Aniq va tabiiy

1.2.Yadroning umumiy xossalari haqida tushuncha
Atom yadrosining xususi-yatlarini o‘rganishda yadro kuchlari katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Atom yadrosida gravita-sion va elektromagnit kuchlar ta’siri kam bo‘lsa ham Atom yadrosi xossalariga ta’siri bo‘ladi. Yadro kuchlarining ta’sir radiusi juda kichik, 10~13 sm. Yadro kuchlari yadroning spiniga va izotop spiniga bog‘liq. Atom yadrosining butun xususi-yatlarini o‘z ichiga oladigan yagona nazariya yaratilgan emas, chunki yadro strukturasi va kuchlari to‘liqo‘rganilmagan. Undan tashqari yadrodagi nuklonlar harakatini aniqlovchi tenglamalarni matematika nuqtai nazaridan yechish mumkin emas. Atom yadrosining xossalarini o‘rganishda turli modellar tatbiq qilinadi. Har qaysi model Atom yadrosining ma’lum xossalarini aks ettirgan holda ba’zi xossalarini tushuntirishda qarama-qarshiliklarga olib keladi. Masalan Atom yadrosining yemirilish xususiyatini gidro-dinamik model bilan yaxshi tushuntiril-sa, magik yadrolar holatlarining xususiyatlarini tushuntirish mumkin emas, aksincha, krbiklar modeli bilan magik yadrolar holatlarini yaxshi tushuntirilsa, yemirilish hodisasini tushuntirish mumkin emas va hokazo. Atom yadrosi tuzilishi va xossalarini tajriba yerdamida o‘rganish uchun xilma-xil yadro hodisalari: zarralarning Atom yadrosidan ela-stik va elastikmas sochilishlari, yadro reaksiyalari, tabiiy va sun’iy radio-aktiv nurlanish, yadro yemirilishi va hokazolardan foydalaniladi. O‘zbekistonda ham atom yadrosini o‘rganishga doir ilmiy tadqiqot ishlari olib bo-riladi. Toshkentda R. B. Bekjonov, A. I. Mo‘minov, T. I. Mo‘minov, Q. Sh. Azimov va boshqalarning mos tushishlar, gam-ma-nurlarning dopplercha kengayishi, gammachiziqlarining shakl o‘zgarishi, yadro holatlarini rezonans uyg‘otish, gamma-nurlarining g‘alayenlangan va g‘alayonlanmagan gammagamma burchak kor-relyatsiyalari va qutblanishi usullaridan foydalanib o‘tkazgan yadro sathlari orasidagi elektromagnit o‘tishlar ehtimolliklariga oid tajribaviy tadqiqotlari atom yadrosining tuzili-shi haqida keng ma’lumotlar olishda juda samarali bo‘ldi. Natijada yadro holatlarining 10~6– 10~17 s oralikdagi yashash vaqtlari va parsial kengli-klari o‘lchandi, spin, juftlik, magnit va elektr momentlari, deformatsiya pa-rametrlari aniqlandi. Oqibatda atom yadrolarining tuzilishiga tegishli ma’lumotlar olindi. Hozirgi vaqtda tajriba natijalariga kO‘ra, yadro kuchlarinmg quyidagi xususiyatlari aniqlangan:
1) Yadroviy o‘zaro ta’sir kuchi eng kuchli ta’sir etuvchi kuchdir.
Yadrodagi bir nuklonga kelwebi o'rtacha bog' Ianrsh energJyaqlpfHtti
8 MeV. Taqqosksh uchun vodorod atomida elektronning bog'lamsh
energiyasi 13,6 eV. Yadrani hosil qilib turgan yadro kuchlari nukJonni 8
MeV energiya bilan, elektrostatik kuchlar esa atom elektronni 13,6 eV
energiya bilan bog4lab turadi, ya’ni 8 M eV- lO -W , Me V - 10Г 10 Bundan r = 23 10 kelib chiqadi.

Yadro kuchlari elektrostatik kuchlarga nisbatan yuz marotaba katta

ekanligi kelib chiqadi.Yadroviy kuchlarga nisbatan boshqa kuchlarning
qiyosiy kattaligi quyidagichadir:
Yadroviy kuchlar – 1
Elektromagnit kuchlar - 10~2
Kuchsiz kuchlar - 10-14
Gravitatsion kuchlar - 10~36 marta katta.
2) Yadroviy kuch qisqa radiusli o‘zaro ta’sirdan iborat.
Ta’sir radiusining tartibi ~10~13 sm. Bu xususiyati alfa-zarralaming sochilishidan va deytron xususiyatlaridan ko‘rinadi.

3) Yadroviy o‘zaro ta’sir kuchi o‘zaro ta’sirlashuvchi nuklonlaming spin

yo'nalishiga bog‘liq. Bu xususiyati nuklonlaming para va ortovodorod
molekulalaridan sochilishdan hamda nuklonlar sochilishida virtual va
bog'langan holatlar mavjudligidan ko'rinadi.
4) Yadroviy o‘zaro ta’sir kuchi markaziy emas, tenzor xususiyatga ega.
Bu xususiyati deytronning kvadrupol momentga ega ekanligidan ko'rinadi.
5) Yadroviy kuchlar almashinuv xarakteriga ega. Bu xususiyati n-p
ta ’sirlashuvda kocrinadi. N uklonlar ta’sirlashuvida o'zaro spin
proyeksiyalarini, zaryadi hamda koordinatalari almashinadi.
6) Yadroviy kuchlar zaryadga bog'liq emas. Bu xususiyati ko’zguli
yadrolaming xususiyati hamda (p-p), (p-n), (n-n) sochilish natijalarining
bir xil boiishligidan ko’rinadi.
7) Ta’sirlashuvchi nuklonlar orasidagi masofa 10~13 sm gayaqin bo4Iganda
yadroviy o4zaro ta’sir kuchi tortishish xarakteriga ega, undan kichik
masofalarda u itarish kuchiga aylanadi. Yadro kuchlarining tortishish
xususiyati yadroning mavjudligidan ko4rinsa, itaruvchi xususiyati (p-p)
lardan yuqori energiyalarda sochilishda namoyon bo4ladi.
8) Yadroviy o4zaro ta’sir kuchi to4yinish xarakteriga ega. Bu xususiyati
yadroning o4rtacha solishtirma bog'lanish energiyasi 8 MeV o4zgarmas,
yadro radiusiga bog4liq emas. Bu xususiyatga ega bo4 lish yadroviy kuchning
almashinuv xarakteri va kichik masofalarda itarishish kuchi sababli deb
tushuntiriladi.
9) Yadroviy o4zaro ta’sir kuchi ta’sirlashuvchi nuklonlaming tezligiga
bog4liq. Bu xususiyati yaxshi o'rganilmagan. Buning uchun bir necha
nuklonni katta tezlikda tezlashtirib ta’sirlashtirib tasirlashish lozim.