Andijon davlat unversiteti tabiiy fanlar fakulteti geografiya talim yo

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ANDIJON DAVLAT UNVERSITETI

TABIIY FANLAR FAKULTETI

GEOGRAFIYA TALIM YO’NALISHI

I-BOSQICH 101-GURUH TALABASI

ABDUVALIYEVA MUQADDASNING

UMUMIY TABIIY GEOGRAFIYA

FANIDAN TAYYORLAGAN

KURS ISHI

MAVZU: YER PO’STI VA UNING TUZULISHLI

BAJARDI: M. MUXTAROVA

ILMIY RAHBAR: R. B. QODIROV

ANDIJON-2020
Yer po’sti va uning tuzilishi

Reja

I. Kirish

II. Asosiy qism

1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi.

2. Yer po’stining kimyoviy tarkibi

3. Yer pu’sti tuzilishining asosiy xususiyatlari.

4. Yer pu’stining yoshi va geoxronologik sana.

5. Asosiy tog’ hosil bu’lish bos kichlari va yirik planetar relef shakllari.

III. Xulosa

IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   Kirish
   

Yer po’sti — Yerning tashqi qattiq qobig’i, geosferalardan biri, litosferaning yuqori qismi. Yer po’stining pastki chegarasi bo’ylama va ko’ndalang seysmik to’lqinlar tezligi birdaniga o’zgaradigan (6,7—7,6 km/sek dan 7,9— 8,2 km/sek gacha) yuza — Moxorovichich yuzasi)dj o’tadi. Shu yuza bilan Ye.p. mantiyadan ajraladi. Yer po’stining kuruklik va okeandagi turlari farq qilinadi. Quruqlikda Yer po’stining qalinligi tekisliklarda 35–45 km, tog’liklarda 50– 75 km gacha. Okean osti Yer po’stiniki 5–10 km. Quruqlikda Yer po’sti uch qatlam: yuqoridagi cho’kindi (qalinligi 15–20 km gacha), o’rtadagi shartli ravishda "granit" (10–20 km), pastdagi "bazalt" (o’rtacha 15–20 km)dan tashkil topgan. Okean osti Yer po’stida "granit" qatlami yo’q, cho’kindi qatlami ham yupqa. Qu-ruqlikda Yer po’stining yuqori qatlami cho’kindi va vulkan jinslaridan tashkil topgan bo’lib, ko’pincha burmalangan, uzilmalar bilan uzilgan va surilgan. "Granit" qatlam granit va gneyslardan, "bazalt" esa bazalt, gabbro va kuchli metamorfizmga uchragan jinslardan iborat.

Okean osti Ye.p. 3 qatlamdan: birinchisi zichlanmagan dengiz cho’kindilari (1 km gacha), uning ostidagisi zichlangan cho’kindilar (1–2 km), uchinchisi quyi okean bazalt qatlami (4–8 km) gabbrodan tashkil topgan, degan taxminlar bor.

Okeandan quruklikka o’tadigan joyda oraliq (subkontinental yoki sub’okean) Yer po’sti (8–25 km) joylashgan. Yer po’stida muntazam tektonik harakatlar bo’lib turadi. Shunga binoan Yer po’sti Harakatchan (burmalangan mintaqalar) va nisbatan tinchigan oblastlar — platformalarga bo’lingan. Yer po’stining yoshi 3,5—4,5 mlrd. yilga teng .

Yer Po’stining rivojlanishi Yer qa’ridagi fizik-kimyoviy jarayonlarga bog’liq bo’lsa kerak deb faraz qilinadi. Yer po’sti izostaziya (muvozanat) holatiga yaqin: ya’ni Yer po’stining qandaydir uchastkasi ogirroq yoki qalinroq, zichroq bo’lsa, u substratga chuqurroq cho’kkan bo’ladi. Tektonik kuchlar Yer po’stining izostaziya holatini buzib yuboradi, ammo tektonik kuchlar susayganda Yer po’sti yana kaytadan muvozanat holiga qaytadi. Ye.p.ning geologik tuzilishini o’rganish foydali qazilmalarni qidirishda muhim rol o’ynaydi.

II. Asosiy qism

1. Yer po’stining tuzilishi va tarkibi.

Yer po’stining tuzilishi. Yer po’sti tuzilishiga ko’ra uch turga bu’linadi: materik, okean va orali k.

Materik Yer po’sti asosan kuru klikda tar kalgan va uchta katlamdan iborat:

- chu’kindi katlam, kalinligi 10 km, chu’kindi jinslardan iborat;

- granitli katlam, kalinligi 10-15 km, zichligi yo qoridagi katlamga nisbatan ancha yo qori;

- bazalt katlami, kalinligi 15-35 km.

Materik Yer po’stining u’rtacha kalinligi 30-40 km., tog’li u’lkalarda esa 70-80 km u’rtacha zichligi 2,7 gg’sm³ .

Okean Yer po’sti ikki katlamdan iborat:

-chu’kindi katlam, kalinligi 2-5 km chu’kindi jinslardan iborat;

-bazalt katlami, kalinligi 5-10 km.

Okean Yer po’stining umumiy kalinligi 6 km dan 15 km. gacha. U’tkinchi yoki orali k yer po’stida materik va okean Yer po’sti xususiyatlari ham uchrab turadi. Bu yerda okean po’stini materik yer po’stiga aylanishi sodir bu’lib turadi.

Yer po’stining tarkibi Yer po’sti ximiyaviy elementlardan, minyerallardan va tog’ jinslaridan iborat. Yer po’sti tarkibida quyidagi ximiyaviy elementlar uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyominiy (8,05%), temir (4,65%) kaltsiy (2,96%), natriy (2 ,5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va bosh kalari-0,52% Demak, Yer po’stida tar kalgan 9 ta asosiy element 99,48% ni tashkil kiladi.

Ximiyaviy elementlar birlashmasiga minyeral deb ataladi. Tog’ jinslari esa bir necha minyerallarni tabiiy birikmasidir. Tog’ jinslari monominyeralli va poliminyeralli bu’ladi. Monominyeralli tog’ jinslari bitta minyeraldan tashkil topadi, masalan, kvarts, kvarts minyeralidan iborat. Poliminyeral tog’ jinslari bir necha minyerallardan iborat. Masalan, granit quyidagi minyerallardan tashkil topgan: kvarts, ortog’laz, slyoda, dala shpati.

Hosil bu’lish sharoitiga karab tog’ jinslari uchta katta guruhga bu’linadi:

1. 
   Magmatik yoki ot kindi tog’ jinslari, ular magmaning sovishi va kotishi natijasida hosil bu’ladi.
   
2. 
   CHu’kindi jinslar. Ilgari paydo bu’lgan har qanday tog’ jinslarni emirilishi, maydalanishi va tu’planishi va organizmlarni faoliyati tasirida paydo bu’ladi
   
3. 
   Metamorfik tog’ jinslari, katta chu kurlikda yo qori harorat va bosim ostida jinslarini u’zgarishi tufayli hosil bu’ladi.
   

Magmatik tog’ jinslari. Magmatik tog’ jinslari yo qorida aytganimizdek magmaning sovishi va kotishi natijasida hosil bu’ladi. Magmaning sovish sharoitiga karab magmatik tog’ jinslari quyidagi guruhlarga bu’linadi:

- intruziv yoki chu kurda hosil bu’lgan magmatik tog’ jinslari. Magmaning chu kurda sekin-asta kotishi natijasida hosil bu’ladi. Intruziv tog’ jinslariga granit, gabbro va bosh kalar kiradi;

- effuzif magmatik tog’ jinslari. Magmani Yer yuzasida yoki Yer yozasiga ya kin bu’lgan chu kurlikda kotishi va sovishi natijasida hosil bu’ladi Effuzif tog’ jinslariga bazalt, liparit, vulkan shishasi va bosh kalar kiradi.

CHu’kindi jinslar. CHu’kindi jinslar ilgari paydo bu’lgan jinslarning turli sharoitlarda emirilishi, nurashi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi. CHu’kindi tog’ jinslari kelib chi kishiga ko’ra tu’rt guruhga bu’linadi:

- cha ki k (klastik) jinslar, asosan tog’ jinslarini emirilishi natijasida hosil bu’ladi;

- kimyoviy tog’ jinslari, qorishmalardan chu’kindilarni chu’kishi va tu’planishi natijasida hosil bu’ladi (tuzlar, gips va x.k) ;

- organik (biogen) tog’ jinslari, u’simlik va hayvonlarning tanalarini u’lgandan keyin tu’planishi va u’zgarishi natijasida hosil bu’ladi (marjonlar, ku’mir, bu’r, ohaktosh);

CHa ki k yoki maydalangan (klastik) tog’ jinslari minyerallar va tog’ jinslari bu’laklaridan iborat. Bu’laklarning u’lchamiga karab yirik (>2mm), u’rta (2,0-0,05mm) va mayda (0,05-0,01mm) cha ki k jinslar ajratiladi.

Yirik cha ki k jinslar (psefitlar-toshlar)ga dyametri 2 mm dan bir necha metrgacha bu’lgan bu’laklar kiradi va ikki yirik guruhga bu’linadi:

1. 
   Silli klanmagan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat:
   

- Xarsang tosh, dimetri 100 mm dan orti k:

- mayda tosh, dyametri 100-10 mm;

- dresva, dyametri 10-2 mm.

2. 
   Silli klangan cha ki k jinslar quyidagi qismlardan iborat:
   

-g’u’la tosh, silli klangan toshlar uyomi, dyametri 100 mm. dan katta;

- shag’al tosh, dyametri 100-10 mm.

Silli klanmagan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolganini brekchiya deb ataladi. Silli klangan toshlarni bir-biriga yopishib kotib kolgan konglamyerat deb ataladi.

U’rtacha kattali kdagi cha ki k toshlarga kum va kumtoshlar kiradi, ularni psammitlar (psammos- kum) deb ham atashadi. Ularning quyidagi turlari ajratiladi: dag’al donali (1.2mm), yirik donali (0,5-1mm), u’rta donali (0,25-0,5mm) mayda donali (0,1-0,05mm), mayin donali (<0,1mm).

Er po‘sti – bevosita kuzatish mumkin bo‘lgan Yerning ustki qavati. U yuqoridan atmosfera va gidrosfera, pastdan Moxorovichich chegarasi bilan chegaralanadi. Yer po‘stining kimyoviy va mineralogik tarkibi haqidagi bilimlar sayyora ustki qismlarida olib borilgan kuzatishlarga asoslanadi.

Turli xil tog‘ jinslarining kimyoviy va mineralogik tarkiblari xamda fizik xossalarini birgalikda talqin qilish va mavjud ma’lumotlarni boshqa kosmik jismlar bilan taqqoslash asosida, jumladan meteoritlarni o‘rganish dalillariga tayangan holda Yerning ichki qismlari, mantiya va markazining tuzilishi va tarkibi haqidagi tasavvurlar shakllangan.

jadval

Yerning geosferalari haqida ma’lumotlar

Geosferalar	Geosferalarning bo‘limlari	Harfiy ishorasi	Pastki chegarasining chuqurligi
Er po‘sti	1. Cho‘kindi – metamorfik jinslar “qatlami”	A	20 km gacha
	2. Granit–gneyslar “qatlami”		40 km gacha
	3. Eklogit–bazalt “qatlami”		70 km gacha
Mantiya	1. Gutenberg “qatlami”	V	100-400 km gacha
	2. Astenosfera – Golitsыn “qatlami”	S	900 km gacha
	3. Quyi mantiya	D	2900 km gacha
Markaz (yadro)	Tashqi yadro	F	4800 km gacha
		F^1	5100 km gacha
	Ichki yadro	G	6371 km gacha

rasm. Yerning tuzilish sxemasi.

Keyingi 50-yillik geofizika, petrologiya, geokimyo va boshqa fanlarda amalga oshirilgan izlanishlarning natijalariga tayangan holda aytish mumkinki, Yer uch qismga bo‘linadi: Yer po‘sti, mantiya va yadro (markaz)¹. Yer po‘sti o‘z navbatida uchga bo‘linadi: a) cho‘kindi–metamorfik jinslar; b) granit–gneyslar; v) bazalt qavatlari. Geofizikaviy ma’lumotlarga ko‘ra, Yer po‘stining qalinligi okeanlar ostida 5–10 km, kontinental tekisliklarda 30–40 km va orogenik tog‘li o‘lkalarda 50–75 km ni tashkil qiladi. Ushbu qavatlar orqali o‘tayotgan seysmik to‘lqinlarning tezligi ancha o‘zgaruvchan, cho‘kindi–metamorfik jinslarda 3–5 km/sek, granit–gneyslarda 5,5–6,5 km/sek va “bazaltlarda” – 6,6–7,2 km/sek. Ma’lum bo‘lishicha, bu qavatlarning qalinligi o‘zgaruvchan. Bulardan birinchisi – cho‘kindi jinslar qavati (“qatlami”) qadimiy qalqonlarda (Aldan, Boltiq) deyarli yo‘q hisobi, kontinental tekisliklarda (platformalarda) 5 km gacha bo‘lsa, orogen o‘lkalarda 15 km ni tashkil etadi. Yer po‘sti ikkinchi qavatining (granit–gneyslar “qatlami”ning) qalinligi platformalarda 15-20 km atrofida bo‘lsa, tog‘li o‘lkalarda 20–25 km ni tashkil etadi. Uchinchi qavat – “bazalt qatlami"ning qalinligi platformalarda 15–20 km, orogenik o‘lkalarda 25–35 km orasida bo‘ladi (11.2- rasm.).