Aniq va tabiiy

Ze ni va a -zarraning zaryadi Zae ni nuqtaviy deb, ular orasidagi o‘zaro
ta’sirlashuvni Kulon qonuni Fga bo‘ysunadi deb hisobladi, bunda r-zaryadlar orasidagi masofa. Energiya va harakat miqdori momentining saqlanish qonuniga ko‘ra sochilish uchurt quyidagi formulani yaratdi.
Bu yerda: d N - sochilish nuqtasidan r-masofadagi d q -fazoviy burchakka
to‘g‘ri kelgan va burchak ostida sochilgan a-zarralar soni;
0 -a-zarraning sochilishdan oldingi va keyingi yo‘nalishi o‘rtasidagi
burehak; N0~ sochuvchi yaproqehaga tushayotgan dastadagi a-zarralar soni; t - sochuvchi yaproqeha qalinligi; ng- sochuvchi moddaning 1 sm3 dagi yadrolari soni; ma, 0 a - mos ravishda zarraning massasi va boshlang‘ich tezligi.
4<9 – sm - =const dQ (1)
Tajribalar (1) formulaning to‘g‘ri ekanligini tasdiqladi, ya’ni a -zarralar
moddadan o‘tayotganda og‘ir zaryadli zarralardan kulon kuchi ta’sirida
sochilishligini hamda a -zarralar bilan sochuvchi yadro orasidagi masofa
10-12 sm bo‘lganga qadar to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi. 4
Rezerford taklif etgan atomning sayyoraviy m odeli atomning
barqarorligini, spektrning diskretligini tushuntira olmaydi. Chunki atom
qobig‘ida elektron yadro atrofida aylanib turar ekan zaryadli zarra
clcktrodinamika qonunlariga ko‘ra, o‘z energiyasini nurlab borishi lozim
va nihoyat elektron yadroga kelib tushishi kerak.
Ии qarama-qarshilikni 1913-yilda daniyalik olim N.Bor o‘z postulatlari
bilan bartftraf etdi. N. Bor postulatalariga ko‘ra, atomda elektronlar aniq
Iwrqnror orbitalarda (K, L, M ,...) harakatlanadi. Har bir orbita bir-biridan
immyyan masofada joylashgan aniq energiyaga egadir, bunda atom energiya
yutmaydi ham, chiqarmaydi ham. Energiya yutish va chiqarish faqatgina
clektronning bir orbitadan ikkinchisiga o‘tishida ro‘y beradi.
N. Bor o‘z postulatlari bilan atom yadrosidagi jarayonlarni klassik
tnsavvurlashdan kvant tasavvurlashga asos soldi.
Shunday qilib, klassik fizika qonunlaridan kvant fizikasiga o‘tish davri
boshlanadi. 1926-yiIi Geyzenberg va Shredinger mikrodunyo jarayonlarini kvant
mexanikasi qonunlariga ko6ra tushuntira boshladilar. Kvant mexanikasiga
ko‘ra, zarralar harakatini o‘rganishda ulaming harak treytoriyasini, bir
vaqtda turgan joyi va tezliklarini aniq bilish mumkin emas.
(geyzenberg noaniqlik prinsipini, Shredinger kvant fizikasining to’lqin
nazariyasini ishlab chiqdi. 1919-yilda Aston mass-spektograf yaratdi va
atomning massalarini aniq o'lchash imkoniyatini berdi. Element massalari
har x i I bo‘ Igan izotoplar aniqlandi.
Rezerford birinchi marotaba alfa-zarralar bilan azot l7N yadrosini bombardimon qilib yadro rcaksiyasini amalga oshirdi. Bu hodisa insoniyatning tabiat kuchlari ustidan crishgan dastlabki g‘alabasi edi.
Rcaksiyada vujudga kelgan vodorod atomining yadrosi barcha yadrolar
tarkibiga kiruvchi elementar zarra ekanligi aniqlandi va proton (p) deb
nom berildi. «Proton» so6zi «birinchi» degan (yadro tarkibiga kiruvchi
birinchi zarra) ma’noni anglatadi. Protonning massasi mp = 1836,ega,
zaryadi q = 1,6* 10"I9K1 miqdor jihatdan elektron zaryadiga teng, ishorasi
ояа tinga qarama-qarshi I.Voton kashf etilgandan so’ng yadroning proton-elektron modeli yaratildi, lekin bu model yadro momentlarini tushuntira olmadi.
Yadroning ichki sirlarini o‘rganish uchun yuqori energiyali tezlatkichlar
qurila boshlandi. Shu maqsadda Van-de-Graf tomonidan elektrostatik
generator E.Lourens tomonidan esa siklotron yaratildi.
1932-yilda D.Chedvik (1891-1974) zaryadsiz, massasi protonnikiga
yaqin boigan m_n= 1838,6m_emassali neytral zarra-neytronni kashf etdi.
Neytron kashf etilgach, D.D.Ivanenko va Geyzenberg atom yadrosining
proton-neytron modelini tavsiya etishdi. Bu modelga ko‘ra, atom yadrolari
proton va neytronlardan tashkil topgan deb qaraladi. Hozirgi kungacha ham
shunday tasavvur saqlanib kelmoqda.
D.Kokroft va E.Uolton sun’iy tezlashtirilgan protonlar bilan birinchi yadro
reaksiyasini amalga oshirdi. K.Anderson kosmik nurlar tarkibida pozitron
(e+) ni kashf etdi.
Kosmik nurlar va yadro nurlanishlami o‘rganish uchun Vilson kamerasi
va fotoemulsiya usullari yaratildi.
Yadro tarkibini o'rganish bilan bir vaqtdayadro kuchlarning xususiyatlarini
aniqlashga jiddiy e’tibor qaratildi. LE.Tamm (1895-1971), D.D.Ivanenko
(1907-1981) va keyinchalik 1935-yildayapon olimi X.Yukava yadro kuchlar
oraliq mezon zarralar yordamida amalga oshadi deb qarab, o‘zlarining mezon
nazariyasini ishlab chiqishdi.
1934-yilda LKyuri va F.Jolio-Kyuri sun’iy radioaktivlik hodisasini, E.Fermi
(3 -yemirilish nazariyasini yaratdi.
1937-yilda K.Anderson va S.Nedermeyer tomonidan kosmik nurlar
tarkibida ju -mezon zarralar mavjudligi ochildi. Bu vaqtga kelib kocplab
elementar zarralar va bu zarralaming bir-birlariga o‘tishliklari o‘rganila
boshlandi. 1939-1945-yillarda og‘ir yadrolaring neytronlar ta’sirida bo‘linishi, bunda
katta energiya ajralishi aniqlandi, ya’ni yadro zanjir reaksiyalari amalga
oshirildi. Yadro boiinish nazariyasini 1939-yil Ya.I.Frenkel, N.Bor va J.Uylerlar
tomchi modeliga asosan ishlab chiqishdi.
E.Fermi boshchiligida AQSHda 1942-yil 2-dekabrda atom reaktori ishga tushdi.
1944 - 1945-yillarda V.I.Veksler va E.Mak-Millan zaryadli zarra
tezlatgichlariga avtofazirovka prinsipini ishlab chiqdilar, bu esa o‘z navbatida
tezlatgichlar energiyasini bir necha ocn marta oshirish imkoniyatini berdi.
toriyasini, bir vaqtda turgan joyi va tezliklarini aniq bilish mumkin emas.
(ieyzenberg noaniqlik prinsipini, Shredinger kvant fizikasining to4qin
nazariyasini ishlab chiqdi. 1919-yilda Aston mass-spektograf yaratdi va
atomning massalarini aniq o'lchash imkoniyatini berdi. Element massalari
har x i I bo‘ Igan izotoplar aniqlandi. Rezerford birinchi marotaba alfa-zarralar bilan azot l7N yadrosini bombardimon qilib yadro rcaksiyasini amalga oshirdi. Bu hodisa insoniyatning tabiat kuchlari ustidan crishgan dastlabki g‘alabasi edi.
Rcaksiyada vujudga kelgan vodorod atomining yadrosi barcha yadrolar
tarkibiga kiruvchi elementar zarra ekanligi aniqlandi va proton (p) deb
nom berildi. «Proton» so6zi «birinchi» degan (yadro tarkibiga kiruvchi
birinchi zarra) ma’noni anglatadi. Protonning massasi mp = 1836,lwega,
/aryad i q = 1,6* 10"I9K1 miqdor jihatdan elektron zaryadiga teng, ishorasi
ояа tinga qarama-qarshi.
I Voton kashf eti lgandan so4ng yadroning proton-elektron modeli yaratildi,
lekin bu model yadro momentlarini tushuntira olmadi. 5
Yadroning ichki sirlarini o‘rganish uchun yuqori energiyali tezlatkichlar
qurila boshlandi. Shu maqsadda Van-de-Graf tomonidan elektrostatik
generator E.Lourens tomonidan esa siklotron yaratildi.
1932-yilda D.Chedvik (1891-1974) zaryadsiz, massasi protonnikiga
yaqin boigan mn= 1838,6memassali neytral zarra-neytronni kashf etdi.
Neytron kashf etilgach, D.D.Ivanenko va Geyzenberg atom yadrosining
proton-neytron modelini tavsiya etishdi. Bu modelga ko‘ra, atom yadrolari
proton va neytronlardan tashkil topgan deb qaraladi. Hozirgi kungacha ham
shunday tasawur saqlanib kelmoqda.
D.Kokroft va E.Uolton sun’iy tezlashtirilgan protonlar bilan birinchi yadro
reaksiyasini amalga oshirdi. K.Anderson kosmik nurlar tarkibida pozitron
(e+) ni kashf etdi.
Kosmik nurlar va yadro nurlanishlami o‘rganish uchun Vilson kamerasi
va fotoemulsiya usullari yaratildi.
Yadro tarkibini o'rganish bilan bir vaqtdayadro kuchlarning xususiyatlarini
aniqlashga jiddiy e’tibor qaratildi. LE.Tamm (1895-1971), D.D.Ivanenko
(1907-1981) va keyinchalik 1935-yildayapon olimi X.Yukava yadro kuchlar
oraliq mezon zarralar yordamida amalga oshadi deb qarab, o‘zlarining mezon
nazariyasini ishlab chiqishdi.
1934-yilda LKyuri va F.Jolio-Kyuri sun’iy radioaktivlik hodisasini, E.Fermi
-yemirilish nazariyasini yaratdi.
1937-yilda K.Anderson va S.Nedermeyer tomonidan kosmik nurlar
tarkibida ju -mezon zarralar mavjudligi ochildi. Bu vaqtga kelib kocplab
elementar zarralar va bu zarralaming bir-birlariga o‘tishliklari o‘rganila
boshlandi. 1939-1945-yillarda og‘ ir yadrolaming neytronlar ta’sirida bo‘linishi, bunda
katta energiya ajralishi aniqlandi, ya’ni yadro zanjir reaksiyalari amalga
oshirildi.Yadro boiinish nazariyasini 1939-yil Ya.I.Frenkel, N.Bor va J.Uylerlar
tomchi modeliga asosan ishlab chiqishdi. E.Fermi boshchiligida AQSHda
1942-yil 2-dekabrda atom reaktori ishga tushdi.
1944 - 1945-yillarda V.I.Veksler va E.Mak-Millan zaryadli zarra
tezlatgichlariga avtofazirovka prinsipini ishlab chiqdilar, bu esa o‘z navbatida
tezlatgichlar energiyasini bir necha ocn marta oshirish imkoniyatini berdi.