Andijon davlat univyersiteti

 

---

30 
Yorug’lik enyergiyasi va uning o’lchov birliklari 
Yer foydalaniladigan radiatsion enyergiyaning deyarli hammasini (90%ni) 
atmosferaning yuqorigi chegarasida quyoshdan oladi. Atmosferaga yetib kelgan 
yorug’lik nurlarining to’lqin uzunligi 200 dan 4000 nm gacha o’zgarib turadi. 
Xalqaro birliklar tizimida (SI) yorug’lik nurlarining to’lqin uzunligini mikrometr 
(mqm) va nanometr (nm) bilan o’lchash qabul qilingan. Bunda: 1 mkm = 10~3 
mm=10-4 sm = 10_3nm; 1 nm =10-6 
mm =10~7 sm =10 angstrem (A) = 10 -10 m ga teng. 
Quyoshdan tushadigan nur enyergiyasining ko’p qismi quyosh tizimidan 
tashqariga chiqib ketadi. Bu enyergiyaning faqat ikki milliarddan bir qismi, ya’ni 
bizda foydalanilayotgan yorug’lik enyergiyasining 2-10~e qismi 150 mln. km dan 
ortiq yo’l bosib, yyer atmosferasigacha yetib keladi. Bu quyoshdan doimiy 
ravishda tushib turadigan yorug’lik enyergiyasi hisoblanadi. Lekin quyosh nurining 
hammasi bevosita yyer yuzasiga yetib kelmaydi. Atmosferadan 50 km chamasi 
balandlikda ozon qatlami bo’lib, bu qatlam o’zi orqali quyoshdan atmosferaga 
tushayotgan 295 nm dam kam bo’lgan uzunlikdagi nurlarni o’tkazmaydi. Yyerning 
sathiga esa qisqa to’lqinli (400 nm) ul`trabinafsha nurlargina yetib keladi. Ular 
yorug’lik radiatsiyasining faqat 10% ni tashkil etadi. Yorug’lik radiatsiyasining 
45% ga yaqinini 400-750 nm gacha bo’lgan ko’zga ko’rinadigan nurlar va yana 
45% ga yaqin qismini 750-4000 nm to’lqinli infraqizil nurlar tashkil etadi. To’lqin 
uzunligi 4000 nm dan ortiq bo’lgan nurlar uzun to’lqinli yoki uzoq infraqizil 
nurlardan iborat. Yer sathidagi issiqlik nurlanishi ana shu to’lqinli yoki uzoq 
infraqizil nurlardan iborat.
O’simliklar bargiga tushadigan quyosh nuri enyergiyasini ta’sir ko’rsatishi 
bo’yicha 4 ta fiziologik xududga bo’lish mumkin (Kleshnin, 1954): 
To’lqin uzunligi 300-520 nm bo’lgan ta’sir xududi. Bu to’lqindagi nurlar 
o’simliklar xlorofilli, karotinoidlar, protoplazma, fermentlar tomonidan yutiladi. 
Lekin uning asosiy qismi xlorofillar tomonidan yutiladi. 
To`lqin uzunligi 520-700 nm bo’lgan ta’sir xududida nurlarning yutilishi 
xususan xlorofillga bog’liq bo’ladi. Bu to’lqindagi nurlar to’q sariq qizil nurlar 

---

31 
hissasiga to’g’ri keladi. Ular fotosintez jarayonida qanchalik katta ahamiyatga ega 
ekanligi K.A.Timiryazev tomonidan ko’rsatib o’tilgan edi. Bu radiatsiyadagi 
nurlar o’simliklarda boradigan barcha fiziologik jarayonlar - fotosintez, rivojlanish, 
shakllanish va boshqalar uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. 
To’lqin uzunligi 700-1050 nm bo’lgan xudud infraqizil nurlardan ya’ni 
abiotik radiatsiyadan iborat bo’lib, ular deyarli hech qanday biologik rol` 
o’ynamaydi, 1050 nm dan yuqori to’lqindagi xudud uzoq infraqizil radiatsiyadan 
iborat bo’lib, issiqlik rejimining kuchli omili hisoblanadi va ular sitoplazma, suv 
hamda boshqalar orqali yutiladi. 
Quyosh radiatsiyasining barglar orqali yutilish intensivligi to’q sariq-qizil 
to’lqinli nurlarda (600-680 nm) eng yuqori darajada, ulьtrabinafsha nurlarda (330-
520 nm) maksimum darajada va sariq-yashil to’lqinli nurlarda (550-575 nm) 
minimum darajada borishi kuzatiladi. Infraqizil nurlarning yutilishi barglarning 
qizishiga sabab bo’ladi, lekin past tempyeraturada bu to’lqindagi nurlar qisman 
xlorofill tomonidan yutiladi va bizningcha, ular fotosintez jarayonida foydali 
bo’lishi mumkin. Har holda infraqizil nurlarning yo’qolishi mahsuldorlikning 
qisman pasayishiga olib kelishi kuzatilgan. Sariq-yashil nurlar o’simlik barglari 
tomonidan kam yutiladi va fotosintez jarayoniga bevosita ta’sir etmaydi, lekin bu 
xildagi nurlar, bizningcha, barglarda kuchli darajada yorug’likdan qo’zg’alish 
manbai sifatida xizmat qilib, yorug’likdan qo’zg’alishni tartibga soladi va shu 
yo’l bilan fotosintez jarayoniga ta’sir ko’rsatadi. Ulьtrabinafsha nurlar tirik 
organizmlarga halokatli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, 30 sm qalinlikdagi suv 
to’satdan nurlantirilganda mutlaqo styeril holatga keladi. Haqiqatan ham, bu 
to’lqindagi nurlar o’simliklar tanasiga uncha chuqur kirmaydi, ular ta’sirida, 
odatda, epidyermis nobud bo’ladi, hujayralarda ichkarida joylashgan sitoplazma 
esa himoyalangan holda saqlanib qoladi. Ulьtrabinafsha nurlar antotsian 
tomonidan yaxshi yutiladi; shunga ko’ra, bu pigment ekran kabi ta’sir ko’rsatib, 
o’simliklarni himoyalaydi. Ulьtrabinafsha nurlar xlorofillga deyarli ta’sir qilmaydi, 
lekin zaiflashib qolgan (rangsiz) o’simliklarda ularning ta’siri ostida xlorofill 
intensiv ravishda hosil bo’ladi. 

---

32 
O’simliklar faqat o’ziga bevosita to’g’ri (tik) tushadigan yorug’likdan emas, 
balki tarqoq tushadigan yorug’likdan ham foydalanadi. To’g’ri (tik) tushadigan 
quyosh nurlari ko’pincha o’simliklar uchun xavfli bo’ladi, chunki kuchli ta’sir 
etishi natijasida o’simliklar sitoplazmasi va xlorofili nobud bo’ladi. Tarqoq holda 
tushadigan yorug’lik, odatda, o’simliklar tomonidan to’la o’zlashtiriladi va tarkibi 
bo’yicha ham foydali hisoblanadi. CHunki uning 50-60% fotosintez jarayoni 
uchun muhim bo’lgan sariq-qizil nurlardan iborat bo’ladi. To’g’ri tushadigan 
yorug’likda bu xildagi nurlar miqdori 30~35% dan oshmaydi. Nihoyat, kunduzgi 
yorug’lik faqat to’g’ri va tarqoq holda tushadigan quyosh nurlaridan iborat 
bo’lmay, unga yana osmondan aks etib tushuvchi diffuz yorug’lik ham qo’shiladi. 
Bu xildagi yorug’lik atmosferaning ba’zi turg’un bo’lmagan komponentlari bilan 
o’zaro ta’sir etib, o’zida osmon rangini aks ettiradi. O’simliklar xlorofili
quyoshning qizil va ko’k nurlaridan yaxshi foydalanadi, Shuning uchun yorug’lik 
kuchsiz bo’lganda (masalan, quyosh past tushganda), havo bulut bo’lgan vaqtda 
undan to’liq foydalanadi. Quyosh baland turgan vaqtda xlorofill yorug’likdan 
birmuncha yomon foydalanadi, chunki bunda yorug’likning enyergetik minimumi 
spektorniig sariq-yashil qismida yotadi.