Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish

Anjuman: Resurstejamkor qishloq va suv xo‘jalik mashinalarini yaratish va ulardan 
foydalanish samaradorligini oshirish
 
 
174 
Uni aniqlash uchun g’adir-budirlik koeffitsientlari shkalalari bilan bir qatorda, 
oqimning gidravlik xususiyatlarini va o’zanning o’zgarishini hisobga olgan holda 
olingan ko'plab empirik formulalar mavjud. Bu formulalar, asosan, daryolarning tog' 
va tog' oldi uchastkalarining g'adir-budirlik koeffitsientini aniqlash uchun 
mo'ljallangan. 
Bundan tashqari, hozirda g’adir-budirlik koeffitsientlarini aniqlash uchun 20 ga 
yaqin nashr etilgan jadvallar mavjud. Biroq, ularning yarmidan ko'pi turli xil sun'iy 
inshootlarda (quvurlar, trubalar, kanallar va boshqalar) oqimlarni hisoblash uchun 
mo'ljallangan va daryo o’zanlarida oqimlarni hisoblashda foydalanilmaydi. 
Ikkinchisini hisoblash uchun hozirda faqat 4-5 ta jadvaldan foydalaniladi, xususan, 
M.F. Sribnogo, I.F. Karaseva, J. Bredli, V.T. Chou va G.V. Jeleznyakov. 
G’adir-budirlik koeffitsientlarining barcha xilma-xilligi mustahkamlangan va 
mustahkamlanmagan kanal koeffitsientlariga bo'linadi. O'z navbatida, sun'iy 
mustahkamlanmagan kanallar (tuproqdagi kanallar) va tabiiy suv oqimlari 
(daryolar) g’adir-budirlik koeffitsientlarini farqlash kerak. Shuni yodda tutish 
kerakki, mustahkamlanmagan kanallar ma'lum sharoitlarda, daryolar kabi 
shakllantirilishi mumkin. O’zanlarni g’adir-budirlik koeffitsientlari bo'yicha 
guruhlash, asosan, suyuqlik harakatining qarshiligiga asoslangan suv oqimlarining 
mumkin bo'lgan gidravlik tasniflaridan biridir. 
Muhim muhandislik qo'llanmalariga ega bo'lgan tadqiqot ishlarining natijalari 
odatda sirtning sifat tavsifini va QMQ 11-52-74 ga muvofiq g’adir-budirlik 
koeffitsientining tegishli qiymatini o'z ichiga olgan jadvallar shaklida taqdim etiladi, 
qoplamasiz o’zanlar uchun nisbatan farqlanadi.
(Kichik chegaralar ichida n=0,025-0,2.) 
AQSH da V.T.Chou tomonidan tuzilgan “n” koeffitsientlar jadvali yaxshi 
ma’lum [6]. Bu turli mualliflarning Amerika Qo'shma Shtatlarida mavjud bo'lgan 
ma'lumotlarning sintezidir. O’zanning deyarli barcha toifalari uchun normal 
(o'rtacha), minimal va maksimal "n" qiymatlari berilgan, ular odatda dizayn uchun 
tavsiya etiladi, ammo yuqori "n" qiymatlari uchun bunday tavsiya berilmaydi. Tabiiy 
suv oqimlari (daryolar) uchun "n" qiymatlari 0,025 dan 0,20 gacha, ya'ni. QMQ 11-
52-74 bilan bir xil. 
Bugungi kunga qadar Manning va N.N.Pavlovskiy formulasi Shezi 
koeffitsientini aniqlash uchun eng mashhur bo'lib qolmoqda. Maning formulasining 
tuzilishi va N.N. Pavlovskiy kanallarda va tabiiy o’zanlarda suv harakatiga qarshilik 
bilan bog'liq muammolarning aksariyatini hal qilish uchun qulaydir. Bu holatda 
asosiy qiyinchiliklar g’adir-budirlik koeffitsienti n ni aniqlashda yotadi. 

---