Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
B. Sultan Süleyman’ın Bayezid ile İlgili Tahmasb’a Verdiği Cevap
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
|
B. Sultan Süleyman’ın Bayezid ile İlgili Tahmasb’a Verdiği Cevap Miladi 1560 (Hicri 967) ġaban ayı Kanuni Süleyman Türkçe bir mektup yazıp Tahmasb‟ı iyi unvanlarla övdükten sonra devamında:
770
benim söylediklerimi kabul ederse bana bilgi verin, ben beylerbeylerimden birisini gönderiyim Bayezid ile birlikte Bayezid‟in hükümet merkezi olan Amasya‟ya gitsinler” 2402 . Bu mektuptan Sultan Süleyman ġah Tahmasb‟ın Ģefaatini kabul etmesini anlıyoru. Tahmasb‟ın iyi niyetli olduğundan dolayı oğlu Bayezid‟in ağır günahlarını bağıĢlayacak ve onu affedecektir ve bu bize Sultan Süleyman‟ın Ba‟yezid‟in yanında babalık duyguları kabarmıĢtır ve bunun nedeni de Tahmasb‟ın Süleyman‟a yazdığı mektubunda iyi bir üslup kullandığından dolayıdır. Çünkü Tahmasb Süleyman oğlu Mustafa‟yı öldürmesinden rahatsızlık duyduğunu biliyordu. Bu nedenle iyice bu konuya parmak basıp Sultan Süleyman‟a bu konuyu hatırlatarak tekrar Mustafa gibi bu oğlunu da öldürtüp rahatsızlık duymasına sebep olmasını istemiyordu. Tahmasb Süleyman‟ın babalık duygularını iyice canlanmasında baĢarılı olmuĢtur. Bayezid‟in bütün iyiliklerine rağmen babasına karĢı durduğuna göre Tahmasb‟ın yazdığı bu mektuptan dolayı onun suçlarından vazgeçti. Bayezid‟in kendisinde özde babasına karĢı çıkmak ve on karĢı hiçbir zaman askeri hareket yapmak istemiyordu. Durumlar ve Ģartlar bize anlatıyordu ki bir sürü olaylar el ele vererek iĢ bu noktaya kadar gelmiĢti. Bayezid bu konuyu Ahmet PaĢa‟ya itiraf etmiĢtir. 2403
ġah Tahmasb bu konuda Sultan Süleyman‟ı ikna etmiĢ gibiydi niyetinde vardır. Ayrıca Tahmasb‟ın Amasya anlaĢmasına uymak için ne kadar çaba gösterdikleri de olayın diğer boyutudur. Tahmasb ne kadar Sultan Süleyman‟a iyi
2402
Feridun Bey, Munşeatus-Selâtin, c. II, s. 26-28; Muntazam Nasir‟i C. II, s. 137- 139. 2403 ġerefettin Turan, “Ġtaatname seneti” 37. belge, s. 153. 771
niyetli Ģefkatte bulunursa da Osmanlıyla savaĢmak da istemiyordu. Diğer taraftan Tahmasb, önemli bir misafir olarak Bayezid‟i karıĢlamıĢtı ama Bayezid ondan 2404
Osmanlı‟ya saldırmasını istiyordu. 2405 Bayezid güven sağlamak için iki oğlunu da Tahmasb‟ın yanına bırakmasını istiyordu. Hatta Bayezid‟in oğlunun birisinin ġah Tahmasb‟ın kızıyla evlenme üzerinde duruldu. Bu bize onların sağlam iliĢkilerini göstermektedir. 2406
Bayezid babası Süleyman‟a yazdığı mektubunda baĢka bir kardeĢ yani Tahmasb‟ı bulmasını söylüyor. 2407 Tahmasb tezkiresinde diyor ki: ,Bayezid bana Sultan Süleyman Elkas Mirza için Ġran‟a ordu çekti sende benim bunu yap 2408
Ama Tahmasb bu iĢi akılca bulmadı. 2409
Böylece kendisi de Bayezid‟in sözüne güvenip bu yanlıĢı yapamazdı. Çünkü kendi konuĢmasına karĢı bir Ģey yapmasını ve Süleyman‟ın yanlıĢını tekrar etmek istemiyordu. Bu nedenle Tahmasb Bayezid‟in istediğini yapamıyordu çünkü kendi sözlerine karĢıydı. 2410 Diğer taraftan Tahmasb tüm Safevi padiĢahları arasında dindarlığıyla tanındığı için Ģeriata uyuyordu ve içki içmiyordu haram iĢlerden uzak duruyordu ve içki içmeyi ve kumar oynamağı tüm Ġran da yasaklamıĢtı. Böyle bir itikat Tahmasb da vardı ki oğul babanın sözüne
2404 Ġskender Bek, Alemaraye Abbasi, s. 102. 2405 Ġskender Bek, a.g.e, aynı sf. 2406 Buesbuek (Avusturya) diyorki Tahmasb‟ın kızlarından biriyle Bayezid‟ın oğlu Orhanla evlenme sözü oldu. 217. belge, Naklen ġerefettin Turan, s. 207. 2407
Harold Lamp diyor ki Bayezid Ġran‟dan babası Kanuni‟ye mektup yazdı ve dedi Ġran ġahının kiĢiliğinde baĢka bir bırader buldum. s. 223. 2408 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 77. 2409 Hayder Evoğlu, Munşiatı Hayder Evoğlu, Naklen Nevayi, s. 294. 2410 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 77. 772
uyacaktı. Bu sözünü Tahmasb Selim‟e yazdığı mektubunda vurgulamıĢtı ve orda demiĢti ki Allah‟ın rızası babanın rızası ile birliktedir. 2411
Bu nedenle Bayezid istediği Tahmasb‟a göre babaya karĢı anlamdaydı ve birçok ayet ve hadis baba anaya saygı gösterme hususunda inmiĢti. Kendi kendisine nasıl olur babanın sözüne gitmeyen oğlunun sözüne gidebilirim. Tahmasb tezkeresinde Bayezid bana sığında dedim ki nasıl babaya ah (baba ve anneye eziyet veren, sözlerine gitmeyen) olan oğula yardım edebilirim. Diğer taraftan Ġran‟ın padiĢahlarını unvan ve sıfatla adlandırıyorlardı ama Bayezid ġah Tahmasb‟a sadece, Tahmasb, diyordu Tahmasb kendi tezkiresinde anladım o akılsız ve bilmeyen bir adamdır neden ben akılsız bir adamla birleĢeyim diyordu. 2412
Tahmasb Selim‟e yazdığı mektupta onu akıllı ve edepli babasına itaat eden birisi olarak ifade etmiĢtir. Ama Selim Tahmasb‟ın söylediği gibi biri değildir, o içki içen bir insan kadınlara düĢkün idi. Bu iĢlerde o kadar çok ileriye gitmiĢti onun ismi serhoĢ, sefih 2413
ve aptal Selim olarak adlandırılmıĢtı. 2414
Tahmasb Selimle Bayezid arasından birisini seçmek zorundaydı yani halkın isteğini mi seçsin yoksa babasının istediğini mi seçsin. Eğer halkı seveni seçseydi Tahmasbla Süleyman‟ın arasında ki barıĢ anlaĢması bozulacaktı. Tabiî ki bu sonuç Tahmasb için iyi değildi yani Bayezid çok efendi bir insandı ve onu seçecek miydi siyaset oyununda iki kardeĢin arasındaki çatıĢmaları Selim çeĢitli entrikalarla hem de Bayezid‟in yakın adamlarını parayla
2411
Nevayi, a.g.e, s. 388. 2412
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 77. 2413
Ġsmail Hami DanıĢmend, Osmanlı Koronolojisi, T.T.K. 1947. c. II, s. 361. 2414
Edward Browne, İran Tarih Edebiyatı, c. 4, s. 87; UzunçarĢılı, a.g.e, c.3, s. 53.
773
aldılar. Böylece siyaset oyununu iyi oynadı. Tahmasb Kanuni hakkında Ģöyle düĢünüyordu. Eğer onu (Bayezid‟i) seçseydi babasıyla arasının bozulmasını istemiyordu. Bu nedenle Bayezid‟in sıfatları çok iyi olmasına rağmen Tahmasb Selim‟i seçti. Bundan dolayı Tahmasb Bayezid‟in yaptığı hataları çok abartıyordu. Ayrıca Selim de olmayan iyi sıfatları ona yülüyordu. Bu nedenle Bayezid‟in çok iyi bir insan olduğunu Tahmasb biliyordu ama Kanuni‟yi kaybetmemek için Kanuni‟nin istediğini yani Selim‟i seçti. Böylece Bayezid‟den hata aramaktaydı. Bayezid Ģiir söylerdi ve mahlası “ġahı” idi. Osmanlıdayken bir Ģiirde ġiaları kendisine düĢman olarak söylemiĢti ve o Ģiirde Tahmasb‟ı hakkında böyle söylemiĢti; Beyit: ان ایَق یٔن ىّک هت یَاي هٓه ؾیذ ّت ان اي قّٕیي هٍیي یناكَآظ ؾیذ هگ ا انانافتٔ كُههًٌ ونا ُیٕـ ىکؼهیو ّت وناقهت ؾیذ به٘ ّت ٍذوا ان ةٌآًذهٌ اناوُػ فاه وا ونٔا ٌ ايهك ّت ٍظٔ ًَاو یَاًهٍي ٍییا ّت ینای كْق ىرفت هگا اناهثذ ٌا ٍک قٕـ ٌاظ هت یٙكان یا ایت ِٕ كًؽي باؽٔا لآٔ نای نآچ ةؽي
“Eğer kılıcım dünya idareciliğine mümkün olsa Kahramanlık kılıcımla dünyayı silerdim Tahmasb‟ın baĢını kılıçla koparacağım Buhara ve Semerkant‟ı kendi egemenliğim altına da geçireceğim Eğer baht bana yardım olsa Müslümanlık dinine Ġnsanla Cin‟i, Gaf dağından Anka kuĢunu da Müslümanlık fermanına getiririm Tahmasb dört halifenin ve Hz. Muhammed‟in sahabelerinin ve ehlibeytinin muhibbi ol.
774
Gel ey Rafızî (Tahmasb) yaptığı günah iĢlerinden tüm vücudunla beraat et” 2415
Bu yalnız Bayezid‟in söylediği Ģey değildi tüm ve Osmanlı büyüklerinin söyledikleri Ģiirler vardı ve Tahmasb kesinlikle Osmanlıya gönderdiği casuslar vasıtasıyla Bayezid‟in söylediği bu Ģiirinden haberi varmıĢ. Bayezid ki onun ordusunun yarısını Tahmasb bölük bölük tüm Ġran vilayetlerine göndermiĢti. Bayezid Tahmasb‟ın tüm Ġran valilerinin dikkatini çekmek için Ġran‟ın bütün mahalli hâkimlerine; Gilan, Mazandaran, MeĢhed, ġiraz, Kırman ve Azerbaycan‟a değerli hediyeler göndermiĢti. Bayezid Tahmasb‟ın yardımından umutsuz idi ve kendi durumuna daha da meraklıydı ve gelecekten çok rahatsızdı. Bu nedenle Ġran‟dan kaçmayı düĢünüyordu. Bunu uygulamak için Gilan hâkimi olan Han Ahmed-i Gilan‟i ile(yarı bağımsızdı) iletiĢim kurdu ve onun aracılığıyla Rusya‟ya kaçmağı planlıyordu. Bu nedenle Ferruh Bey‟i bir kaç adamıyla Gilan hâkimine gönderdi ve Han Ahmet Gilani de onların isteklerini kabul etti. Tahmasb kendi tezkiresinde bu Ģekilde karar verdiklerini ve Han Ahmed Gilani‟nin av bahanesiyle Bayezid‟i Gilan‟a getirmesini ve sonra Bayezid‟in Türkmenlerin yanına gitmesini ve oradan da gemiyle Harezmî‟n köyü olan Akrança‟ya ondan sonra da Hacı Tarhan‟ın yanına gitmesini planladıklarını yazmaktadır. 2416
Bayezid Osmanlılara karĢı olan Rusların yanına gitmesiyle onlardan askeri yardım alacağını ve böylece Osmanlı‟ya savaĢ açacağını düĢünüyordu. Bayezid‟in üç yakın adamından olan Kara uğurlu Mustafa Yasakçı ve NiĢancı Çerkez Mahmut (Bayezid‟in sırrını bilip taĢıyan adamlardırlar),
2415
Solakzade, Sulakzade Tarihi, Ġstanbul yayını, 1918. Naklen Muhammed Emin Riyahi, Osmanlı Kalemrovunda, Fras Edep ve Dili, s. 182-183; ġerefettin Turan, a.g.e, s. 210; Huseyin Mir Caferi, a.g.e, s. 27. 2416
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 73. 775
bu sözleri duyduklarında bunları YüzbaĢı Hasan Bek‟e aracılığıyla ġah Tahmasb‟a önemli bir konuyu anlatmak istediklerini haber vermek istediler. Bu konuyu bilen Bayezid o gece onların her üçünü de öldürdü. YüzbaĢı Hasan bek birkaç gün sonra onların öldürmesinin haberini aldıktan sonra Tahmasb‟a anlattı ve Tahmasb ona bu konuyu kimse bilmesin söyledi. Tarihsel raporlara göre Bayezid böyle devam ederse Tahmasb‟ın kendisini babasına teslim etme ihtimalinin artacağını biliyordu. Bu nedenle mecbur olarak kendi yakın adamlarından ve danıĢmanı olan Kara Koduz Ferhat‟ın Tahmasb‟ı öldürelim önerisini kabul etmiĢti, Böylece Acem mülkünü kendi egemenliğimize alalım demiĢtir. 2417 Bu konuda 2418 Osmanlı tarihçilerinin iki tür düĢüncesi bulunmaktadır. Ahmet MüneccimbaĢı (Lütfullah tarihçinin oğlu) Tahmasb‟a karĢı planlanan suikastı kabul etmektedir. 2419 Ama Ġbrahim Peçevi ve diğer Osmanlı tarihçileri bu iĢin sonucu kanlı olacağı için Bayezid‟in suikasttan vazgeçtiğini yazmaktadırlar ve Bayezid‟in bu planı kim dile getirirse onu boğacağını
2417
Mustafa A‟li, Konzul-Ahbar, 80a senet, Naklen Huseyin Mir Caferi, s. 24; Bitlisi diyor ki, Delu Koduz (Ferhad), Çelebi Sinan, Emir AhırbaĢı, Lala PaĢa, Ferruh bek ve ÇaĢnigirbaĢı Ġsa Bayezid‟ın yakınlarındandılar birbiriyle kararlaĢtılar ġah Tahmasb‟ı öldürsünler ve sonra Bağdat, ġirvan veya Gürcistan‟a taraf kaçsınlar. Bayezid‟ın bazı yakın adamları; Arap Muhammed, Çerkez Mahmud, NiĢancı Çelebi Mahammed ve Karakorlu, onların kastını Hasan Bek YüzbaĢı aracılığıyla ġah Tahmasb‟a anlattılar. Çünkü Bayezid konuyu anladı her dördünüde öldürdü. s. 214- 215.
2418 MuneccimbaĢı, Sehaiful-Ahbar, c. III, s. 513. 2419 Ġbrahim Peçevi, Tarih-i Peçevi , c. I, Ġstanbul Hicri 1283, s. 397. 776
söylediğini yazmaktadırlar. 2420 Bu görüĢleri Bayezid uzmanı olan ġerafettin Turan Ģöyle diyor: ,tarihi belgeler ve yazılardan bellidir ki Bayezid Tahmasb‟a karĢı bir komplo yapmak istemiĢ ve on iki bin askeriyle Tahmasb ve Ġran büyüklerini zehirleyerek kendisi Safevi tahtını ele geçirmek istemiĢ ve böylece kardeĢ ve babasının muhabbetini de ele geçirmek istemiĢtir. 2421 Genellikle Safevi tarihçileri Bayezid‟in Tahmasb‟ın öldürme kastını kabul etmektedirler. Eğer baĢarılı olamasaydı Yeke Türkmenleri „inin yanına gidip oradan gemiye binip Kefe‟ye (Kırım adasında yer alan) kaçacaktı,. 2422
ġah Tahmasb her gün söylediği olayların nedeniyle Bayezid‟den Ģüphesi her gün artıyordu. O zaman ki Bayezid üç yakın adamından öldürdü ve onların baĢını babasının yanına göndertti. Tahmasb bundan ĢüphelenmiĢti. Ama hala Bayezid ile muhabbeti devam ediyordu. Kazvin‟ın Cennet bağında ona bir konaklık verdi ve Bayezid‟i o konaklığa davet etti. 2423
Bayezid‟in bir yakını ve onun sırrını taĢıyan adamalarından ġia olan Trabzonlu Arap Muhammed kendini Tahmasb‟a yetiĢtirdi. 2424
2420 ġerefettin Turan, Bayezid Vaakası, s. 212-213. 2421 Ġskender Bek, Alemaraye Abbasi, s. 103. 2422 Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 79; Ahmet Gumi, s. 408; Ahmet Gaffari, s. 305; Huseyini Esterabadi, s. 85 her ikisi de diyorlar ki konaklık Saadet Meydanında idi. 2423 Ahmet Gaffari, Tarih-i Cıhanara, s. 305. 2424 Ahmet Kummi, s. 408; Rumlu, Ahsenut-Tevarih, s. 412; Ġskender Bek, Alemaraye Abbasi, s. 103; Budag MunĢi Kazvini diyorki Trabozalı Arap Muhammed ġah Tahmasb‟a Ģifre ile bir Ģey dedi, s. 330. 777
Ona vakit geçirmeden ben sana bir Ģey arz edeceğim dedi. 2425 Tahmasb ona ben Divanhane‟ye gittikten sonra benim yanıma gel dedi. Arap Muhammed cevap verdi korkuyorum bir oyun olsun diye cevap verdi. Onun için söyleyeceklerimin bir faydası olmayacaktı. 2426
O Tahmasb‟a dedi ki Bayezid‟in amacı helvayla seni zehirlesin ve Ġran komutanlarına yedirsin. 2427 Bayezid Arap Muhammed‟in Tahmasbla konuĢtuğundan bilgilendi ve aynı gece onu öldürdü. Arap Muhammed‟in iki yakın adamlarından aksak Seyfettin ve Mir Ali Sinan kendi canlarını kurtarmak için Tahmasb‟a sığındılar ve ona dediler ki Bayezid‟in amacı seni öldürmektir. 2428
Bayezid Tahmasb‟ı öldüreceği plandan Tahmasb‟ın plandan haberdar olduğunu anladı. Bu nedenle Gilan‟a kaçmayı düĢündü. 2429
Tahmasb Han Ahmed Gilani‟ye bir mektup yazıp ona Ģöyle dedi; Bayezid elçisi ile benim elçim senin huzurunda çatıĢtı ve sen engel olmadın sen ki benle dostluk iddiası ediyorsun fakat Bayezid‟in bin adamı oraya geldi ve onlardan birini yakalamadın ve bana göndermedin. 2430 Tahmasb 2425
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 79. 2426
Tahmasb Safevi, a.g.e, aynı sayfa. 2427
ġerefettin Turan, a.g.e, s. 212; Pourgeshtal diyor ki Aksak Seyfettin, Mir Ali Sinan Arap Muhammedle birlikte ġah Tahmasb‟ı öldürmeye görevliydiler. Arap Muhammed öldürüldükten sonra can korkusundan ġah Tahmasb‟a sığınıp olayı ona anlattılar, s. 1260. 2428 Ahmet Gaffari diyor ki halk yatsı namazında Bayezid‟ın evine gelip ona lanet ederek kapısına taĢ atıyorlardı. S. 306; Pourgeshtal da halkın Bayezid‟ın kapısına saldırmağı vurgulanıyor, a.g.e, s. 1260. 2429 Nevayi, a.g.e, s. 122-123. 2430 Nevayi, a.g.e, s. 122-123. 778
Bayezid‟in yakın adamalarının kaçmasını öğrendiğinde onu yakalamak istedi. Yakalamak için oğlunun düğününe onu ve yakın adamalarını çağırdı ve bir gün sonra bağa davet etti. Tahmasb önceden bağda bir grup adamalarından normal adamlarının dıĢında asker elbisesi giymiĢler, silah saklamıĢtılar ve bağa bu askerleri yerleĢtirmiĢlerdi. 2431
oğlunu yakaladı. 2432
Tahmasb o zehirleri helvaları yedikten sonra bir kâse kusmak için istemiĢ ve meclisten dıĢarıya çıkmıĢtı. Bütün adamalarına Bayezid‟i yakalamalarını emir vermiĢti. Tahmasb Bayezid‟in huzurunda yakınlarının kötü iĢlerinin zikrettikten sonra onları; Lala Mustafa PaĢa Bey, Sinan Mir Ahır, Ġsa ÇaĢniğir ve Hoca Anber‟iyi katletti. O gün birçok Bayezid‟in askerlerinden ve
2431 Şah Tahmasb Tezkiresi, s. 80; Ahmet Gaffari farklı yazıyor ve diyor ki bazı KızılbaĢlar komutanları onlara verdiği fermanla Cuma sabahı Bayezid‟ın evine gidip onu ve dort oğlullarını Devlethaneye getirerek aynı günde günbatan zamanında tutuklandılar. S. 306. -Bitlisi diyor ki ġah Tahmasb‟a suikastı ihtimalini bilen halk Bayezid‟ın kapısına gidip kapısına taĢ atarak küfür ediyorlardı. ġah Tahmasb bir grup kuvvetlerini gönderip halkı dağıttılar. Tahmasb Bayezid‟ın yüreğini dize getirmek için bir gün sonra onun törene davet ederek hepsini tutukladı. S. 215. 2432 Ahmet Gaffari, s. 306; Ahmet Gumi, s. 409; Molla Kemal Miladi 1560 yılı- Mart/Nisan ayı(Hicri 967 yılı Recep ayının 29. Günü) Cuma yazıyor. S. 41, Huseyin Mir Caferi Miladi 1561 yılı Nisan ayının 9. günü Hicri 968 yılı Recep ayının 23. Günü yazıyor, s. 30. Doğru değildir, ġerefettin Turan Miladi 1560 yılı Nisan/Mayıs ayı Hicri 967 yılı ġaban ayı yazıyor, s. 213, doğru değildir. Doğrusu Miladi 1560 yılı Nisan ayının 19. Günüdür.
779
komutanlarından öldürüldü ve malları yağmalandı. Tahmasb o adamaların Tahmasb‟a helvayı yedirme görevleri vardı onlara helvayı yedirdi ve onlarda bir gün sonra öldü. 2433 Bayezid‟in kalan askerlerinin silahlarını alıp onarı serbest bıraktı. 2434
Sonra Bayezid‟i Devlethane bahçesinde hapsetti. Bayezid hapishanede yalnızlıktan bıkmasın diye çok Ģirin dilli bir adamalarından Gumlu Mir GüneĢ‟i onun yanına gönderdi. O her gün ve her akĢam Bayezid ile sohbet ediyordu. Mir GüneĢ‟in sohbetlerinden hoĢnut olan Bayezid onun hakkında bu Ģiiri söyledi: نق یٔا ُیٔن ق ینىُي و ق اي ق نق یٕذهپ ىناػ نَٕ ىک ُُگ ُّی ٔا ُیٔنق ىًهیا ن اػ ُُگ ُّیٕذ هپ هیت نق ض ارؽي کهك “GüneĢ âleme ıĢığını saçandır GüneĢin evi her zaman derviĢlerin evidir GüneĢin bir ıĢık saçmasına Felek muhtaçtır GüneĢ DerviĢ evine gelse ona ayıp olmaz (Bayezid kaldığı habisi derviĢ evine benzetmiĢ)” 2435 .
Osman, Mahmud ve Abdullah), Her birini KızılbaĢ komutanlarından birine verdiler. Bayezid‟in büyük oğlu Orhan‟ı Ustaclu Hasan Bey YüzbaĢı‟ya, Osman‟ı Masum Bey Safevi ‟ye, Mahmud‟u KorucubaĢı Sunduk Bey‟e ve Abdullah‟ı Seyyid ġerif ġirazi‟ye (Irak vezirin)emanet ettiler. 2436 Tahmasb Bayezid‟i hapis ettikten sonra onu 2433
Tahmasb Safevi, Şah Tahmasb Tezkeresi, s. 80. 2434
Tahmasb Safevi, a.g.e. 2435
Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 409. 2436
UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, s. 473; Ahmet Gumi, Hulasetul-Tevarih, s. 409. Ahmet Gumi Bayezid‟ın dort oğlunun adlarını Ģöyle yazıyor, Orhan, Mahmud, 780
öldürmek istemiyordu. ġunu demeliyiz ki M.XVI. yüzyılın özelliklerinde böyle bir durumda komplo yapan bir insanın cezası kesinlikle ölümdü. PadiĢahlar bir suç için birkaç insanın boynunu vuruyordular. Tahmasb komploya dâhil olan diğer insanların tümünü öldürmüĢtü. Ama Bayezid‟i öldürmedi. Çünkü Süleyman ve Selim özellikle Süleyman Bayezid‟ın teslim edilmesini istiyordu. Bu nednele Tahmasb bunu öldürseydi Osmanlıyla siyasi bir sorun çıkabilirdi. Diğer taraftan da Tahmasb‟ın Sultan Süleyman‟aBayezid‟ın yaptığı komployu anlatmak biraz zordu ve Süleyman onu kabul etmezdi. Çünkü tüm komplo Ģahitlerini Tahmasb öldürmüĢtü. Diğer nedende Tahmasb kendi elçisi Hasan YüzbaĢı‟ya yemin ettiripBayezid‟ı öldürmeyecek ve Süleyman‟a teslim etmeyecekti. Bu nedenle kendi yeminini çiğnemek istemiyordu. Bir baĢka nedenden dolayı Tahmasb Sultan Süleyman‟dan Bayezid‟ın affını istiyordu. Böylece nasıl onu öldürebilirdi. Böylece zikrettiğimiz nedenlerden dolayı Tahmasb yaptığı iyi iĢten yani Bayezid‟ın öldürmemesi ve onu hapis edilmesi ve Süleyman tarafından bir cevap gelmesini bekliyordu. Sultan Süleyman‟ın Bayezid hakkında ne düĢündüğünü merak ediyorduama önemli bir nedende Tahmasb‟ın cimri olmasıdır. Bayezid‟ı öldürmesinde hiçbir menfaat olamazdı çünkü o Bayezid ve ordusuna büyük miktar da para harcamıĢ ve ayrıca Sultan Süleyman‟ın Ġran‟a saldırması sonucunda Mezapotamya, çoğu Anadolu ve Van Gölü‟nün etrafındaki birçok bölge tahrip edilmiĢtir. Tahmasb bu nedenle Bayezidnedeniyle elden çıkan yerlerin, hepsi olmasa da, bir kısmını ele geçirmeyi ve harcadığı paraları geri almayı istiyordu. Önceden söylediğimiz gibi Tahmasb
Muhammed ve Abdullah, Bayezid‟ın Osman diye oğlunun yerine Muhammed zikrediyor. Aynı sf; Ahmet Gaffari, a.g.e, s. 306; Rumlu, a.g.e, s. 412.
781
Süleyman‟a bir mektup yazmıĢ ve Bayezid‟ın affını istemiĢti. Bu mektubun cevabı gelmeden bir ay önce, Miladi 1560 Nisan/Mayıs ayı Hicri 967 ġaban ayındaBayezidsöz konusu komployu yapmıĢtı. Büyük bir ihtimalle eğer Bayezid suikast yapmamıĢ ve babasının verdiği cevabı beklemiĢ olsaydı bile yine de babasının Ģartlarını kabul etmezdi. Zira Osmanlıların en büyük tasarrufu halefini tayin etme konusudur. Bu makam Selim‟e kalmıĢ ve Selim baĢa geldikten sonra ilk iĢ olarak kardeĢi Bayezid‟i ve oğullarını boğduracaktır.Bu gelenek Osmanlılartarafından imparatorlularını parçalanmaması için ikinci Mehmet kanunname çıkararak padiĢah olanların kardeĢlerini öldürmelerinin yolunuaçmıĢtır: “نكثٌاُي كًریا مره ٌٕعیا ىناػ واظَ ٍیههِاكَهه لأا هٍیي دُطهٌ ٌكيقلأا ّک ّیًٍُک هْ ٔ ” Görüntü de acı görülen bu vesiyet, Osmanlı devletini uzun yıllarca ayakta tutan kararlardan biri olmuĢtur. 2437 Bu fetvayı çoğu âlimler tayit etti anak Ģehzadeler arsında taht kavgası sona ermemiĢti. Sultan Süleyman‟ın cevabı Tahmasb‟aulaĢtıktan sonra elçileri Bayezid‟ın haps edildiğinden haberdar oldular. Mektupta Sultan Süleyman Bayezid‟ın öldürülmesinden söz etmemesine rağmen onun elçileri Tahmasb‟a “Sultan Süleyman Bayezid‟ın hapiste kalmasındansa ölümünü tercih ediyordu” dediler. 2438
ġah Tahmasb Sultan Süleyman‟ın düĢüncesini anlamak için Hızır Sultan aracılığıyla Süleyman‟a bir mektup göndermiĢtir. Fakat bu mektubun metni hiçbir yerde bulunamamıĢtır. AmaSultan Süleyman‟ın Tahmasb‟ın mektubuna cevap vermesindendolayı kayıp mektubun var olduğunu anlıyoruz. Tahmasb Sultan
2437
Sultan II. Mehmet, Fatih Kanunnamesi, Ayasofya Ġstanbul, naklen Babinger, a.g.e, s 95. 2438 ġerefettin Turan, Bayezid Vakaası, s. 214. 782
Süleyman‟a yazdığı mektupta Sultan Süleyman‟danoğullarından birisinin kâfirlere karĢı cihad için Osmanlı vilayetlerinde birisinde hâkim olmasını istemiĢtir. 2439
Tahmasb Osmanlının egemenliğinde olan vilayetlerden biriniözellikle de Necef, Kerbela, Kazımeyin ve Samire yani ġialar‟ındebirini ele geçirmeyi düĢünüyordu. Sultan Süleyman Tahmasb‟ın amacını anlamıĢ ve Tahmasb‟a çok zekice bir cevap vermiĢtir. Ġran topraklarına yakın bölgelerde kâfirlerle cihad mümkün değildir. Çünkü kâfirlerin yaĢadığı bölgeler Ġran‟dan çok uzaktadır. Sultan Süleyman Tahmasb‟a yazdığımektubunda “Eğer istiyorsanız değerli oğullarınızdan birini
demiĢtir. Tahmasb mektubunda, Sultan Süleyman‟dan nezir ve sadaka için ġia imamların mezarına iki elçi göndermesiniisteyerek böylece orada ne olmayıamaçlamıĢtır. Sultan Süleyman oğlunun Tahmasb‟ın elinde esir olmasından dolayı Tahmasb‟ın bu isteğini kabul etti ve “sizin iki memurunuz Bağdat da ikamet
2440
dedi. Sultan Süleyman Tahmasb için kullandığı unvanlarla onun anlaĢmaya uymasını ve Bayezid ve oğullarını teslim etmesini sağlamayı amaçlamıĢtır. ġehzade Selim de Tahmasb‟a babası gibi edepli bir mektup yazdı. Bu mektup da tarihi kaynaklarda yoktur. 2441
Selim mektupta “Allahverdi Han aracılığıyla bana gönderdiğin mektup elime ulaştı” demiĢ sonrasında mektubunda Bayezid‟ın kötü iĢlerinden bahsetmiĢtir. Ardından, Amasya anlaĢmasına uymak için Bayezid‟ı bize teslim et: “Eğer Bayezid‟ın teslimi gecikirse bizim sana olan güvenimiz azalır.
2439 Feridun Bey, Muşiatus-Selâtin, c. II, s. 29. 2440 Feridun Bey, a.g.e, s. 28-30. 2441 Feridun Bey, a.g.e, s. 38-42. 783
demiĢtir. Bayezid konusu Osamanlılar için o kadar önemliydi ki tüm Osmanlı Safevi iliĢkilerinde bu kadar mektup trafiği yaĢanmamıĢtır. Tahmasb, Bayezid‟ın bu durumunu tercih etmiĢ, bu kadar mektuplaĢmaya rağmen onu teslim etmekten vazgeçmiĢtir. Sultan Süleyman Tahmasb‟ın bu yaptlarından direk Ģikayetçi olmamasına rağmen Özbek Hanlarına yazdığı mektupta bu konudaki öfkesini dile getirmiĢtir. Miladi 1561 yılı Eylül ayını baĢlarında (Hicri 968) Zilhecce ayının son günlerinde, Süleyman Tahmasb‟la ile düĢman olan Belh hâkimi Özbek Pir Muhammed Han‟a (onun komutanlarından Bayram Oğlan Horasan‟a saldırıyordu) bir mektup yazdı: “Şah Tahmasb‟ın Bayezid‟i teslim etmesini geciktirmesini anlatmış
2443
Mektubun sonunda Pir Muhammed Han‟dan, Hz. peygamberin Ģeriatını yerine getirmek ve doğru yoldan sapmıĢ, bu KızılbaĢları ortadan kaldırmak için destek istemiĢtir. 2444
Sultan Süleyman‟ın bu mektubu bize Tahmasb‟in onu aldattığını ve siyasi pazarlık yaptığını gösteriyor. Sultan Süleyman bir mektup da DerviĢ Mehmet
2442 Feridun Bey, Muşeatus-Selâtin, s 48. 2443 Feridun Bey, a.g.e, s. 48-49. 2444 Feridun Bey, a.g.e, s. 49. 784
aracılığıyla Ġbrahim Sultan‟a göndermiĢti. Tahmasbadlı Acem Diyarı‟nın padiĢahı, Ģerlerin komutanı ve yoldan çıkan Ģah diyerek Ģöyle devam etmiĢtir: Tahmasb Bayezid‟ı teslim etmekte gecikiyor ve bu yaptığı iĢten dolayı anlaĢmasını bozuyor ve verdiği vaadin karĢılığında bunu yapıyor. Sonra diyor ki, bu kötü ve Ģer taifeyi kılıç darbesiyle yeryüzünden kaldıracağım ve bütün âlemi onun zararından kurtaracağım. Mektubun sonunda Ġslam dinin istediğine göre bu fasit memleketi (Ġran‟a) yağmalamak için göndermeyi istemiĢtir. 2445
Özbek Ali Han Türkmen‟e(Özbek Pir Muhammed Han‟ın kardeĢi) yazmıĢtır. Miladi 1562, Hicri 969 yılında iki kez Ali Han Özbek, Bayezid‟in Ġran‟a geldiği esnada Ġsferayin‟e saldırmıĢtır. Ġsferayin hâkimi Kanber Sultan‟ı yakalamıĢ ve oğlu ile ve yeğenlerini öldürmüĢtür. Sonrasında ise Harezm‟e dönmüĢtür Sultan Süleyman mektubunda bu geliĢmelere değinmiĢtir. 2446
Süleyman‟ın Ġran‟a saldırma düĢüncesiBayezid‟ın serbest bırakılmasına neden olacaktır ve bu durum Osmanalı için büyük problemler çıkaracaktır. Bu nedenle Sultan Süleyman, Tahmasbla arkadaĢlık ve iletiĢim kurmayı tercih etmiĢtir. Bu uslübü sonuna kadar çok iyi sürdürmüĢtür Tahmasb‟ındostluğunu kazanmak için nazarına almak için Van hâkimi olan Mustafa paĢa ki Ġranlılara çok kötü davranıyordu görevden almıĢ ve onun yerine Hüsrev PaĢa‟yı geçirmiĢtir 2447 .
2445 Feridun Bey, a.g.e, s. 50-51. 2446 Purgsthtall, a.g.e, s. 1259. 2447 Topkapı Saray ArĢivi, 3118 senet, Naklen ġerefettin Turan, s. 219. |
