YADRO TUZULISHI VA UMMUMIY XOSSALARINING YECHILMAGAN MUAMMOLARI.
2.1. Yechilmagan muammolar haqida
Rentgen spektrning qisqa to‘lqin chegarasi. Tashqi fotoeffekt va uning asosiy qonunlari Fotonlar. Kompton effekti.Vodorod atom spektridagi qonuniyatlar. Tomson atom modeli. Rezerford tajribalari. Kombinatsion prinsip. Bor postulatlari. Frank va Gerts tajribalari. Vodorod atomining Bor nazariyasi. Bor nazariyasining asosiy kamchiliklari.
De-Broyl gipotezasi. Zarralar to‘lqin xususiyatlari. Devisson-Jermer va Tomson–Tartakovskiy tajribalari. De-Broyl to‘lqinlari. Noaniqlik prinsipi.
To‘lqin funksiyasi va uning xususiyatlari. Shredinger tenglamasi. Statsionar va nostatsionar holat. Ehtimollik zichligi. Fizik kattaliklarning operatorlari. Operatorlarning xususiy qiymatlari va xususiy funksiyalari. L2, LZ operatorlari, Gamilton operatori. Mikrozarralarning erkin harakati. To‘g‘ri burchakli potentsial chuqurlik. Garmonik ostsillyator. Zarrachalarning potensial to‘siqdan o‘tishi. Tunnel effekti. Yadrolarning a-parchalanishi. Avtoelektron emissiya. Markaziy-simmetrik maydon potensiali. Shredinger tenglamasi. Ularning xususiy qiymatlari va funksiyalari. O‘zgaruvchilarni ajratish. Radial tenglama. Energiya sathlari. Kvant sonlari. Vodorod atomi. Elektronning orbital mexanik va magnit momentlari. Bor magnetoni. Shtern va Gerlax tajribasi. Ulenbek va Gaudsmit gipotezasi. Elektronning spini. Elektronining xususiy magnit momenti. Spin giromagnit munosabati. Spin-orbital o‘zaro ta’sir. Vodorod atomi spektrining nozik strukturasi. Ko‘p elektronli atomlarni tavsiflash umumiy prinsipi. Aynan o‘xshash zarralar. Bozonlar va fermionlar. Pauli prinsipi. Fermi va boze zarralar sistemalari. Bir elektronli holat. Atom holatlarini elektronlar bilan to‘ldirish. Atomdagi ichki elektronlar o‘tishi. Xarakteristik rentgen nurlanishi. Mozli qonuni. Oje effekti.
Atom magnit maydonida. Kuchli va kuchsiz maydon. Lande faktori. Zeeman va Pashen-Bak effektlari. Elektron paramagnit rezonans. (EPR) atom elektr maydonda.
Shtark effekti. Vodorod molekulyar ioni. Vodorod molekulasi. Ikki atomli molekulalar termlari. Ximiyaviy bog‘lanish. Kovalent va ion bog‘lanishlar.
Yadro tarkibi. Izotop, izobar, izoton va ko‘zgu yadrolar. Yadroning zaryadi va barion zariyadi, izotopik spini. Yadroning massasi va bog‘lanish energiyasi. Yadro spini. Yadroning magnit dipol momenti. Yadro o‘lchami va zichligi. Yadroning elektr kvadrupol momenti va shakli. Statistika va juftlik. Yadro tuzilishi va umumiy xossalarining yechilmagan muammolari.
Yadro kuchlarining umumiy tavsifi va xossalari. Yadro kuchlarning o‘rganish metodi. Deytron. Yadro kuchlarining spinga bog‘liqligi. Yadroviy kuchlarning xususiyatlari. Yadroviy kuchlar mezon nazariyasi. Zarralar va yadrolarning izotopik spini. Yadro kuchlarining izotopik invariantligi. Quyi energiyalardagi nuklon-nuklon sochilishlari. Yadro kuchlarining dolzarb muammolari. Yadroni modellar orqali tasavvur qilish zarurligi. Yadro modellari klassifikatsiyasi. Tomchi modeli. Fermi-gaz modeli. Qobiq modeli. Umumlashgan yadro modeli. Yadro modellarining yechilmagan muammolari. Radioaktivlik hodisasini mohiyati. Radioaktiv yemirilishning asosiy qonunlari. Ketma-ket parchalanish. Alfa yemirilishi. Beta yemirilishi. Radioaktivlik qatori va transuran elementlar. Yadrolarning gamma nurlanishi. Gamma-o‘tishlar tavsifi. Tanlash qoidalari. Gamma kvantlarning rezonans sochilishi. Messbauer effekti. Radioaktiv fon. Texnogen radionuklidlar. Radiatsion ekologiya. Radioktivlikning dolzarb va yechilmagan muammolari.
Zaryadlangan zarralarning muhit bilan o‘zaro ta’siri. Zarra energiyasining atomlarni ionizatsiyalash va uyg‘otishga sarf bo‘lishi. Zaryadlangan zarralarning yugurish uzunligi. Elektronlarning radiatsion tormozlanishi. Vavilov-Cherenkov nurlanishlari. Gamma-nurlanishlarning modda bilan o‘zaro ta’siri. Neytronlarning modda bilan o‘zaro ta’siri. Neytronlarning sekinlashishi. Nurlanishlarning biologik ta’siri va undan himoyalanishning dolzarb muammolari.
Yadro reaksiyalarining kinematikasi. Yadro reaksiyalarida saqlanish qonunlari. Yadro reaksiyalarining kesimi va chiqishi. Yadro reaksiyalarining mexanizmi. To‘g‘ridan to‘g‘ri yuz beradigan yadro reaksiyalar. Fotoyadro va elektroyadro reaksiyalar. Neytronlar ishtrokidagi yadro reaksiyalar. Og‘ir ionlar ishtirokidagi yadro reaksiyalari va o‘ta og‘ir elementlarni su’niy sintez qilish. Elementar zarralarning asosiy xususiyatlari va klassifikatsiyasi. Elementar zarralarning manbalari:kosmik nurlar , zamonaviy tezlatgichlar. Zarra va antizarralar. Elementar zarralar va saqlanish qonunlari. Kuchsiz o‘zaro ta’sir, elektromagnit o‘zaro ta’sir. Kuchli o‘zaro ta’sir. Kvarklar. Yengil barion va mezonlarning kvark strukturasi. Kvant xromodinamikasi va kuchlarning umumlashgan nazariyasi. Koinot. Katta portlash. Koinotning birinchi daqiqalari. Barion asimmetriyasi.
Yuqori va o‘ta yuqori energiyali koinot nurlarini zarralar va yadrolar bilan ta’sirlashuvi. Elementar zarralar va yadro fizikasidir.
|
Xulosa
Mutaxassislik bitiruv ishida asosan fizikaning katta rivojlangan yo’nalishi
bo’lgan yadro fizikasiga qaratilgan. Shuning uchun olamni fizikaviy tasavvur
qilishning yangi formalari vujudga kelmoqda. Olam shunchalik turli-tumanki,
barcha jismlar birgina mayda zarralardan tuzilmaganligiga hech qanday shubha yo’q. Biroq ajablanadigan joyi shundaki, yulduzlarning moddasi xuddi Yerning moddasi singaridir. Koinotdagi barcha jismlarni hosil qiluvchi atomlar mutlaqo bir xil tuzilishga ega. Jonli organizmlar ham xuddi jonsiz organizmlar kabi tuzilgan atomlardan iborat. Elementar zarralar va ularning aylanishlari kashf etilgandan keyin materiya tuzilishining birligi olamning yagona manzarasida asosiy o’ringa chiqdi. Bu birlikning zamirida barcha elementar zarralarning moddiyligi yotadi. Turli elementar zarralar materiya mavjudligining turli konkret shakllaridir. Olamning yagonaligi materiya tuzilishining birligi bilangina cheklanib qolmaydi. Olamning yagonaligi zarralarning harakat qonunlarida va ularning o’zaro ta’sir qonunlarida ham namoyon bo’ladi. Olamning fizik manzarasi haqidagi klassik tasavvurlarning revolyutsion o’zgarishi materiyaning kvant xossalari kashf etilgandan so’ng ro’y berdi. Mikrozarralarning harakatini tavsiflovchi kvant fizikasi paydo bo’lgandan so’ng olamning yagona fizik manzarasida yangi elementlar ko’zga tashlana boshladi. Materiyani uzlukli tuzilishiga ega bo’lgan moddaga va uzluksiz maydonga bo’linishi o’zining absolyut ma’nosini yo’qotdi. Har bir maydonga shu maydonning o’z zarralari (kvantlari) mos keladi: elektromagnit maydonining zarrasi fotonlar, yadro maydonining zarrasi pi-mezonlar yanada chuqurroq sathda esa glyuonlar va hokazo. O’z navbatida barcha zarralar to’lqin xossalarga ega. Korpuskulyar-to’lqin dualizmi materiyaning barcha shakllariga xos. Birinchidan qaraganda o’zaro istisno qiluvchi korpuskulyar va to’lqin xossalarini bir nazariya doirasida tavsiflashga bemustasno barcha mikrozarralarning harakat qonunlari statistik (ehtimolik) xarakterda ekanligiga imkon berdi. Shu tufayli mikro obektlarning biror tabiatini avvaldan bir qiymatli ravishda aytib berish mumkin emas.
Kvant nazariyasining printsiplari mutloqo umumiy bo’lib, barcha zarralarni, ular orasidagi o’zaro ta’sirlarni va ularning o’zaro aylanishlarini tavsiflash uchun qo’llanilaveradi. Shunday qilib, hozirgi zamon fizikasi tabiat birligining ko’p tomonlarini yaqqol namoyish qilmoqda. Biroq olam birligining ko’p tomonlarini, ehtimol, hatto bu birlikning fizik mohiyatini bilib olishga hali muaffaq bo’lingani yo’qdir. Nima uchun shunchalik ko’p elementar zarralar mavjudligi noma’lum. Nima uchun ularning muayyan massalari, zaryadlari va boshqa xarakteristikalari mavjud? Hozirgacha barcha bu kattaliklar eksperimental aniqlab kelindi. Fizikada aniqlanadigan fundamental qonunlar o’zlarining murakkabligi va umumiyligi bilan har qanday hodisalarni o’rganishga asoslanadigan dalillardan ancha ustun turadi. Biroq, ular ham bevosita kuzatiladigan sodda hodisalar haqidagi bilimlar kabi to’g`ri va shu darajada obektivdir. Bu qonunlar hech qachon, har qanday sharoitlarda ham buzilmaydi. Tobora ko’proq va ko’proq kishilar tabiat bo’ysunuvchi obektiv qonunlar mujizalarga yo’l qo’ymaydi, bu qonunlarni bilish esa insoniyatning hayot kechirishiga imkon berishini anglab bormoqdalar. Fizika fanining taraqqiyoti falsafiy qarashlarda tub burilishlarga olib keldi va bir qator muammolarni keltirib chiqardi. Masalan, kvarklarni nazariy kashf etilishi va ularni erkin holda kuzatish printsipial mumkin emasligi “narsa o’zida” degan tushunchani qayta anglashga olib keldi. Fizikaning rivojlanishi va materiyaning yagona nazariyasini qurilishi yagona olamning fizik manzarasini yaratish imkonini berdi, dunyoni bilishning ilmiy asosini vujudga keltirdi. Dialektiv materializmning “materiya shakllari va xususiyatlari cheksizdir” degan tushuncha tasdiqlanib bormoqda. Bu hodiysalarni radioaktiv nurlnish qonunlarini o’rganish orqali kuzatish mumkin. Vakalabr bitiruv ishining maqsadi shundan iboratdir.
Yadro kuchlari
Reja:
Do'stlaringiz bilan baham: |
