Andijon viloyati Arxitektura va qurilish texnikumi Arxitektura yo’nalishi Amaliyot Bo’yicha Hisobot

2.BINO VA INSHOOTLAR KONSTRUKSIYALARINI LOYIHALASH
2.1. BINO VA INSHOOTLARNI LOYIHALASH TEXNOLOGIYASI
Loyiha — bino, inshoot yoki ular majmuasini qurishda bajariladigan barcha ishlami o'zida jamlagan texnik hujjatlar majmuasi. Bino va inshootlar namunaviy (tipovoy), xususiy va eksperimental loyihalar asosida qurilishi mumkin. Namunaviy loyiha — ko‘p marta qayta foydalanish uchun m o‘ljallanadi. Uni ishlab chiqishda iqtisodiy va ekspluatatsion talablar, qurilish rayonining tabiiy-iqlim sharoitlari, shu bilan birga yuksak darajadagi hajmiy-rejaviy va konstruktiv talablar to‘liq inobatga olingan bo'lishi lozim. Namunaviy loyihalar asosida ommaviy qurilishlar quriladi (turar-joylar, maktablar, bolalar bog'chasi, kasalxonalar va h.k.). Namunaviy loyihalarni qo‘Hash jarayonida qurilish joyi uchun boglovchi (ya’ni, namunaviy loyihaning aniq joyi uchun relyef, gruntlarni shaharsozlik vaziyatidan kelib chiqqan holda) loyiha ishlab chiqiladi. Bunday bog'lovchi ishchi loyiha tarkibiga poydevor, yerto'la, sokol qismi qayta aniqlangan loyihalar, bino muhandislik tarmoqlarining tashqi tarmoqqa ulanish chizmalari kiradi. Xususiy loyiha - nodir va murakkab bo'lgan, muhim shaharsozlik ahamiyatiga ega binolar va ulaming majmuasini loyihalashtirishda ishlab chiqiladi. Eksperimental loyihalar keyinchalik ommaviylashtirish maqsadida yangi turdagi binolami loyihalash va turli sharoitlarga tekshirish maqsadida joriy etiladi. Loyihalar loyihalash tashkilotlarida, loyihalash institutlarida ishlab chiqiladi. Loyihalashtirishni boshlash uchun dastlabki hujjat — loyiha uchun topshiriq hisoblanadi. Uni buyurtmachi loyihalash tashkiloti bilan biigalikda tuzadi. Loyihalash uchun topshiriq loyihalanayotgan bino vazifasi, quwati (kattaligi) haqidagi hamda qurilish rayonining tafsilotlari, maydonning geodezik loyihasi, obyekt qurilishining boshlanishi va tugallanish muddati, ishlatiladigan qurilish konstruksiyalari va materiallari haqida zarur bo'lgan barcha ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Topshiriq va qurilish m e’yorlari va qoidalari asosida xonalar tarkibi, ulaming maydoni va ularga hamda butunlay binoga hajmiy-rejaviy, konstruktiv va m e’moriy-badiiy yechimlar nuqtayi nazaridan qo'yiladigan asosiy talablami o'zida mujassamlashtirgan loyihalash dasturi ishlab chiqiladi. Fuqaro va sanoat binolarini loyihalash ikki va bir bosqichli bo'lishi mumkin. Ikki bosqichli loyihalash namunaviy loyihalami, murakkab bolgan individual bino va inshootlami loyihalashda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda binoning loyihasi tugallangan smeta hujjati bilan birgalikda ishlab chiqiladi. U binoning me’moriy-rejaviy va konstruktiv yechimlarini, binoning smeta qiymatini, asosiy texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini ko'zdan kechirish va baho berish uchun xizmat qiladi. Bino loyihasi tarkibiga quyidagilar kiradi: izohnoma, loyihalashtirilayotgan va mavjud binolar aks ettirilgan bosh reja sxemasi, holat (situatsion) reja, binoning asosiy chizmalari - yerto'la, tipik va takrorlanmaydigan qavatlar rejalari, fasad, xarakterli qirqimlar, qurilishni tashkil etish va texnologiyasi bo'yicha zarur materiallar. Ikkinchi bosqichda tasdiqlangan loyiha asosida butun qurilish-montaj ishlarini olib borish uchun asos bo'ladigan ishchi hujjatlar smetasi bilan birgalikda ishlab chiqiladi. Ishchi hujjatlar tarkibiga binoning kompleks ishchi chizmalari batafsil yoritilgan smeta hisob-kitoblari bilan konstruksiya va elementlarning montaj sxemalari, tugun va detallaming, sanitar-texnik qurilmalarning, obodonlashtirish va hududni muhandislik tayyorlash bo'yicha chizmalar kiradi. Bir bosqichli loyihalashdan texnik yechimlari murakkab bo'lmagan binolarni loyihalashda va tipik loyihalami qurilish maydoni sharoitiga bog'lash ishlarida qo'llaniladi. Bunda loyiha uchun topshiriq asosida ishchi loyiha smeta bilan birgalikda tuziladi. Ikki bosqichli loyihalash jarayonidan farqli o'laroq, ishchi loyiha tasdiqlash uchun mo'ljallanib, uning asosida barcha qurilish-montaj ishlari olib boriladi.
2.2. BINONING KONSTRUKTIV YECHIMLARI
Binoni ko'tarib turuvchi konstruksiyalar, ya’ni poydevorlar, devorlar, alohida tayanchlar, qavatlararo yopmalar fazoda bir-biri bilan bog'lanib, bino negizini tashkil etadi Bino negizi — ko'tarib turuvchi elementlarining fazoda qanday joylashtirilganiga qarab, binolarni quyidagi konstruktiv turlarga ajratish mumkin: — karkassiz binolar o'zaro bog'langan tashqi devorlar va qavatlararo yopmalardan iborat. Binoning tashqi va ichki devorlari orayopmalar hamda tom og'irligini qabul qiladi. Turar-joylar, maktablar va boshqa jamoat binolari qurilishida ana shu konstruktiv tur keng tarqalgan: — karkasli binolarda ustunlar sistemasi gorizontal to'sinlar bilan birgalikda bino skeletini tashkil qiladi. Binoning karkasi binoga ta’sir qiladigan barcha kuch va og'irliklami qabul qiladi. Karkasli bino konstruksiyalari vazifasiga ko'ra bir-biridan farq qilib, ko'tarib turuvchi va himoyalovchi guruhlarga bo'linadi. Bu holda tashqi devorlar faqat himoyalovchi funksiyani bajarib, ular o'z-o'zini ko'taruvchi yoki ilib qo'yilgan bo'lishi mumkin; — agar ichki bo'ylama yoki ko'ndalang devorlar o'rniga ustunlar sistemasini o'rnashtirib, ularga tayangan gorizontal to'sinlarga qavatlararo yopmalar joylashtirilgan bo'lsa, bunday binolar yarim karkasli bino deb ataladi. Bu turdagi binolarda ichki karkas bilan birgalikda tashqi devorlar ham orayopma va tomdan tushadigan yukni qabul qiladi. Karkaslar ishlash xarakteriga ko'ra ramali, bog‘lanishli va ramali-bog‘lanishli bo'ladi. Ramali karkasda ustun va to'sin o'zaro bikr tugunli bog'lanib, vertikal va gorizontal ta’sir etuvchi hamma yuklami o'ziga qabul qiluvchi ko'ndalang va bo'ylama rama hosil qiladi. Bog'lanishli karkaslarda ustun va to'sin orasidagi tugunlar bikr bo'lmaganligi uchun gorizontal ta’sir etuvchi kuchlarni qabul qiluvchi qo'shimcha bog'lanishlar o'rnatish talab etiladi. Bunday bog'lanishlar vazifasini ko'pincha diafragmani tashkil qiluvchi hamda gorizontal kuchni bikr vertikal diafragmaga uzatuvchi qavatlararo yopmalar bajaradi. Keyingi paytlarda qurilish amaliyotida kombinatsion, ya’ni ramalibog'lanishli karkaslar ko'proq uchramoqda. Bunda bir yo'nalishda bog'lanishlar o'rnatilsa, ikkinchi yo'nalishda ramalar o'matiladi. Shuni aytish kerakki, yirik panelli jamoat va turar-joy binolari qurilishida karkasli binolar qo'llash ko'proq foydalidir. Bulardan tashqari, turar-joy binolari qurilishida zavodlarda tayyorlangan yirik hajmiy bloklar keng qo'lamda qo'llanilmoqda. Umuman olganda, bino va inshootlar konstruksiyalari sifatida karkas konstruksiyalar bilan bir qatorda panel, yirik panel, monolit, temir-beton, hamda kombinatsiyalashtirilgan konstmksiyalar qo'llaniladi.
2.3. QURILISH KONSTRUKSIYALARIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Qurilish konstmksiyalari m e’morchilik konstruksiyalaridan (bino qismlaridan) shu bilan farq qiladiki, bularning kesimlari hisoblash yo'li bilan aniqlanadi. Ular o'zlariga qo‘yilgan talablarga, mahalliy qurilish sharoitlariga, iqtisodiy va boshqa mulohazalarga ko'ra turli xil materiallardan tayyorlanadi. Qurilish konstniksivalarining asosiy turi temir-beton konstruksiyalar bo'lib, ular hozirgi kapital qurilishning asosini tashkil etadi. Metall, ayniqsa, metall konstruksiyalar ham keng miqyosida ishlatilmoqda. Aluminiy qotishmalaridan, yog'och va plastmassadan tayyorlangan qurilish konstmksiyalari ham qo'llanadi. Juda ko'p obyektlar, ayniqsa, binolaming ko'pginasi g'isht-tosh va armotosh konstmksiyalaridan ko'tariladi. Foydalanish va texnik talablar shundan iboratki, qurilish konstmksiyalari bino va inshootlardan foydalanish qulay, yetarlicha mustahkam, ustivor, chidamli, bikr. yorilish-bardoshliligi, bino va inshootlarning uzoqqa chidamliligi bilan xarakterlanadi. Asosiy talablardan biri ularning tejamliligidir. Qurilish koustruksiyalariga qo'yiladigan texnik talablar. Bino va inshootlar konstuksiyalariga bir necha texnik talablar qo'yilib, ularning ijrosi tegishli qurilish me'yoiiari va qoidalari hujjati — QMQ da alohida keltirilgan. Asosiy texnik talablardan bo'lgan mustahkamlik, bikrlik, ustivorlik, zilzilabaidoshlik va chidamlilik talablari eng dolzarb shartlar bo'lib, konstruksion sifatni ta'minlaydi. A) Mustahkamlik sharti. Aksariyat konstm ksiyaning ko'tarish qobiliyatini ta’minlovchi talab bo'lib. konstruksiyani I chegaraviy holati hisoblanadi va uni mustahkamlik sharti deb yuritiladi. Bu talab konstmksiyaning har birini (poydevor. devor, ustun, to'siq va hokazo) ko'tarish qobiliyatini ifodalovchi shart bo'lib, koristruksiyaga ta’sir qilayotgan kuchga nisbatan ko'tarish qobiliyatini belgilaydi va u konstmksiyalami material turlariga, o'lchamlariga, fizik va mexanik xarakteristikalariga bog'liqdir. B) Bikrlik sharti konstruksiyani II chegaraviy holati hisoblanib, uning deformatsiya holatini aniqlashga va deformatsiya chegarasini tekshirishga qaratilgan. Bu shartda tashqi kuch ta’sirida hosil bo'Iadigan burilish, salqilik va boshqa defonnatsiyalar, mxsat etilgan deformatsiyalardan ko'p bo'lmasligi talab qilinadi. D) Ustivorlik sharti. Ustivorlik sharti deb, konstruksiyalami siqilish jarayonida muvozanatni saqlab qolishga doir chegaraviy talablarga bo'ysunishiga aytiladi. Bu shartda konstmksiyaga ta’sir etuvchi bo'ylama kuch kritik kuch Fki dan kam bo'lishi ta’minlanadi. 3.4. QURILISH KONSTRUKSIYALARIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR E) Zilzilabardoshlik sharti. O'zbekiston Respublikasi sharoitida inshoot va binolar konstruksiyalari zil/ilabardosh bo'lishi lozim. Bu shart ma'lum zilzilabardoshlik nazariyasi va amaliyoti asosida ta’minlanadi. Bu ko'rsatkich binoning turiga, qaysi maydonda joylashganiga va, albatta, tashqi va ichki muhitga bog'liq. Zilzilabardoshlik sharti bino va inshoot konstruksiyalarini yer tebranishida o'zining vazifasini to'liq bajara olishini va hayot xavfsizligini ta’minlaydi. F) Chidamlilik va umrboqiylik talabi. Bino konstruksiyalari chidamli boiishlari lozim, buning uchun konstruksiyalar ehtimollik nazariyasi asosida aniq muhitga nisbatan hisoblanadi, shu bilan birga uning umrboqiyligi aniqlanadi. Bu talab mas’uliyati yuqori va qimmatbaho binolar konstruksiyalariga tegishlidir. G) Iqtisodiy talab. Bino va inshootlar konstruksiyalari yuqoridagi shartlar asosida mustahkam, bikr, ustivor, zilzilabardosh boiishlari bilan bir qatorda iqtisodiy talablami ham qondirishlari lozim.