massalarini aniqlash yuzasidan olib borgan ishlari kimyo fanini rivojlantirishga katta xissa qo'shdi. Olimning "Hindiston" asarida u " rivojlantirish - bir narsani ikkinchi boshqa bir narsaga aylantirishdir, butun borliq doimo ozgarishda va rivolanishda - tabiatning kuchi aynan shundadir" degan muhim ilmiy xulosaga keladi. Abu Rayhon Beruniy ozining shu asarida "Har bir narsani organish xuddi shu narsani tashkil qilgan tarkibiy qismlarni (elementlarni) organishdan boshlanadi deb yozgan edi. - massalarini aniqlash yuzasidan olib borgan ishlari kimyo fanini rivojlantirishga katta xissa qo'shdi. Olimning "Hindiston" asarida u " rivojlantirish - bir narsani ikkinchi boshqa bir narsaga aylantirishdir, butun borliq doimo ozgarishda va rivolanishda - tabiatning kuchi aynan shundadir" degan muhim ilmiy xulosaga keladi. Abu Rayhon Beruniy ozining shu asarida "Har bir narsani organish xuddi shu narsani tashkil qilgan tarkibiy qismlarni (elementlarni) organishdan boshlanadi deb yozgan edi.
- "Aytilganlar shundan dalolat beadiki, orta asrda Sharq mamlakatlarida, xususan Ozbekiston Respublikasi hududida kimyoviy fikr va ilmiy duyoqarash yuqori darajada bolgan. Buning isboti tariqasida IX-XII asrlarda Orta Osiyo hududida mis (Zarafshon, Isfara tog'lari, Sox, Oloy, Namkent, Olmaliq, Oqtosh, Oqsuv atrofida), qorgoshin va kumush (Oltintopgan, Qorgoshinkonda), oltin (Oltinqozin, Obiraxmatda), qalay (Turkiston tog larida), temir (Chirchiq, Sayram va Shaxrisabzda) ruda va qotishmalari topilib, ulardan metall olish yolga qoyilganini aytib otish kifoyadir.
- Metallar suvda, spirtda, efirda va boshqa erituvchilarda erimaydi, ammo suyutslantirilgan xolda bir-birida eriy oladi va sovutilganda qotishmalar xosil qiladi. Suyuqlantirilgan ba'zi metallar sovitilganda ular kristallarining mexanikaviy aralashmasi xosil boladi. Suyuqlantirilgan metallarning ko`pi har qanday nisbatda bir-birida eriy oladi. Ammo ba'zi metallar bir-birida faqat ma’lum chegaragacha eriydi.
Masalan, suyuqlantirilgan rux bilan suyuqlantirilgan qorgoshin aralashtirilib, aralashma sovitilgandan keyin ikki qavat ruxni eritgan qorgoshindan iborat pastki qavat va qorgoshinni eritgan ruxdan iborat ustki qavat hosil boladi. - Masalan, suyuqlantirilgan rux bilan suyuqlantirilgan qorgoshin aralashtirilib, aralashma sovitilgandan keyin ikki qavat ruxni eritgan qorgoshindan iborat pastki qavat va qorgoshinni eritgan ruxdan iborat ustki qavat hosil boladi.
- "Suyuqlantirilib songra sovitilganda ba'zi metallar bir-biri bilan reaktsiyaga kirishib, kimyoviy birikmalar hosil qilishi ham mumkin. Shu sababli, odatda qotishmalar erkin metallar bilan shu metallarning kimyoviy birikmalaridan iborat aralashmalardir. Kimyoviy birikmalar hosil bolishida, kopincha issikushk ajralib chiqadi. Masalan, suyuqlantirilgan misga alyuminiy qoshilganda ajralib chiqqan issikushk ta'sirida butun massa qizib, oppoq, chug holiga keladi.
- "Kop metallar bir-biri bilan birikib, bir necha xil birikma hosil qiladi.
- "Qattiq qotishmalar, baʼzan, muxlak O bir jinsli boladi; bunday holda ular yo ma'lum tarkibli kimyoviy birikmadan yoki ma'lum tar-kibli qattiq eritmadan iborat boladi. Agar qotishmani hosil qilgan metallardan birining kristall panjarasidan ikkinchi metall atomlari joy olsa yoki orin almashsa, qattiq eritma hosil boladi. Bunda kristall panjarasining strukturasi saqlanib qolgan metall, erituvchi strukturasi saqlanib qolmagani eruvchi boladi. Bunday qattiq eritmada ikkala metall atomlari ham boladi. Qotishmaning bir jinsli bolishiga sabab ana shu. Ammo qotishmalarning kopi bir jinsli bo'lmay, ayrim metallarning kristallari bilan shu metallarning kimyoviy birikmalari aralashmasidan iborat bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
