Andijon mashinasozlik

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI

avtomobilsozlik fakulteti

«MATERIALSHUNOSLIK VA YANGI MATЕRIALLAR TЕXNOLOGIYASI»

Yo’nalishi 224-16 guruh talabasi

Otaqo’ziyev Akramjonning

“Materiyallshunoslikda inavatsion texnologiyalar ”

Fanidan yozgan

Mustaqil ishi

Mavzu; Materiyallshunoslik asboblarini o’rganish va taxlil qilish.



Qabul qildi; Araboyeva.F.U

Materiyallshunoslikda inavatsion texnologiyalar.

REJA.

1.Mundarija

2.Kirish………………………………………………………………………………..

3. Elektr o’lchash usullari va asboblari bo’yicha umumiy ma’lumotlar.

3.1. O’lchash haqida tushuncha.

3.2. Fizikaviy kattaliklar.

3.3. Elеktr o‘lchаsh usullаri.

3.4. Haroratni o'lchash to'g'risida ma'lumot.

3.5. Haroratni o'lchashning texnik vositalari.

3.6. Suyuqlikli shisha termometrlar.

5. XULOSA VA TAKLIFLAR........................................................

6. Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati………………………………..

Kirish

Mashinasozlik – bu barcha og’ir va yengil sa’noat industriya o’zagi bo’lib, respublikamiz halq xo’jaligini muhim tarmoq va zvenolaridan biri hisoblanadi. Mashinasozlikning rivojlanish tarixi miqdori undagi ko’pchilik halq xo’jaligi tarmoqlaridangi ishlab chiqariladigan mahsulot sifati va mehat unumdorligiga bog’liq bo’ladi. Respublika halq xo’jaligining har xil tarmoqlari uchun tayorlanadigan detallar, asbob-uskunalar, jihozlar, moslamalar va mashinalar materiallariga asosan metall va uning qotishmalari kiradi. Ana shu materiallaridan tayorlanadigan va ishlab chiqarilaotgan ko’pchilik mashina detallarining sifati, ishonchliligi, yeyilishga chidamliligi va uzoq ishlash muddati bir necha barobarga oshadi. Ushbu materiallarning tuzilishini o’zgartirish va xossalarini oshirish faqat – termik ishlov berish natijasida amalga oshiriladi. Termik ishlov berish – avvalo metall va uning qotishmalarini ichki struktura tuzilishini boshqarish usuli bo’lib, bunda metall va qotishmalarni keraklili mahlum haroratgacha qizdirilgandan keyin ularni har xil tezlikda sovitish tushiniladi. Bu usul texnika-mashinalar ishlab chiqarishda keng tarqalgan usul bo’lib, materiallar xossalarini o’zgartirishning eng samarali imkoniyatlaridan biri hisoblanadi. Ularni texnologik xossalarini yaxshilash uchun termik ishlov berish oraliq jarayon bo’lishi ham mumkin. Lekin ko’pchilik ҳollarda mashinalar vositalari xossalarini to’plamini vujudga keltirishda oxirgi jarayon hisoblanadi. SHuning uchun metall va uning qotishmalariga termik ishlov berishda har bir jarayonga qattiq etibor berib ishlash talab etiladi. Ma’lumki termik ishlov berish uchta turga bo’linadi: - Sof termik ishlov berish; - Termomexanik ishlov berish yoki (deformatsion termik ishlov berish); - Kimyoviy termik ishlov berish. Bu usullarning o’ziga mos yo’nalishi va asosiy maqsadlari bor. Har bir termik ishlov berish usuli belgilingan tartib va maqsadlar uchun qo’llaniladi hamda kerakli natijalarga erishiladi. Termik ishlov berish xozirgi zamon texnikasidagi metall va uning qotishmalarning xossalarini kerakli yo’nalishga o’zgartirishda eng ko’p tarqalgan usullaridan biri hisoblanadi. Termik ishlov berish jarayoni deb-metall va uning qotishmalaridan olingan buyumlarga issiqlik ta’siri yordamida ularning ichki struktura tuzilishi va xossalarini belgilangan yo’nalishda o’zgartish maqsadiga va kerakli xaroratgacha qizdirib, so’ngra asta-sekin suvda, moyda, havoda va boshqa muhitlarda sovitishga aytiladi. Bu jarayon ta’siri - Kimyo, deformatsion, magnitli va boshqa tahsirlar yordamida ham bo’lishi mumkin.

Mashinasozlik va metallurgiya zavodlaridagi yarimfabrikatlarga, asbob uskunalarga, mashina detallariga va boshqalarga termik ishlov berish ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining eng muhim zvenolaridan biri hisoblanadi. Termik ishlov berish oraliq operatsiya sifatida buyumlarning texnologik xossalarini yaxshilash ya’ni (kesib ishlanuvchanligi va bosim ostida ishlanuvchanligini) hamda oxirgi operatsiya sifatida buyumlarning kerakli ekspluatatsion xaroakteristikasini ta’minlash va metall va uning qotishmalariga kompleksli-mexanik, fizik, va kimyoviy xossalarini ta’minlash uchun ham qo’llaniladi.

3. Elektr o’lchash usullari va asboblari bo’yicha umumiy ma’lumotlar.

Fan texnikaning rivoji (taraqqiyoti), xalq xo’jaligining barcha sohalaridagi

taraqqiyot hamma vaqt o’lchashlar bilan chambarchas bog’liq bo’lib kelgan.

Elektr o’lchash usullari va asboblari fan sifatida o’lchash usullari, o’lchash

vositalari va ular yordamida har xil kattaliklarni o’lchash, o’lchash xatoliklari

hamda ularga bog’liq va tegishli bo’lgan masalalarni o’z doirasiga oladi.

Inson aqil – idroki, zakovati bilan o’rganayotgan, shakillantirayotgan hamda

rivojlantirgan qaysi fanni, uning yo’nalishini olmaylik albatta o’lchashlarga

ularning usullariga, o’zaro bog’lanishlariga duch kelamiz. Bu o’lchash usullari va

vositalari yordamida har xil kattaliklarni o’lchash va ularga bog’liq masalalarni

mukammal o’rganish orqaligina amalga oshiriladi. Shu sababli, hozirgi qaysi bir

fan, ilmiy yo’nalishi, u xoh tabiiy, xoh ijtimoiy bo’lmasin, albatta u yoki bu

darajada o’lchash bilan bog’liq. To’la ishonch bilan aytish mumkinki, o’lchash

inson ongli hayotining asosini tashkil etadi.

Faylasuflarning tahminicha fizikaviy xossalar, jarayonlarni tekshirish,

o’rganishda eng asosiy yo’l (metod) o’lchashlar hisoblanadi.

Texnika sohasida ayniqsa metrologiyada, o’lchashlarning ahamiyati

texnologik jarayonlarni boshqarish, mahsulotning yuqori sifatliligini ta’minlash,

nazorat qilish bo’yicha informatsiya hosil qilinishi bilan belgilanadi.

Xalq xo’jaligida, ishlab chiqarishda qo’llanilayotgan murakkab tizimlarning

yaratilishi hamda ilgaridan qo’llanib kelinayotgan kam quvvatli, inertliy asboblar

sekin – asta juda tezkor, yuqori metrologik ko’rsatkichlarga ega bo’lgan asboblar

bilan almashtirilmoqdaki, bu o’lchash amalini bajarilayotgan shaxslarning

faoliyatini va tabiiyki ularga qo’yiladigan talablarni ham o’zgartirmoqda.

O’lchash jarayonlarini avtomatlashtirilishi, kompyuterlashtirilishi va

zamonaviy texnologiyalarning ishlatilishiga faqat programmalashtirilgan tizimga

tayangan holda erishish mumkin.

Zamonaviy metrologiyaning rivojlanishida murakkab empirik (tanlash,

ilg’ash) metodlarini, ehtimollik nazariyasiga tayangan holda statistik metodlarini

qo’llanilishi katta o’rin tutmoqdaki, bu o’lchashlarning ilmiy asoslarini tashkil

etadi.

O’lchashlarni yuqoridagi majmui, albatta yuqori darajada tashkil etilgan va

zamonaviy asboblar infrastrukturasi bilan jihozlangan milliy o’lchash tizimi

yordamida hamda o’lchashlar birliligini, ularning ishonchliligini, aniqligini

ta’minlash shartlari bajarilishi bilan amalga oshirilishi mumkin.

3.1. O’lchash haqida tushuncha.

O’lchash deb, shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki,

unda o’lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik

sifatida qabul qilingan qiymati bilan o’zaro solishtiriladi.

Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki, birinchidan, o’lchash har

xil kattaliklar to’g’risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan, bu fizik

eksperimentdir; uchinchidan – o’lchash jarayonida o’lchanadigan kattalikning

o’lchov birligini ishlatilishidir. Demak, o’lchash jarayonida o’lchashdan ko’zda

tutilgan maqsad, ya’ni izlanuvchi kattalik va o’lchash ob’yekti ishtirok etadi.

Shunday qilib, uchta tushunchani bir – biridan ajrata bilish kerak: o’lchash,

o’lchash jarayoni va o’lchash usuli,

O’lchash – bu umuman har xil kattaliklar to’g’risida informatsiya qabul

qilish, o’zgartirish demakdir.

O’lchash jarayoni – bu solishtirish eksperimentini o’tkazish jarayonidir

(solishtirish qanday usulda bo’lmasin).

O’lchash usuli esa – bu fizik eksperimentning aniq ma’lum struktura

yordamida, o’lchash vositalari yordamida va eksperiment o’tkazishning aniq

o’lchash algoritmi yordamida bajarilishi, amalga oshirilishi usulidir.

O’lchash natijasi – o’lchanayotgan kattalikning son qiymatini o’lchash

birligiga ko’paytmasi tariqadisa ifodalanadi:

X=n[x]

O’lchashlar fan va texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga qarab, u aniq

nomi bilan yuritiladi: elektr o’lchashlar, mexanik o’lchashlar, issiqlik o’lchashlar

va h. k.

Elektr o’lchashlar deganda elektr va magnit kattaliklarni, elektr zanjir

parametrlarini va har xil noelektrik kattaliklarni o’lchash tushuniladi.

Elektr o’lchashlar qator afzalliklarga egaki, ulardan asosiylari

quyidagilardan iborat: masofadan va markazlashtirilgan o’lchashlarni olib borish

imkoniyatiga egaligi. Bundan tashqari elektr o’lchashlar yordamida bir vaqtning

o’zida har xil harakterdagi kattaliklarni o’lchash mumkinligi, o’lchash

vositalarining kam inertsionligi, o’lchashni juda keng chastota diapazonida olib

borilishi, avtomatik rostlash va boshqarish sistemalaridagi ba’zi masalalarni

kompleks ravishda yechishning qulayligi va nihoyat, o’lchash natijalarida

avtomatik ravishda har xil matematik operatsiyalar o’tkazish imkoniyatining

mavjudligidir.

3.2. Fizikaviy kattaliklar.

Fizkaviy kattalik – sifat tomonidan ko‘pgina fizikaviy ob’ektlarga

(fizikaviy tizimlarga, ularning holatlariga va ularda o‘tayotgan jarayonlarga)

nisbatan umumiy bo‘lib, miqdor tomonidan har bir ob’ekt uchun xususiy bo‘lgan

xossadir. Bu yerda xususiylik deganda, biror ob’ektning xossasi ikkinchisinikiga

nisbatan ma’lum darajada kattaroq yoki kichikroq bo‘lishi tushuniladi.

Sifat tavsifi – olingan kattalikning mohiyatini, mazmunini ifodalaydigan

tavsif tushuniladi. Masalan, gap masofa borasida ketganda muayyan olingan

ob’ektning o‘lchamlarini, uzun qisqaligini yoki baland-pastligini bildiruvchi

xususiyatini tushunamiz. Yoki og‘irlik deganda qandaydir mavhum, og‘ir yoki

yengil ob’yektni, aksariyat tarozi toshlarini ko‘z oldimizga keltiramiz.

Temperatura to‘g‘risida gap borganda esa, issiq – sovuqlikni tushuniladi. Mana

shular kattalikni sifat tavsifi bo‘lib hisoblanadi.

Endi olingan ob’ektlarda biror bir kattalik to‘g‘risida gap borganda, bu

ob’ektlar o‘zida shu kattalikni ko‘p yoki kam “Mujassamlashtirganligini” shohidi

bo‘lamiz. Bu esa kattalikning miqdor tavsifi bo‘ladi.

2. Kattalikning turlari

Ko’pincha kattalikning o’rniga parametr, sifat ko’rsatkichi, tavsif

(xarakteristika) degan atamalarni ham qo’llanishiga duch kelamiz, lekin bu

atamalarning barchasi mohiyatan kattalikni ifodalaydi.

Muayyan guruhlardagi kattaliklarning orasida o’zaro bog’liqlik mavjud

bo’lib, uni fizikaviy bog’lanish tenglamalari orqali ifodalash mumkin.

Masalan, vaqt birligidagi o’tilgan masofa bo’yicha tezlikni aniqlashimiz

mumkin. Mana shu bog’lanishlar asosida kattaliklarni ikki guruhga bo’lib

ko’riladi: asosiy kattaliklar va hosilaviy kattaliklar.

Asosiy kattaliklar – deb, ko’rilayotgan tizimga va shart bo’yicha tizimning

boshqa kattaliklariga nisbatan mustaqil qabul qilib olinadigan kattalikka aytiladi.

Masalan, masofa (uzunlik), vaqt, temperatura, yorug’lik kuchi kabilar.

Hosilaviy kattalik – deb tizimga kiradigan va tizimning kattaliklari orqali

ifodalanadigan kattalikka aytiladi. Masalan , tezlik, tezlanish, elektr qarshiligi,

quvvat va boshqalar.

Kattaliklarning sifat tavsiflarini rasmiy ravishda ifodalashda o’lchamlikdan

foydalaniladi.

Kattalikning o’lchamligi – deb shu kattalikning tizimdagi asosiy

kattaliklari bilan bog’liqligini ko’rsatadigan va proporsionallik koeffitsientini birga

teng bo’lgan ifodaga aytiladi.

Kattalikning qiymati deganda, unung o’lchamini muayyan sonli

birliklarda ifodalanishini tushunamiz.

Kattalikning o’lchami – ayrim olingan moddiy ob’yekt, jism, hodisa yoki

jarayonga tegishli bo’lgan kattalikning miqdori bo’lib hisoblanadi.

Kattalikning qiymati – qabul qilingan birliklarning ma’lum bir soni bilan

kattalikning miqdor tavsifini aniqlash.

Kattalikning qiymati uni o’lchash birligining o’lchami {x} va sonli qiymati

bilan ifodalanadi.

X=q {x}

Kattalikning birligi deb – ta’rif bo’yicha qiymati 1 ga teng qilib olingan

kattalik tushuniladi.

Kattalikning birligi ham asosiy va hosilaviy birliklarga bo’linadi

Kattalikning asosiy birligi – birliklar tizimidagi ixtiyoriy ravishda

tanlangan asosiy kattalikning birliliga aytiladi. Masalan, metr, kilogramm, sekund.

Hosilaviy birlik deb – berilgan birliklar tizimining birliklaridan tuzilgan,

ta’riflovchi tenglama asosida keltirib chiqaruvchi hosilaviy kattalikning birligiga

aytiladi. Misol qilib, 1 m/s – tezlik birligini, 1 H =1 kg m/s kuch birligini

olishimiz mumkin.

Bazida “kattalik” iborasini o’rniga parametr yoki signal iboralari ham

qo’llaniladi.

Signal yoki parametr umumiy holda biror fizikaviy xodisa, yoki jarayon

to’g’risidagi informatsiyalardir va bu informatsiya uzluksiz yoki diskret

ko’rinishida bo’lishi mumkin.

O’lchash signali deganda o’lchanadigan fizikaviy kattalik bilan funksional

bog’langan fizikaviy ob’yektning informativ parametri tushuniladi.

O’lchash signallari elektr signali, mexanik, issiqlik va h.k; davriy va

davriymas; o’zgarmas va vaqt bo’yicha o’zgaruvchan bo’lishi mumkin.

Tasodifiy signal odatda, tasodifiy kattalikni xarakterlaydi va u teng

taqsimlanish, normal, eksponensial va h.k; qonuniyatlari bo’yicha o’zgarishi

mumkin.

Signallar o’lchash vositalarining kirishi va chiqishidagi kattalikni vaqt

bo’yicha va uning asosiy parametrini o’zgarishiga qarab quyidagi 4 guruhga

bo’linadi:

1) uzluksiz, 2) kantlangan 3) determinlashgan 4) majmuiy

(kvazideterminlashgan).

3.3. Elеktr o‘lchаsh usullаri.

1. O’lchash turlari Umuman o’lchash juda hilma – xil yo’sinda o’tkazilishi mumkin. Bu albatta o’lchanadigan elektr va noelektrik kattaliklarning ko’pligiga, ularning vaqt bo’yicha har xil harakterda o’zgarishiga, o’lchash aniqligiga qo’yiladigan talablarga va o’lchash natijalarining har xil yo’l bilan olinishiga bog‘liqdir. Metodologik nuqtai nazardan o’lchash natijasi qanday olinishiga qarab, o’lchash quyidagi turlarga bo’linadi: 1.bevosita; 2.bilvosita; 3.majmuiy; 4.birgalikda. Bevosita o’lchash – o’lchanayotgan kattalikning aniq qiymatini tajriba natijasidan bevosita topish. Masalan, elektr tokini ampermetrda o’lchash. X=Y1 , bu yerda: X-o’lchanadigan kattalik, Y- tajriba natijasi. Bilvosita o’lchash – bevosita o’lchangan kattaliklar bilan o’lchanayotgan kattalik orasida bo’lgan ma’lum bog’lanish asosida kattalikning qiymatini topish. Masalan, o’zgarmas tok zanjirida quvvat o’lchash P=U∙I ( , ,..., ), Y1 Y2 Yn X  f bu yerda Y1,Y2,...,Yn - bevosita o’lchashlar natijasi. Majmuiy o’lchash – bir necha nomdosh kattaliklarning birikmasini bir vaqtda bevosita o’lchashdan kelib chiqqan tenglamalar tizimini yechib, izlanayotgan qiymatlarni topish. Masalan, har xil torozu toshlaning massasini O`lchash Bevosita Bilvosita Majmuiy Birgalikda Mutlaq Nisbiy solishtirib, bir toshning ma’lum massasidan boshqasini massasini topish uchun o’tkaziladigan o’lchashlar. Birgalikda o’lchash – turli nomli ikki va undan ortiq kattaliklar orasidagi munosabatni topish uchun bir vaqtda o’tkaziladigan o’lchashlar. Masalan, rezistorning 20 oC dagi qiymatini turli temperaturalarda o’lchab topish. Rt=R0(1+αt 2 ) Mutloq o’lchash – bir yoki bir necha asosiy kattaliklarni bevosita o’lchanishini va (yoki) fizikaviy doimiylikning qiymatlarini qo’llash asosida o’tkaziladigan o’lchash. Nisbiy o’lchash – kattalik bilan birlik o’rnida olingan nomdosh kattalikning nisbatini yoki asos qilib olingan kattalikka nisbatan nomdosh kattalikning o’zgarishini o’lchash. 2. O’lchash usullari O’lchahs usuli deganda, o’lchash qonun – qoidalari va o’lchash vositalaridan foydalanib, kattalikni uning birligi bilan solishtirish usullari tushuniladi. Bevosita baholash usuli – bevosita o’lchash asbobining kuzatish qurilmasi yordamida to’g’ridan – to’g’ri o’lchanayotgan kattalikning (uning aynan o’lchov birligida) qiymatini topish. Masalan, kuchlanishni vol’tmetr yordamida o’lchash. O’lchov bilan taqqoslash (solishtirish) usuli – o’lchanayotgan kattalikni o’lchov orqali yaratilgan kattalik bilan taqqoslash usuli bo’lib, bir nechta turlari mavjud: Nolga keltirish usuli – bunda kattalikning taqqoslash asbobiga ta’siri natijasini nolga keltirish lozim bo’ladi. Masalan, qarshilikni to‘la muvozanatlanadigan ko‘prik yordamida o‘lchash. X X0 f(X-X0)=0 Differensial (ayirmali) o’lchash usuli – o’lchov bilan taqqoslash usulining bir turi hisoblanib, o’lchanayotgan kattalikning va o’lchov orqali yaratilgan kattalikning ayirmasini (farqini) o’lchash asbobiga ta’sir qilish usuli. Masalan, O’lchash usullari B e v osita b a h olash usuli O’lch o v bilan taq q oslash usuli Nolga keltirish Differensial yoki ayirmali O’rindoshlik Mos kelish vol’tmetr yordamida ikki kuchlanish orasidagi farqni o’lchash, bunda kuchlanishlarning biri juda yuqori aniqlikda ma’lum, ikkinchisi esa izlanayotgan kattalik hisoblanadi. ∆U = U0- Ux , bundan Ux= U0 - ∆U O’rindoshlik o’lchash usuli – bu usul o’lchanayotgan kattalikning o’lchov orqali yaratilgan ma’lum qiymatli kattalik bilan o’rin almashishiga asoslangan.

Masalan, qarshiliklar magazini yordamida tekshirilayotgan resistor Rx ning qarshiligini topish. Bunda kalit “K” ni ikkala holatda (1 va 2) qo’yganda α1= α2 shart bajarilishi kerak. I1=U/R0 α1 ; I2=U/Rx α2 , bu yerda α1 va α2 lar ampermetr ko‘rsatkichining og‘ish burchagi.

ilgan kattalikning ayirmasini shkaladagi belgilar yoki davriy signallarni mos keltirish orqali o’tkaziladigan o’lchash. Masalan, kalibr yordamida val diametrini o’lchash, yoki uzunlikni shtangensirkul bilan o’lchash. Bundan tashqari o’lchanadigan kattalikning vaqt bo’yicha o’zgarish jarayoniga qarab o’lchash quyidagicha turlanadi. O’lchash jarayonida vaqt bo’yicha o’zgaradigan kattalikni o’lchash – statik (bunga, kattalikning turg’un, ta’sir etuvchi, amplituda qiymatlarini o’lchash misol bo’ladi), vaqt bo’yicha o’zgaradigan qiymatlarni o’lchash esa – dinamik o’lchash deyiladi (masalan, tok yoki kuchlanishlarni oniy qiymatlarini o’lchash). Dinamik o’lchshlarda agar o’lchash vositasi o’lchanadigan kattalikning uzluksiz o’zgarishini qayd qila olsa, bunda uni uzluksiz o’lchash deyiladi. Diskret o’lchash usuli. Diskret o’lchash usuli – shundayki, bunda vaqt bo’yicha o’zgaruvchi kattalikning (0?t gacha) hamma qiymati emas, balki ba’zi momentlarga tegishli qiymatigina ma’lum bo’ladi.

Raqamli asboblar. Raqamli o’lchash asbobi deb, o’lchash borasida uzluksiz o’lchanadigan kattalikning natijasi raqamli qayd etish qurilmasida yoki raqamlarni yozib boruvchi qurilmada diskret tarzda o’zgartirilib, indikasiyalanadigan asboblarga aytiladi. Raqamli asboblar, diskret o’lchash usuliga asoslangan bo’lib, asbobning ko’rsatishi raqam ko’rinishida bo’ladi, shu sababli ularning ko’rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish juda qulay. Elektr o’lchash asboblarini qayd qiluvchi, o’ziyozar, bosmalovchi, integrallovchi va jamlovchi turlari ham mavjud. Qayd qiluvchi elektr o’lchash asboblarda – ko’rsatuvlarni yoki diagrammali qog’ozda yozib olish yoki raqamli tarzda qayd etish ko’zda tutiladi. Integrallovchi elektr o’lchash asboblari – berilgan (o’lchanadigan) kattalikni vaqt bo’yicha yoki boshqa mustaqil o’zgaruvchi ko’rsatkich bo’yicha integrallash xususiyatiga ega. Bunga misol qilib elektr energiya hisoblagichini ko’rsatish mumkin. Jamlovchi elektr o’lchash asboblarda – ko’rsatishlar turli kanallar orqali berilgan ikki yoki bir necha kattaliklarning yig’indisi bilan funksional bog’langan bo’ladi. Bunga bir necha generatorlar quvvati yig’indisini o’lchash uchun mo’ljallangan vattmetrlar misol bo’la oladi. O’lchash asboblari ishlatilishi xususiyatiga ko’ra, ko’chma va ko’chirib yuritilmaydigan (statsionar) asboblarga bo’linadi. O’lchanadigan kattalik turiga qarab, elektr o’lchash asboblari ampermetr, vol’tmetr, vattmetr, ommetr, fazometr, chastotomer va shu kabi asboblarga bo’linadi. Ishlatilish sharoitiga qarab elektr o’lchash asboblari A,B,V va T guruhlarga ajratiladi. Masalan, A guruhdagi asboblar havoning nisbiy namligi 80% gacha yetadigan, harorati +10?+35 0C gacha bo’lgan quruq va isitiladigan yopiq xonalarda ishlatishga mo’ljallangan. T – guruhga kiruvchi asboblar esa quruq va nam, eng issiq iqlim (tropik) sharoitida foydalanishga mo’ljallab tayyorlangan. Elektr o’lchash asboblari mexanik ta’sirlarga bardoshligiga qarab chidamli, mustahkam asboblarga bo’linadi. Mexanik ta’sirlar (silkinish, tebranish yoki zarbali silkinish)ning salbiy oqibatlarga bardosh berib, so’ngra (ularning ta’siridan keyin), maromida ishlash xususiyatini saqlab qolgan asboblar chidamli elektr o’lchash asboblari jumlasiga kiradi. Silkinish, tebranish sharoitida maromida ishlash imkoniyatini saqlagan asboblar silkinish yoki tebranishga mustahkam elektr o’lchash asboblari deb ataladi. Toklarning turiga qarab elektr o’lchash asboblari o’zgarmas va o’zgaruvchan hamda ikkala xil tok zanjirlarida ham ishlatiladigan (o’lchay oladigan) asboblarga bo’linadi. Ko’rsatuvchi o’lchash asboblari keltirilgan xatoliklarning ruhsat etilgan qiymati bo’yicha sakkizta aniqlik klassiga bo’linadi: Δan.kl 0.02;0.05;0.1;0.2;0.5;1;1.5;2;2.5;4. O’lchash qurilmalari – bir joyda joylashgan ham funksional, ham konstruktiv bog’langan o’lchash vositalarining (o’lchovlar, o’lchash o’zgartgichlari, o’lchash asboblar) va yordamchi vositalar yig’ilmasidan iborat bo’lib, o’lchash jarayonini ratsional tashkil etishda xizmat qiladi. O’lchash qurilmalariga, suyuqlik va gazlarni sarfini o’lchash uchun ishlatiladigan o’lchash komplekslari, elektr o’lchash asboblarini sinovdan o’tkazish va darajalash (graduirovkalash) qurilmalari misol bo’ladi. O’lchash tizimlari – bir – biri bilan maxsus aloqa kanallari orqali yig’ilgan va funksional bog’langan o’lchash vositalari (o’lchovlar, o’lchash o’zgartgichlari va o’lchash asboblari), yordamchi qurilmalar va hisoblash texnikasi vositalari majmuidan iborat bo’lib, o’lchash informatsiyasi signalini avtomatik tarzda qayta ishlash uchun qulay formada ishlab berish uchun mo’ljallangan.

3.4. Haroratni o'lchash to'g'risida ma'lumot.

Harorat deb jismning issiqlik holatini tavsiflaydigan fizik kattalikka aytiladi. Kinetik nazariyasiga asosan harorat bu molekulalarning ko'chadigan harakatlanishi kinetik energiyasining o'lchovidir. Molekulalarning ko'chadigan harakatlanishining o'rtacha kinetik energiya bog'liqligi quyidagi formula orqali ifodalanadi: E kT       2 3 (1) bu erda k – Bolsman doimiysi; T – mutlaq harorat, K. Bundan harorat jismning o'rtacha kinetik energiyasiga to'g'ri mutanosib, shartli statistik kattalik deb ataladi. Birinchi marta haroratni o'lchash uchun asbob Galiley tomonidan 1598 yilda taqdim etilgan, keyin Lomonosov va Farengeytlar termometrlarni ishlab chiqishgan. Keyinchalik Reomyur va Selsiy shkalali asboblari kashf qilindi. Barcha ma'lum harorat shkalalari bir xil yo'l bilan qurilgan: ikkita doimiy nuqtalarga ma'lum sonli qiymatlar quyilgan va termometrda foydalanilgan moddaning ko'rinadigan termometrik xossalari harorat bilan chiziqli bog'langan deb faraz qilingan. T=kC+T0 (2) bu erda k – mutanosiblik koeffisienti; S – T haroratdagi modda termometrik xossasining qiymati; Т0 – reper nuqtasining biridagi harorat qiymati. Doimiy ikkita nuqta uchun ma'lum harorat qiymatlarini qabul qilib, domiy k, S larni hisoblab olish mumkin va uning asosida harorat shkalasi quriladi. Harorat o'zgarishi bilan koeffisient k o'zgaradi, bu o'zgarish har xil termometrik moddalar uchun turlicha bo'ladi. Shuning uchun turli termometrik moddalar asosida qurilgan bir tekis gradus shkalali termometrlar doimiy nuqtalardagi haroratlar bilan bir xil haroratda turli natijalar ko'rsatilgan. Ayniqsa oxirgilari juda yuqori va juda past haroratlarda namoyon bo'ladi. Shuni ta'kidlash lozimki, ma'lum bo'lgan shartli harorat shkalalari orasida eng keng tarqalgani yuz gradusli Selsiy harorat shkalasidir, uning bir gradusi asosiy harorat oralig'ining yuzdan birini tashkil etadi. Bu shkalaning asosiy reper nuqtasi deb, 5 muzning erish nuqtasi (00С) va suvning qaynash nuqtasi (1000С) normal atmosfera bosimida qabul qilingan. Shartli harorat shkalasini takomillashtirish uchun haroratni o'lchashda gazli termometrlarni ishlashtish imkoniyatlari ko'rilgan. Umumiy harorat shkalasini tuzishda termodinamika qonunidan foydalanilgan. Bu shkalani Kelvin taklif etgan. U Karnoning ideal siklidan foydalangan, bunda ish faqat jarayonning boshlang'ich va oxirgi haroratlariga bog'liqdir. Shkala termodinamika harorat shkalasi nomini oldi. Ushbu shkalada muzning erish nuqtasi va suvning qaynash nuqtasi orasidagi oraliq yuzta baravar qismga bo'lingan. Kelvin (K) gradusida o'lchangan harorat mutlaq (T) deyiladi va mutlaq noldan sanaladi, ya'ni -273,160С dan. Termodinamika shkalasi ideal gaz shkalasiga o'xshash bo'ladi, u ideal gazning bosimi haroratga bog'liqligiga asoslanib qurilgan. Bosimning haroratdan o'zgarish qonunlari real gazlarda ideal gazlarnikidan farqlanadi, ammo real gazlarda ideal gazlardan og'ishlik uncha katta emas va tuzatmalar yuqori aniqlik bilan o'rnatilishi mumkin bo'ladi. Shuning uchun, real gazlarning kengayishini kuzata turib va tuzatma kiritib, termodinamika shkalasi bo'yicha haroratni baholash mumkin. Xorijiy adabiyotlarlarda haroratni Kelvin (K) va Selsiy (0С) gradusida ifodalashdan tashqari, Farengeyt (0 F), Renkin (0Ra) va Reomyur (0R) graduslaridan foydalaniladi. Kelvin shkalasi bo'yicha harorat: T K = t 0C + 273,15 (3) Farengeyt shkalasi bo'yicha harorat: t 0 F = 1,8t 0C + 32 (4) Reomyur shkalasi bo'yicha harorat: t 0R = 0,8t 0C (5) Renkin shkalasi bo'yicha harorat: t 0Ra = 1,8(t 0C + 273,15) (6) Ammo bitta shkaladan ikkinchisiga qayta hisoblash katta qiyinchiliklarni va ba'zi tushunmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun 1933 yilda Xalqaro harorat shkalasi (XHSh) to'g'risida qaror qabul qilindi. 6 XHSh dan foydalanish tajribasi unga qator tuzatmalar va qo'shimchalar kiritish zaruriyati borligini ko'rsatdi va uni iloji boricha termodinamika shkalasiga yaqinlashtirish lozim edi. Shuning uchun XHSh qayta ko'rilib, shu davrning (1960 yil) bilim holatiga muvofiq keltirilgan. 1968 yilda Xalqaro amaliy haroratlar shkalasi XAHSh-68 13,81-6300 K haroratlar ko'lamiga o'rnatildi. XAHSh-68 11 qayta tiklanadigan muvozanat holatlariga berilgan haroratlarga asoslanadi. XHSh da harorat birligi birligi deb 1 gradus qabul qilingan. Bunda muzning erish nuqtasi 0,01℃ ga teng deb o'rnatiladi. Suvning qaynash harorati esa 100℃Pastda XHSh ning asosiy reper nuqtalari keltirilgan va ularga termodinamik shkalasiga ko'ra tegishli haroratlar berilgan. Kislorodning qaynash harorati -182,97℃ Vodorodning qaynash harorati -252,87℃ Oltingugurtning qaynash harorati -444,6℃ Kumushning qotish harorati -960,8℃ Oltinning qotish harorati -1063℃

3.5. Haroratni o'lchashning texnik vositalari.

Harorat suyuqlik, gaz va qattiq jismlarning turli xil termometrik xossalaridan foydalanuvchi asboblar yordamida o'lchanadi. Sanoatda, ilmiy tekshirishlarda maxsus maqsadlar uchun ishlatiladigan o'nlab asboblar mavjud. Ishlash prinsipiga ko'ra haroratni o'lchash asboblari quyidagi guruhlarga bo'linadi. 1. Kengayish termometrlari. Bu termometrlar harorat o'zgarishidagi suyuqlik yoki qattiq jismlar hajmi yohud chiziqli o'lchovlarining o'zgarishiga asoslangan. 2. Manometrik termometrlar. Bu asboblar moddalar hajmi o'zgarmas bo'lganda harorat o'zgarishida bosimning o'zgarishiga asoslangan. 3. Harorat ta'sirida o'zgargan termoelektr yurituvchi kuchning o'zgarishiga asoslangan termoelektr termometrlar. 4. O'tkazgich va yarim o'tkazgichlarning harorati o'zgarishi sababli elektr qarshilikning o'zgarishiga asoslangan qarshilik termometrlari. 5. Nurlanish termometrlari. Ular orasida eng ko'p tarqalganlari: a) optik pirometrlar issiq jismning ravshanligini o'lchash; b) rangli pirometrlar (spektral nisbat pirometrlari), jismning issiqlikdan nurlanish spektridagi energiyaning taqsimlanishini o'lchashga asoslangan; v) radiasion pirometrlar, issiq jism nurlanishining quvvatini o'lchashga asoslangan.

Asboblar	Asbobning ish asosini tashkil qiluvchi fizik xossalari	Harorat o'lchash chegaralari
Kengayish termometrlari	Jismni qizdirishda kengayishi	-355000С (238,16773,16)К
Manometrik termometrlar	Harorat o'zgarishida berk hajmdagi ishchi modda bosimining o'zgarishi	-508000С (223,16873,16)К
Termoelektrik asboblar	Ikki xil termoelektrod kavsharining zanjiri qizdirilganda TEYuK hosil qilinishi	-5019500С (223,162223,16)К
Nurlanish pirometrlari	1000С dan yuqori haroratlarda qizdirilgan jismlar nurlanish ravshanligining o'zgarishi	40045000С (673,154773,16)К

3.6. Suyuqlikli shisha termometrlar.

Kengayish termometrlarida haroratni o'lchash harorat o'zgarishida jismning o'z hajmini, shunigdek o'lchamini o'zgartirish xossalariga asoslangan. Bu termometrlar uch guruhga bo'linadi: a) suyuqlikli shisha, uning ishlashi termometrik modda va qobig'ining issiqlik kengayishi koeffisientining farqlanishiga asoslangan; b) dilatometrik, uning ishi ikki naychaning harorati o'zgarganda naychalar birbiriga yaqin yoki bir-birining ichida joylashganda chiziqli uzaytirish koeffisienti har xilligiga asoslangan; v) bimetallik, uning ishi ham shu prinsipga asoslangan. Dilatometrik va bimetallik termometrlar mustaqil o'lchash qurilmalari sifatida keng tarqalmagan, ular faqat avtomatik rostlash tizimlarida alohida bo'limlar ko'rinishida qo'llaniladi. 2-jadval Suyuqlik Qo'llanilish chegaralari, 0С quyi yuqori Simob -35 750 Toluol -90 200 Etil spirt (etanol) -80 70 Kerosin -60 300 Petroley efir -120 25 Pentan -200 20 Suyuqlikli shisha termometrlar -200 dan +7500С gacha oraliqda haroratni o'lchash uchun qo'llaniladi. Bu termometrlar haroratni o'lchash oddiyligi, keng harorat chegaralari va sanoatda yuqori aniqligi va arzonligi tufayli laboratoriya va sanoatda keng ishlatilib kelinmoqda. Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr ichiga o'rnatilgan termometr suyuqligining hajmi harorat ko'tarilishi yoki pasayishi tufayli o'zgarishiga asoslangan. Shisha termometrlarning suyuqligi sifatida simob, toluol, etil spirt (etanol), kerosin, petroley efir, pentan va boshqalar ishlatiladi. Ularning qo'llanilish chegaralari 2-jadvalda keltirilgan. 9 Suyuqlikli termometrlar orasida eng keng tarqalgani simobli termometrlardir. Simobning kimyoviy toza shakli deyarli oson tayyorlanishi, shishani ho'llanmasligi, normal bosimda haroratlarning keng intervalida suyuq shaklda saqlanishi tufayli simobli termometrlar bir qator afzalliklari bilan ajralib turadi. Simob kengayish koeffisientining kichikligi termometriya nuqtai nazardan uning kamchiligi hisoblanadi. Suyuqlikni issiqlikdan kengayishi hajm kengayishining koeffisienti bilan tavsiflanadi. Shuni ham ta'kidlab o'tish kerakki, suyuqlikli termometrlarning ko'rsatuvi faqat termometrik suyuqlikning hajmi o'zgarishiga emas, balki bu suyuqlik joylashgan shishali rezervuar hajmiga ham bog'liqdir. Texnikada qo'llaniladigan suyuqlikli shisha termometrlar quyidagi xillarga bo'linadi: 1. Ko'rsatishlariga tuzatish kiritilmaydigan termometrlar: a) simobli termometrlar; b) organik suyuqlikli termometrlar. 2. Ko'rsatishlar hujjatiga binoan tuzatish kiritiladigan termometrlar: a) aniqlik darajasi yuqori simobli termometrlar; b) aniq o'lchovlarga mo'ljallangan simobli termometrlar; v) organik suyuqlikli termometrlar. Konstruksiyalarining xilma-xilligiga qaramay barcha suyuqlikli termometrlar ikki asosiy turning biriga: tayoqcha shaklidagi yoki shkalasi ichiga o'rnatilgan termometrlar turiga tegishli bo'ladi. Tayoqcha shaklidagi termometr (1, b-rasm) qalin devorli tashqi diametri 6...8 mm ga teng qilib tayyorlangan kapillyar naychadan iborat. Naychaning pastki qismi suyuqlik saqlanadigan rezervuarni hosil qiladi. Ularning shkalasi bevosita kapillyarning sirtida darajalanadi. Suyuqlikli termometrlar shisha ballon 1, kapillyar naycha 2, shkala 3 va shishali qobig' 4 dan iboratdir. Ballon va qisman kapillyar naycha termometrik modda bilan to'ldiriladi (1, b-rasm). Shkalaning yuqori bo'linmasidan chiqib turgan kapillyar naycha termometrning o'ta qizib ketishidan buzilib qolishning oldini oladi. Shkalasi ichiga o'rnatilgan termometrlarda (1, a-rasm) kapillyar naychasi ingichka devorli bo'lib, simob rezervuar kengaytirilgan. Shkala darajalari sut rang yassi shisha plastinkada joylashtirilgan va kapillyar bilan birgalikda rezevuarga yopishgan 10 shisha qobiq ichiga olingan. Yuqori darajali termometrlarda kapillyardagi suyuqlik ustidagi bo'shliq inert gaz bilan to'ldiriladi. Haroratning ma'lum darajada saqlanishini avtomatik ravishda ta'minlash va uning ma'lum qiymatini signalizasiqya qilish uchun kontaktli termometrlar qo'llaniladi. Simobli texnik termometrlar -30 dan +6000С sohani o'lchash uchun qo'llaniladi, organik suyuqliklarni esa -90 dan +300С gacha va -60 dan +2000С gacha haroratni o'lchash uchun qo'llaniladi. Ular faqat ichiga shkalasi o'rnatilgan qilib tayyorlanadi. Elektrokontaktli simobli texnik termometrlar laboratoriya va sanoat sharoitlarida haroratni avtomatik rostlash va signallashtirish sxemalarida qo'llaniladi. Elektrokontaktli termometrlar doimo kavsharlangan kontaktlar bilan yoki maxsus magnit yordamida kapillyar ichida harakatlanadigan kontakt bilan yoki termometr kapillyariga kavsharlangan harakatlanmaydigan ikkinchi kontakt bilan tayyorlanadi. Kontaktlar orasidagi elektr zanjirining tutashishi va har ikki holda termometr pastki qismini qizdirish va sovitishda simobning kengayishi natijasida amalga oshadi. Kapillyardagi simobning ustki qismi dastlab nam va kisloroddan tozalangan vodorod bilan to'ldirilgan.

4. XULOSA

Hozirgi kunda energetikani zamonaviy o'lchash vositalarisiz tasavvur qilish qiyin. O'lchash texnologik jarayonlarni, qurulmalarni ishonchli ishlashini, ishlab chiqarish xavfsizligini, masalan, issiqlik elektr stansiyalarining ob'ektiv nazoratini ta'minlaydi. Ishlab chiqarish samaradorligi va energiya tejamkorligi, ayniqsa katta quvvatli qurilmalarning muammolarini yechishda texnologik jarayonlar nazorati muhim ahamiyatga ega. Har qanday o'lchash natijasi, xatoligi, o'lchash jarayonining parametrlaridan qat'iy nazar, o'lchash vositasiga ham bevosita bog'liqdir. Issiqlik texnikasi qurilmalarining ishlashini, o'lchashni bajarish, o'lchash vositalari va usullarini bilmasdan turib o'rganish mumkin emas. Turli o'lchash vositalari mavjudligi o'lchash texnikasini to'g'ri tanlashni talab qiladi, u berilgan sharoitlarda nazoratni kerakli aniqligi bilan ta'minlaydi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda o'lchash aniqligi va o'lchash vositalarining ishonchli ishlashi muhim ahamiyatga ega. «Haroratni o'lchash asboblari» mavzusida referat yozish davomida harorat to'g'risida umumiy ma'lumotga ega bo’ldim. Shu bilan birga haroratni o'lchash asboblari, ularning turlari va tuzilishi, ya’ni suyuqlikli shisha termometrlar, manometrik termometrlar, bimetallik termometrlar, ularning ishlash prinsipi hamda o'lchash usullarini o’rgandim. Bundan tashqari yuqorida keltirilgan asboblarning yutuq va kanchiliklari bilan ham atroflicha tanishdim. Bir so’z bilan aytganda haroratni va harorat o'lchashning turli usullarini o’rgandim.

5. Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Raximdjanov R.T., Shoyunusov Sh.Sh., Alimov X.A. Issiqlik texnika o'lchovlari. O'quv qo'llanma. T., TDTU, 2003 (16-31).

2. Zohidov R.A., Koroli M.A., Taktaeva L.N., Raximdjanov R.T. O'quv qo'llanma. T., TDTU, 2008 (17-26).

3. Иванова Г.М., Кузнецов Н.Д., Чистяков В.С. Теплотехнические измерения и приборы. Учебник для вузов. М.: МЭИ, 2005 (34-59).

4. Преображенский В.П. Теплотехнические измерения и приборы. М.: Энергия, 1978 (56-86).

5. Г.М.Иванов, Н.Д.Кузнецов, В.С.Чистяков. Теплотехнические измерения и приборы. М: Энергоатомиздат. 1984.

6. В.С.Чистяков. краткий справочник по теплотехническим измерениям. – М: Энергоатомиздат. 1990.

7. Н.Д.Кузнецов В.С.Чистяков. Сборник задач и вопросов по теплотехническим измерениям и приборам. . –М: Энергоатомиздат. 1986.

8. Гольцман В.А. Приборы контроля и средств автоматизации тепловых процессов. М.: Высшая школа. 1980.

9. SHoyunusov Sh.SH. Issiqlik texnika o’lchovlari fanidan ma‘ruza matnlari. ToshDTU. 2000.

10. Рахимджанов Р.Т., Шоюнусов Ш.Ш., Алимов Х.А. Теплотехнические измерения. Учебное пособие для бакалавров обучаюшихся по направлению «Теплоэнергетика» ТашГТУ 2002.