Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
C.Ulame Sultan’ın Sığınması ve Sultan Süleyman’ı kışkırtması
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- D. İran-Osmanlı Savaşlarının Başlaması
|
C.Ulame Sultan’ın Sığınması ve Sultan Süleyman’ı kışkırtması Miladi 1511 Hicri 917 yılı, Teke ilinden olan ġahkulu Baba Bayezid‟e karĢı isyanındaUlame Tekelü‟de o isyancıların içindeydi. Osmanlı Sadrazam‟ı Hadim Bey ve isyancıların lideri olan ġahkulu Baba arasında vuku bulunan savaĢta her ikisi de öldü. Onlar öldükten sonra çoğu isyancılarla birlikteUlame de Ġran da ġah Ġsmail‟e sığınmıĢtı. 1437
ġahkulu‟nun izleyenleri Ulame‟ye, “Baba” derdiler. 1438
ġah Ġsmail‟e sarayında hizmet ettiği için EĢik Ağası Makamına ulaĢmıĢtır. 1439 ġah Tahmasb‟ın Vekil‟i olan Rumlu Div Sultan Miladi 1527 yılı Temmuz ayı (Hicri 933 yılı Haziran ayının 25. günü) açılan isyanda öldürüldü. 1440 Div Sultan‟ın ölümünden sonra Çuha Sultan yaptığı ikdamlarından dolayı ġah Tahmasb onu kendisine, Vekil, tayin etti. Çuha Sultan‟ın taifesinden olan ulema da onun nüfuzundan dolayı Miladi 1529 (Hicri 935) yılı yüksek dereceli KızılbaĢ makamına eriĢti ve Azerbaycan‟ın Beylerbeyi oldu. 1441
ġah Tahmasb tarafından Kalhür bölgesinde hâkim olan emirlerinden biri Zülfikar Bey adına isyan açtı ve Bağdat‟ı ona tasarruf etti. Sonra Mezopotamya‟nın büyük kesimini ele geçirdi ve Sultan Süleyman‟a tabi olarak Emevi ve Abbasiler‟in geleneklerine göre bütün camiiler de Sultan Süleyman adına hutbe okundu. 1442
1437 Tarih-i Peçevi , Hattı Nusha, D.T.C.F, numara 1600, s. 175. 1438 Faruk Sümer, Safevi devletinin Oluşmak ve gelişmesinde Anadolu Türkmenler‟in Rolu, s. 42. 1439
Faruk Sümer, a.g.e, s. 42, ġah Tahmasb Tezkeresi, s. 18. 1440
Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 150. 1441
Parsadost, a.g.e. 1442
Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 146. 497
Ġslam Halifesi unvanını taĢıyan Sultan Süleyman; Bağdat‟a 1443 “Medinetul-Ġslam” adını veren ve 500 yıllık Ġslam baĢkenti olan bu Ģehrin kendi elinde olmasına özel ilgisi vardı 1444 Zülfikar Bey‟i karĢıladı. Ama Sultan Süleyman Avrupa ve Macaristan problemiyle uğraĢtığı için ġah Tahmasb hızla Bağdat‟a yürüdü ve Miladi 1527 Hicri 934 yılında Bağdat‟ı ele geçirdi. 1445 ġah Tahmasb‟ın komutanları Zülfikar Bey‟in kardeĢleri olan Ali ve Ahmet Bey‟in baĢını kestiler ve kesik baĢlarını ġah Tahmasb‟a gönderdiler. ġah Sultan Süleyman Macaristan ve Avrupa da meĢgul ve uzak mesafede olduğu için Tahmasb‟ın bu yaptığına karĢı bir tepki gösteremedi. Ama veziri azam Ġbrahim PaĢa‟ya Gelibolu hapishanesinde hapiste olan Ġranlıların öldürülmeleri için emir verdi. 1446
Bu olaydan dolayı Sultan Süleyman Tahmasb‟a saldırmak için bir fırsat bekliyordu. Sultan Süleyman tehditkâr bir mektup yazarak 1447
ġah Tahmasb‟a kısa zamanda ġark diyarına gelip Ġran, Turan, Semerkant ve Horasan‟ı özellikle Bağdat ve babası Sultan Selim‟in, Tahtgah‟ı PadiĢah‟ı Acem, 1448
olarak adlandırdığı Tebriz ġehrini ele geçireceğini yazdı. 1449
1443
57.
1444 Feridun Bey, Munşetaus-Selâtin,
c. II, s. 6; Nevayi, esnad ve mukatebat, s. 63. 1445 Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 146. 1446 Parsadost, a.g.e , s. 147. 1447 Feridun Bey, Munşetaus-Selâtin, c.I, s. 542; Nevayi, Esnad ve Mukatebat Şah Tahmasb Safevi, s. 152. 1448
Feridun Bey, a.g.e, c.I, s. 386; Nevayi, Esnad ve Mukatıbatı Şah Tahmasb Safevi, s. 214.
1449 Feridun Bey, a.g.e, c. I, s. 542; Nevayi, esnad ve mukatebat, s. 152. 498
Bu esnada Safevi Devletinin inkiĢaf etmesinde önemli role sahip iki Ģanlı taife olan Tekellü ve ġamlu arasında birbirini çekememezlik ve menfaat için muhalefet vardı. Bu çatıĢma da Tekellü taifesinden olan Çuha Sultan‟ın ölmesi ortaya çıktı sonucu ve onun arkasından gelen Tekellüler‟in katliamı Miladi 1531 Ocak ayı Hicri 937 yılının… son aylarında yapılan bu olay tarihçiler tarafından ona ,Afeti Tekellü, diye adlandırıldı. 1450
Ulama Tekellüler‟den olduğu için Tekellüler‟in öldürülmesiUlame‟nın öfkelenmesine neden oldu. Bu katliam da birçok Tekellü komutanları örneğin KorucubaĢı Pervane Bey ve NiĢancı (Mühürdar), Ġbrahim Halife öldüler. Birçok Tekellüler‟in çocukları da ġah Tahmasb emriyle katledildiler. KiĢiliğin de bencillik sıfatı ve makama düĢkün olanUlame, Çuha Sultanin öldürülmesinden sonra onun yerine geçmeye çalıĢtı ve Devlet reisi olmak istiyordu. 1451
ġah Tahmasb önceki vekilleri olan Div Sultan ve Çuha Sultan, ülkenin iĢlerini sürdürmelerinde ġah Tahmasb‟ı saymıyorlardı. Bu nedenle Çuha Sultan öldürüldükten sonra kimseye güvenmeyen ġah Tahmasb kendine Vekil seçmedi. 1452
ġamlu Hüseyin Han‟ın gücü arttığı içinUlame kendisinin öldürülmesinden de korkuyordu. Miladi 1539 (Hicri 937)Ulama Sultan Çuha Sultan‟ın öldürülmesinden sonra ġah Tahmasb‟dan ona Vekil makamını vermesini istemiĢtir. ġah Tahmasb iseUlame‟ya Vekillik makamını vermemiĢtir. Bunun üzerine Uleme ġah Tahmasb‟a isyan açtı ve Tebriz‟deki zengin iĢ adamlarının mallarını yağmaladı ve ġah
1450
Ġskender Bey, Alemaray-e Abbasi, s. 66; Kaffari, s. 286; Rumlu, s. 237; Ahmed Gumi, s. 215; Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 28-29. 1451 Ġskender Bek Türkmen, Almarayı Abbası, s. 66; Ahmet Gaffari, s. 286; Rumlu Hasan, s. 237; Ahmed Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 215. 1452
Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 150. 499
Tahmasb‟ın Tebriz‟de olan hazinesini de ele geçirdi. 1453 Ulama Sultan, ġah Tahmasb‟ın Tebrizdeki hazinesini yağmalaması ġah Tahmasb‟a karĢı güçlü bir ordu kurmak için yapmıĢtır. 1454 ġah Tahmasb kendi Tezkiresinde bu olayı zikrede: ,Tekellü Taifenin katlinden sonraUlame Tebriz de benim özel atlarımı tasarruf etti ve altın elbise dikmek için Tebriz‟in altın dikenlerine bırakmıĢtım ve benim has nakĢı olan heymemi ele geçirdi… 1455
ġah Tahmasb Tezkeresinde bu yağmalamaları anlattıktan sonraUlameyedi bin asker hazırlatarak bana karĢı savaĢ açtı demiĢtir. ġah Tahmasb Zancan‟ın yakınında olan “Giydar-ı Nebi” vilayetin deUlame Sultan‟a saldırdı.Ulame hem dayanamadığı hem de kendi ümidini Vekil makamına eriĢmek için kaybetmesin diye savaĢ yapmayıp Van kalesine kaçtı. 1456
Van kalesinde olanUlame Sultan Van kalesinin reisini Dulkadir Ürkmez‟i hediyelerle ġah Tahmasb‟ın yanına affedilmek için gönderdi.Ulame öldürülmekten korktuğu için ġah Tahmasb‟ın yanına gelmedi. Bu aĢamada iken Hünkâr 1457 (Kanuni sultan Süleyman)Ulame Sultan‟ı kendi tarafına çekmek içinUlame Van‟da iken altından elbiseler ve hediyeler ona gönderdi. 1458 Ulama Kanuni Sultan Süleyman‟ın gönderdiği 1453
Emir ġeref Bitlisi, Şerefnameye Bitlisi, s. 540-541. 1454
Emir ġeref Bitlis‟i, Şerefname‟yi Bitlis‟i, s. 540-541. 1455
Tahmasb-ı Safevi, Tezkereye Şah Tahmasb, s. 19. 1456
Tahmasb-ı Safevi, a.g.e. 1457
Hondıgar veya Handıgar sözcüğü farsça Hodavendıgar (Türkçe Hünkâr) kelimesinin kısaltmıĢıdır. ġah Tahmasb hem de bütün Safevi tarihçileri Sultan Suleyman‟a Hondıgar (padıĢah, hükümdar) unvanını ermiĢlerdi; Zebihullah Sefa,
1458
Rumlu Hasan; Ahsenuttevarih, s. 237. 500
hediyeleri giyip Ġstanbul‟a gitti. 1459 Ulama tarafından ġah Tahmasb ona Ģefaat etsin diye gönderilen Dulkadir Ürkmez hediyelerle Tahmasb‟ın yanına geldi. Lakin Dulkadir Ürkmez ġah Tahmasb‟ın huzuruna çıktığı zaman Van Kalesini bıraktığı için ġah Tahmasb sinirlenerek onu ateĢte diri diri yaktı. 1460
Sultan Süleyman daUlame‟nın yanına gelmesi
sonucuUlame‟ya Beylerbeylik makamını devretti. 1461 Ulama Sultan Süleyman‟la Ferdinand arasındaki savaĢa katılarak sürekli Sultan Süleyman‟a karĢı kendi liyakatini gösteriyordu. 1462
Ulama sürekli Kanuni Sultan Süleyman‟ı Ġran‟a saldırması için kıĢkırtıyordu. ġeref Han Bitlis‟i ġah Ġsmail‟in hapse atması sonucu hapisten kaçmaya baĢarmıĢtır. 1463
Hekim Ġdris Bitlis‟inin teĢvikiyle Yavuz Sultan Selime sığınıyor ve tekrar Bitlis hükümetini ele geçirmiĢtir. Ama (Miladi 1531, Hicri 938 yılı) Osmanlılara muhalefet ederek ġah Tahmasb‟ın yanına gelip onun egemenline girdi. Kürtler Osmanlı Ġran iliĢkisinde güvenli bir Ģekilde yaĢayamıyorlardı çünkü dilleri ve soyları Ġran‟a, mezhepleri Osmanlılara dayandığı için Osmanlı Ġran iliĢkilerinde güvenli bir Ģekilde yaĢayamıyorlardı. ġah Ġsmail, hem mezhebi yönden Kürtleri zorlamıĢ hem de onların mezheplerinin kutsal kiĢilerine saygısızlık etmiĢtir. Kürt emirlerine kötü davranarak, onları öldürmüĢtür. Yavuz Sultan Selim bu durumdan istifade ederek Kürtleri kendine çekti ve Hâkim Ġdris-i Bitlis‟inin teĢvikiyle 20 Kürt komutanı Sultan
1459
Parsadost, a.g.e , s. 151. 1460 Pourgeshtal diyor, Sultan Suleyman ona, PaĢa, unvanını verdi. C. II, s. 1068. 1461 Parsadost, a.g.e , s. 151. 1462 Purgeshtal diyor, Sultan Suleyman ona, PaĢa, unvanını verdi. C.2, s. 1068. 1463 Emir ġeref Bitlisi, Şerefnameye Bitlisi, s. 440-447. 501
Selim‟in yanına gitti. 1464 ġeref Han Kürt Kanuni‟nin yanından kaçıp ġah Tahmasb‟ın yanına sığındığı zaman bir zaman diğer Kürtler onun yaptığını örnek almasınlar ve Osmanlı‟dan uzaklaĢmasınlar diye Sultan Süleyman bu olaya sinirlendi. 1465 Bu
nedenle Kanuni Bitlis‟e saldırıp Bitlis‟i fetih etmiĢtir. 1466
Ulama Sultan‟ın Kanuni‟yi Ġran‟a saldırması hususunda kıĢkırtması verimli sonuç vermiĢtir. Kanuni Ġran‟a saldırmaya karar vermiĢtir. Kanuni Ferdinandla savaĢ halinde olduğu için Bitlis‟e kendisi saldırmıyorUlame Sultan‟a Bitlis‟i fetih etmesi için emir vermiĢtir.Ulame ve Fil PaĢa Miladi 1531, Hicri938 yılı Bitlis‟i kuĢattılar. 1467
Bu esnada ġeref Han Bitlis‟i ġah Tahmasb‟a sığınarak Bitlis‟i tekrar geri almak için ġah Tahmasb‟dan yardım istedi. 1468
Bitlis halkı kale içerisindeUlame ve Fil PaĢa‟ya karĢı 3 ay direnmiĢlerdir. 1469 ġah Tahmasb 3 ay sonunda Bitlis‟e giderek Bitlis‟i geri almıĢtır.Ulame ve Fil PaĢa tekrar Osmanlı‟ya kaçtılar. 1470
ġah Tahmasb yanında Bitlis‟e getirdiği ġeref Han Kürt‟ü Kürdistan‟ın Beylerbeyi yapmıĢtır ve ona değerli eĢyalar ve altından kırbaç elbiseler vermiĢtir. 1471
Miladi 1532 (Hicri 939) yılında ġah
1464 Hasan Rumlu, a.g.e, s. 104. 1465 Parsadost, a.g.e, s. 152. 1466 Ġskender Bey Türkmen, s. 66; Rumlu, s 239; ġah Tahmasb Tezkeresi, s. 18. 1467 Parsadost, a.g.e, s. 152-153. 1468 UzunçarĢılı Fil PaĢa‟nın adını getirmeyerek diyor Sultan Suleyman Diyarbekir, Zulkadir ve Karaman valilerine emir verdi Bitlis‟i tasarruf etmek içinUlame‟ya yardım etsinler, s. 401. 1469 Emir ġeref Bitlisi, Şerefnameye Bitlisi, c. I, s. 548. 1470 Emir ġeref Bitlisi, a.g.e , c. I, s. 548-549. 1471 Emir ġeref Bitlisi, a.g.e. 502
Tahmasb ġeref Han‟ı Kürdistan‟ın Beylerbeyi olarak atandı. 1472 ġah Tahmasb Bitlis, Ahlât, MuĢ, Hınıs ve ona bağlı bölgeleri ġeref Han Kürt‟e devretti. 1473
Ulame ġah Tahmasb‟dan kaçıp Osmanlıya sığınmadan önce Azerbaycan‟ın Beylerbeyi idi. Bu nedenle Azerbaycan‟ın coğrafi, siyasi, fiziki ve diğer Ģartlarını çok iyi biliyordu. Miladi 1540 Hicri 940 Kanuni Sultan Süleyman Ferdinand ile barıĢ anlaĢması yaparak Ġran‟a sefer içinUlame Sultan‟ı yanına almıĢtır. 1474
1472 Emir ġeref Bitlisi, a.g.e, s. 551. 1473 Emir ġeref Bitlisi, a.g.e, s. 552, ġah Tahmasb‟ın verdiği ferman tümü sayfa 551- 553 Bitlisi‟nin kitabında yazılmıĢtır. 1474
ġah Tahmasb kendi tezkeresinde diyor kiUlame Bitlis‟e saldırmaktan önce, Habil Bey‟i (Tahmasb‟ın Misafirlik görevini yapan) elçi olarak Sultan Süleyman‟ın yanına gönderdi. Sultan Süleyman ona dönme izni verdi ve mektupta Tahmasb‟dan istemiĢti ġeref Han‟ı teslim etsin. ġah Tahmasb aradaki anlaĢmazlığı bertaraf etmek için baĢka bir elçi bir mektupla Sultan süleyman‟a gönderdi ve mektupta yazmıĢtı Ualame Sultan Ġran sarayından Osmanlı‟ya gelmiĢti. Ulame‟ye teslim et ben de ġeref Han‟ı teslim ederim ama Sultan Süleyman kabul etmedi, ġah Tahmasb Tezkeresi, s. 18; AbdulĢukur, s. 20-21. 503
D. İran-Osmanlı Savaşlarının Başlaması Miladi 1532 (Hicri 939) yılında ġah Tahmasb Musullu Musa Bey‟i Azerbaycan Valisi olarak atayarak Özbek Ubeydullah Han‟ı Herat‟tan dıĢarı atmak için Horasan‟a gitti. 1475 Ulame bu durumdan yararlanarak Kanuni‟yi Ġran‟a saldırmak için kıĢkırttı. Sultan Süleyman ile Ġbrahim PaĢa‟ya Ġran‟a saldırması için emir verdi. Bu arada ġah Tahmasb‟ın adamı ġeref Han Kürt arkadan Ġbrahim PaĢa ve askerlerine saldırmaması için Ulame ve Fil PaĢa‟ya yeterince asker vererek onlar Bitlis‟e göndermiĢtir. Miladi 1533 yılı Kasım ayının 25. günü (Hicri 940 yılı Cemaziyülevvel ayının 8. Günü) ġeref Han Kürt‟ün en has ve en büyük komutanı olan Emir Bey Mahmud,Ulame Sultanla iĢbirliği yaptığı için ġeref Han KürtUlame Sultan‟a yenilmiĢ ve Bitlis‟i kaybetmiĢtir. 1476
Bu savaĢta ġeref Han hayatını kaybetmiĢtir 1477
ve yerine oğlu Emir ġemsettin bir müddet Ulame Sultan‟a karĢı direniĢ yapmıĢtır. 1478
PaĢa‟nın yanına giderek Kanuni Sultan Süleyman‟ın egemenliğini kabul etmiĢtir. 1479
Ġbrahim PaĢa diğer Kürt beyleri Osmanlı siyasi politikalarına bağlı kalsın diye Emir ġemsettin‟i bütün Kürt bölgelerinin Beylerbeyliğine getirerek ve onu Bitlis‟in hâkimi
1475 Ahmet Gaffari, a.g.e , s 287; Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 223. 1476 Hammer Purgstall, s. 1068. 1477 NiĢancı Mehmet, Tarih-i Nişancı Mehmed, Ġzmirli Ġsmail Hakkı Kitaplığı, nr 2375. 1478
Kırzıoğlu, Osmanlı Kafkas Ellerini Fethi, s. 132. 1479
Asrar, a.g.e, s 102, Gökbilgin, Ġ.A, c. V/2, s. 912. 504
yapmıĢtır. 1480 Ġbrahim PaĢaUlame Sultan‟ın kalbi kırılmasın diye Ulame Sultan‟a baĢka bir vilayetin emirliğinin sözünü vermiĢtir. Osmanlı Sadrazamı Ġbrahim PaĢa Kanuni‟ye karĢı Macaristan savaĢlarında liyakatini göstermiĢtir. Miladi 1533 yılı Eylül ayının sonlarında (Hicri 940 yılı Rebiyülevvel ayının baĢlarında) Ġbrahim PaĢa 90 bin askerle Ġran‟a saldırmak için Ġstanbul‟dan hareket etmektir. KıĢı Halep‟te geçiren Ġbrahim PaĢa bir sonraki yılın Bahar ayında Ġran‟a saldırmak için hareket etmiĢtir. Ġbrahim PaĢa Tebriz‟i fethetmeden önce Musul‟u fetih edip Tebriz‟i sonra fetih etmek istiyordu. Yalnız Sultan Süleyman tarafından Ġbrahim PaĢa‟nın yanında gönderilen mali iĢler reisi Ġskender PaĢa Tebriz‟in fethinin daha önemli olduğunu söyledi. Zira Tebriz‟i fetih ettikten sonra Irak‟ın fethi daha kolay olacaktır.Ulame Bitlis‟in fethinden sonra Ġbrahim PaĢayla birleĢti. 1481 Ulame Sultan, Ġbrahim PaĢa‟nın yanına döndü. Daha öncede Ġran Azerbaycan‟ın Beylerbeyi makamında olan Ġbrahim PaĢaUlame Sultan‟a 10 bin asker bırakıp Ġran‟ın fethine öncü olarak göndermiĢtir. 1482
edip Horasan‟a gittiğini vurgulamaktadır. 1483
Hâlbuki ġah Tahmasb Özbek Ubeydullah Han‟ı baskın yapmak için Horasan‟da bulunuyordu. 1484 KızılbaĢlar‟ın Tebriz‟de sayıları az olduğu için Ulame‟ye karĢı direniĢ yapamadılar. Musa Sultan‟ın veziri olan ġahkulu Hoca Tebriz‟in valisi ve Mevlana Ahmed Tabes‟i Ulame
1480
Hammer Purgstall, a.g.e, s. 1069. 1481
Hammer Purgstall, a.g.e , s. 1072. 1482 Hammer Purgsthal, a.g.e , s. 1072. 1483 UzunçarĢılı yanlıĢ olarak yazıyor, ġah Tahmasb av pahanesiyle Tebriz‟i terk edip Horasan‟a gitmiĢtir, s. 402. 1484
Parsadost, a.g.e, s. 155. 505
Sultan‟ın yanına elçiler gönderip onu Tebriz‟e davet ettiler. Miladi 1533 yılı (Hicri 940 yılının) Kurban Bayramında Ulame savaĢsız Tebriz‟e girdi. Halk onu karĢılamaya geldi. 1485 Bu durumda ġah Tahmasb EleĢkirt‟teydi Ubeydullah‟a saldırmak için bir fırsat bulmuĢtu. ġah Tahmasb EleĢkirt‟te Ubeydullah‟a saldırmak için bulunurken Ulame tarafından Tebriz‟in fethinin haberini aldı. ġah Tahmasb hızlıca Rey Ģehrinin Kebudgunbad mahallesine geldi. Birçok at ve develeri telef oldu ve birçok at ve develeri çok hızlı gelmekten zayıfladı. Ġbrahim PaĢa Beygem Hanım‟a yazdığı mektubun da eğer ġah Ġsmail zamanından beri kalan hazineleri gönderirsen, ben Sultan Süleyman‟ı sulha ikna ederim ve Tebriz‟i tekrar Ġran‟a geri veririm demiĢti. ġah Tahmasb Herat‟tan döndüğü zaman Türbet Cam‟a eriĢtiği esnada Ġbrahim PaĢa‟nın Tahmasb‟ın kız kardeĢi Beygem Hanım‟a istedikleri konusunda yazdığı mektup Tahmasb‟ın eline geçmiĢtir. 1486
Bu konudaUlame de Beygem Hanım‟a mektup yazmıĢtır.Ulame Sultan Tebriz‟deyken Ġbrahim PaĢa da ondan sonra Miladi 1534-…Hicri 941 yılı Muharrem ayı Tebriz‟e geldi. 1487
Ġbrahim
1485 Hasan Rumlu, a.g.e, s. 247; Peçevi, Tarih-i Peçevi, Hattı Nusha, s. 178-179; Budak MunĢi, Cevahirul-Ahbar, Nesiri çalıĢması, s. 115. 1486
Parsadost, a.g.e, s. 155, Nakan AbdulĢukur s. 26. Sefari, s. 25. 1487
Abdi Bek, s 615.-Ferid Bek, s 86; Roemer, s. Op. Cit. P.241; Hommer PurgaĢtal Hicri 941 yılı Muharrem ayının 1. Günü yazıyor, s. 1072; Minorski Tebriz tarihi eserin de Tebriz 1967. S. 51 aynı yazıyor; Sultan Süleyman Mongolu Gray‟a Tatar Han‟ına gönderdiği fetihnamesin de Hicri 941 yılı, Muharrem ayının 25. Günü zikrediyor.
506
PaĢa bütün Azerbaycan hükümetiniUlame Sultan‟a devretti. 1488 Irak‟ı Arab-ı ise Akkoyunlu sülalesinden olan Murad Bey‟e bıraktı. 1489
Ġbrahim PaĢaUlame Sultan‟ı Erdebil‟in ve Hüsrev PaĢa‟yı Elnecik kalesini fetih etmesine gönderdi. Birçok Azerbaycan Ģehirleri fetih edildi. Miladi 1534 yılı Haziran ayının 11. günü (Hicri 940 yılı Zilkade ayının 28. günü) Sultan Süleyman ordusuyla Ġstanbul boğazından Üsküdar‟a geldi. Buradan; Ġznikmud - Dil - Kazuklu Bel - Dikili Ta Ģ - Iznik - Yeni Ģehir Ovası- Sultan Önü - Kütahya - Karahisar –AkĢehir- Kayser-i Rum - Sivas - Erzincan - ErciĢ - Hoy -Sufyan, 1490
-Ucan - Sultaniye - Ebher - Akköy - Dargüzin - La„lin Çemen (Hemedan mukabelesinde) - Kal'a-i ġahin - ġemran (Dokuz- Ölüm Nehri) – Bağda‟ da varmıĢtı. 1491
Miladi 1534 yılı Eylül ayının 28. günü (Hicri 942 Rebiyülevvel ayının 18. günü) Tebriz çevresine gelip Saidabad semtinde çadır kurdu. 1492
Kanuni Sultan Süleyman yolda gelirken geçtiği tüm Ģehirleri Osmanlı‟ya bağladı. ġirvan Hâkim‟i ġeyhĢah diye bilinen Ġbrahim oğlu II. Sultan Halil, ġah Tahmasb‟ın kız kardeĢiyle evliydi. II. Sultan Halil Sultan Süleyman‟a hediyeler gönderdi ve onun egemenliğini kabul etti. Gilan hâkimi Emire Debac Muzaffer Sultan ġah Tahmasb‟ın diğer kız kardeĢinin kocasıydı. Tebriz‟in Ucan yaylağında,
1488 Feridun Bey Munşiatus-selâtin eserin de Seydave yazmıĢtır. Ama Feridun Bey‟in MunĢeatus-Selâtinisi‟ni çev. Doktor Emin Riyahi nusha hatası var diyor ve doğrusunu Seidabad yazıyor. 1489 Parsadost, a.g.e , s. 156. 1490 Feridun Bey, a.g.e , s. 688. 1491
1492
Hasan Rumlu, a.g.e , s. 249. 507
Sultan Süleyman‟la Ġbrahim PaĢa‟nın buluĢan mekânda 1493 Sultan Süleyman‟ın yanına gelip birçok değerli eĢyalar vererek onun egemenliğini kabul etti. 1494
Bu iki Hâkimin sığınmalarının nedeni memleketlerinin gelirin ana ürünü olan ipeğin Osmanlı toprağından Halep‟e aktarılması idi. 1495
ġah Tahmasb Rey kentinden hareket ederek Kazvin ve Sultaniye ‟ye yakın Ebher‟e geldi. Tahmasb‟ın casusları Sultan Süleyman‟ın Tahmasb‟a doğru hareket ettiğini haber verdikleri Tahmasb bir grup emirini öncü kurumu göndererek tüm mekânları, tarım alanlarını, köyleri, kasabaları Ģehirleri yıkıp yerle bir ettiler. Ebher‟den Zencan‟a kadar ve bu esnada Ģehirler ve tüm yerleĢkeler de yaĢayanları baĢka alanlara göç ettirildi. 1496 Tahmasb, Süleyman‟ın Zencan‟a geldiğini haber aldığında Ebher‟den Kara Ağac‟a gitti ve emirlerine Sultaniye semtinde onunla birleĢmeleri için emir verdi. Tahmasb önce Elkas Mirza ve Behram Mirza kardeĢlerini ve Hüseyin Han ġamlu, Gazi Han Tekelü, Emir Sultan Rumluyla birlikte öncü olarak Osmanlı ordusuna savaĢa göndermiĢtir. Ġki öncü ordunun arasında olan savaĢta Ġran ordusunun komutanları olan Hüseyin Han ġamlu, Gazi Han Tekelü, Melek Bek Hoylu savaĢa yürek vermeyip savaĢta faal olmadılar. 1497
Tahmasb‟ın kardeĢi Behram Mirza bir müddet direniĢten sonra dayanmayarak dağlara kaçtı. 1498 Tahmasb Osmanlı ordusunun sayısını bilmek için casus gönderdi. Tahmasb Tezkeresin de bazı sayfaların da casuslarından aldığı
1493
1494
Ahmasb Safevi, Şah Tahmasb Safevi Tezkeresi, s. 51, 55, 57, 58. 1495
Hammer Purgsthal, c. II, s. 1073. 1496
Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 156. 1497
Hasan Rumlu, a.g.e, s. 249. 1498
Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 157. 508
haberleri zikretmiĢtir. 1499 Casuslardan ve esirlerden Osmanlı ordusunun sayısını öğrendi. Tahmasb kendi Tezkiresinde: “bazı komutanlar Hüseyin Han Şamlu Gazi
1500
Sultan Süleyman da diğer KızılbaĢ emirlerinin ġah Tahmasb‟dan ayrılmasını benimsemiĢti. 1501 Onlara iyi bakarak mal ve makam verdi. 1502
Onların Sultan Süleyman‟ın yanına kaçmaları ġah Tahmasb‟ın ordusunun tüm bilgilerinin Kanuni‟nin eline geçmesine neden olmuĢtur. KızılbaĢ komutanların arasında Tekelü taifesini öldürülmeleri için mücadele vardı. ġah Tahmasb‟ın halası oğlu Hüseyin Han ġamlu Herat hâkimiydi. Ubeyd Han‟ın Herat‟a saldırmasından sonra orayı terk etti ve bu nedenle ġah Tahmasb‟ın gözünden düĢtü ve Tahmasb ona artık yeni bir bölgenin komutanlığını vermedi. Hatta ġah Tahmasb kendi oğlu Sam Mirza‟nın Lalalığını Hüseyin Han ġamlu‟dan aldı.
1503 ġah Tahmasb ona hakaret etmek için böyle yaptı. Sam Mirza‟nın Lalalığını Agzivar Han ġamlu‟ya devretti. Tahmasb Azerbaycan‟a gelmeden önce Sam Mirza‟yı Herat hâkimi yaptı ve bütün Horasan‟ın beylerbeyliğini Agzivar‟a verdi. Hüseyin Han ġamlu düĢmanları Tahmasb‟a Hüseyin Han ġamlu orduyu terk etmek için fırsat peĢinde ve Sultan Süleyman‟ın yanına gitmek istiyor diye haber ulaĢtırdılar. ġah Tahmasb hükümdarlığının baĢlangıcından beri KızılbaĢ emirlerine güvenmiyordu ve onların hep ihanetiyle karĢılaĢmıĢtı. ġimdi ise 22 yaĢında olan ġah
1499
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Safevi‟nin Tezkeresi, s. 51, 55, 57, 58. 1500
Tahmasb Safevi, a.g.e, s. 31. 1501
Feridun Bey, Munşetaus-Selâtin,
c.I, s. 589. 1502 UzunçarĢılı, a.g.e, s. 403. 1503 Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 158. 509
Tahmasb emrinde olan komutanlarına güvenmez olmuĢtu. 1504 ġah Tahmasb ‟in sadece 7 bin askeri vardı. Bu ordunun hepsine güvenmiyordu ve askerler Safeviler‟in tarih sahnesinden silineceklerini düĢünüyorlardı. ġah Tahmasb kardeĢi Bahram Mirza ve tüm komutanlarına kendi ordusuna katılmalarına ve bundan sonra kendisinden ayrılmamalarını istedi. ġah Tahmasb‟ın komutanlarından olan Dulkadir Muhammed Han, Kör ġahruh oğlu Alaüddevle oğlu, Ustaclu Muhammed Han ġah Ġsmail‟in meĢhur Komutanı onun babası Kör ġahruh‟u öldürmüĢtü. Bu nedenle KızılbaĢlarla düĢmanlığı vardı ve 1000 kiĢiyle Dulkadir Giya Sultan, Burun Sultanoğlu Hüseyin Sultan Tekellüyle birlikte ġah Tahmasb‟dan ayrıldı ve Sultan Süleyman‟la birleĢti. 1505
Feridun Bey Sultan Süleyman Muhammed Han Dulkadir‟e 100,000 Akçe para ve birçok diğer hediyeler ve hilat verdi ve onun birleĢenlerinden üç kiĢiden her birisine 20,000 Akçe ve iki diğer kiĢilere de her birisine 10,000 Akçe ve hilat bağıĢladı diye yazmıĢtır. 1506 Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı diyor Sultan Süleyman bir süre sonra Dulkadir Muhammed Han‟ı Erzurum Hâkim‟i etti demektedir. 1507
Faruk Sümer ise Dulkadir Muhammed Han ve iki KızılbaĢ komutanları 3000 askerle Osmanlı ordusu ile birleĢtiğini söylemektedir. 1508
Bu esnada Safeviler‟in ortadan kaldırılmalarının zemini oluĢmaktaydı; çünkü Safeviler‟in Çaldıran‟daki yenilgisi gibi bir yenilgi daha olsaydı ve hatta ġah Tahmasb kendini kurtarabilseydi de problemleri çözme yolu kapanırdı. Zira KızılbaĢ reisleri çoğunlukla Osmanlı
1504
Hasan Rumlu, a.g.e, s. 249. 1505
Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, c. I, s. 580. 1506
Feridun Bey, a.g.e, s. 589 1507
UzunçarĢıl, Osmanlı Tarihi, s. 403. 1508
Faruk Sümer, Anadolu Türkler‟in Safevi Devletinin Oluşmasında Rolu, s. 79. 510
topraklarından oldukları için Osmanlı ile birleĢmeleri mümkün olabilirdi. Buna kanıt da Ġran ordusunun zayıflığı ve Osmanlı ordusunun çok güçlü ve kâmil ordu olması gösterilebilirdi. 1509 Ġran ordusu yenildikten sonra Tahmasb ortada kalabilirdi. Bu nedenle Tahmasb Osmanlı ordusuyla birebir karĢılaĢma stratejisini bırakarak 800 kilometre uzunluğunda, 200 kilometre geniĢliğinde var olan bir alanı tahrip ve yakarak, insanların Osmanlı‟ya esir düĢmemeleri ve bu durumdan Osmanlı‟nın faydalı çıkmaması için göç etmek stratejisini kullandı. Tahmasb arkasında kalan yerleri Osmanlı kullanmasın diye yakıp yıkarak kaçma taktiğini uyguladı. Böylece Osmanlı‟nın Ġran içlerine kadar girmesine izin verdi. Tahmasb babasının Çaldıran savaĢındaki gururundan ders çıkardı ve Osmanlı‟nın güçlü, ateĢli ve tophanesi olan ordusuna karĢı baĢarısız olacağını biliyordu. ġunu demeliyiz ki ġah Tahmasb‟ın da topu ve tüfeği vardı. Ama onların sayısı ve ateĢ gücü Osmanlı‟ya karĢı savaĢ yapmak için yeterli değildi. Önce Özbeklerle Cam savaĢın da top ve tüfek kullanmıĢtı. Hatta ġah Tahmasb bir kiĢiye TopçubaĢı makamını vermiĢti. Hasan Rumlu Tahmasb‟a isyan açan Astara hâkimi Emir Kubad, Süleyman Bek TopçubaĢı onla bir savaĢ yaptı ki Rüstem ve Ġsfendiyar (Ġran‟ın iki milli ve mezhebi kahramanlık sembolleri) ona aferin dedikleri söylemiĢtir. 1510 Kara Ağaç‟ta yapılan askeri toplantıdan Osmanlı‟nın geçtiği tüm alanların yakılıp yıkılması, yiyecek, içeceklerin tahrip edilmesi ve bu bölgelerin halkının baĢka bölgelere göç ettirilmesi ve tüm yer altı ve yerüstü su kaynaklarının kurutulması kararları çıkarıldı. 1511
Böylece Osmanlı‟nın yiyecek ve içecek yolu kapatılmıĢ oldu. Bunun yanında Tahmasb‟ın ordusu Osmanlı ordusuna
1509
Rumlu, a.g.e, s. 293. 1510
Rumlu, a.g.e. 1511
Parsadost, Şah Tahmasb-ı Evval, s. 159. 511
belirsiz zamanlarda ansız saldırılar düzenliyordu ve bu da Osmanlı ordusunu oldukça yıpratıyordu. Bu taktik “yakılmıĢ yer taktiği” olarak tanındı. 1512
KızılbaĢlar bunu uygularken halkın yaĢadığı zorlukları, yerlerinden edilmelerini, ürünlerinin yakılmasını pek fazla önemsemiyorlardı ve ġah Tahmasb‟ın emrini acımasızca uyguluyorlardı. Osmanlı ordusu Edirne‟den Tebriz‟e kadar iki bin kilometre ve Tebriz‟den Sultaniyye‟ye kadar da üç yüz kilometre yol gelmiĢler ve bu yolculuk esnasında hiçbir insana rastlamamıĢlar ve yakılmıĢ ve yıkılmıĢ yerlerden ve taĢlarla dolu su kanallarından baĢka bir Ģey görememiĢlerdir ve bu yüzden ganimet kazanma umutlarını yitirmiĢlerdi. 1513
1512 Parsadost, a.g.e. 1513 Feridun Bey, a.g.e, s. 588; Roemer, s. 241; Emir ġeref, c. II, s. 182; Muhammed Emin Riyahi, Hoy Tarih-i, s. 93, naklen Matarakçi Nusühü‟l-Selahi, Bean-ı Sefer-i Irakeyn Sultan Suleyman, askı nusha, Ankara 1976, T.T.K. |
