasi va 5 ta nasliy mavjud, ular qazilma va zamonaviydir.
Cocconeis jinsi hujayralari elliptik shaklga ega va substratga pastki valfning butun tekisligi bilan biriktirilgan, tikuv bilan jihozlangan turlarni birlashtiradi.
Barglari ko'ndalang chiziqlar bilan.
Chuchuk, dengiz va sho'r suv havzalarida keng tarqalgan 100 ga yaqin tur ma'lum, ularning ba'zilari toshqotganliklardir.