Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
F.Şah Tahmasb’ın Kanuni’ye Mektubu
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- G.Sultan Süleyman’ın Tahmasb’a Mektubu
- H.Tahmsb’ın Kardeşi Sultan Begüm ve Hürrem Sultan’ın Karşılıklı Mektuplaşmaları
- Sultan Begüm’ün Hürrem Sultan’a Mektubu
- Hürrem Sultan’ın Sultan Begüm’e Cevabı
- 3.Osmanlı Taht Mücadelesinde Kriz ve sonrası A. Osmanlı’da Taht Oyunlarında Güç Dengesinden Dolayı Bayezid’in
|
F.Şah Tahmasb’ın Kanuni’ye Mektubu:
2273 Feridun Bey, a.g.e, c. II, s.11-14. 2274
Feridun Bey, a.g.e, c. II, s. 12-13.
727
O zaman Ġstanbul da Sultan Süleyman kendi adına bir Camii yaptırıyordu. Temeli 1550 yılının Haziran ayının 13. günü Hicri 957 yılı Cemaziyelevvel ayının 27. günü, atılan Süleymaniye Camii‟sinin açılıĢı, Miladi 1556 yılı Ağustos ayının 15. gününde (Hicri 963 yılın ġevval ayının 8. günü) Amasya anlaĢmasından on beĢ ay sonra inĢaatında, yüzde 51‟i Hıristiyan ve yüzde 49‟u Müslüman olup toplam 3523 iĢçinin çalıĢtığı Süleymaniye Camii‟si törenlerle açılıĢı gerçekleĢtirilmiĢtir. 2275
ĠĢçilerin yüzde 55‟i maaĢla çalıĢan hür kiĢiler, yüzde 40‟i bedava çalıĢan acemi (Ġranlı) oğlanları ve yüzde 5‟i de kürek mahkümüydü. 2276
Mimar Sinan‟ın idaresinde inĢa edilen bu binanın inĢa masrafı 896.383 florin olarak gösterilmektedir ki, bu o devirde elli tanesi bir kuruĢ olmak üzere 53.783.900 akçe karĢılığıdır. 2277
Ancak Cami‟nin külliyesinin bitmesi Miladi 1557 yılının Ekim ayının 15. gününe (Hicri 964 yılı Zilhacce ayının 21. günü) Mimar Sinan‟ın Cami‟nin anahtarını Kanuni‟ye
2275
2276
Halil Ġnalcık, a.g.e, aynı sf.
2277
Peçevi, Tarih-i Peçevi, c. I, s. 424;
Kanunî Sultan Süleyman'ın zamanındaki bir kuruĢun zamanımızdaki gümüĢ Mecidiye ile elli kuruĢ yirmiyedi paraya karĢılık olacağı Mösyö Belen tarafından tahmin olunduğuna göre Süleymaniye Camii‟nin bütün yapım giderleri Ģimdiki hesaplarla ve Sîm Mecidiye (bir para çeĢidi) karĢılığı olarak ellidörtmilyon beĢyüzsekizbin dokuzyüzaltmıĢdokuz (54.508.969) kuruĢa ve yahut onmilyon dokuzyüzbin (10.900.000) Frank'a ulaĢır. Florin altmıĢ akçe olarak hesaplanırsa yaklaĢık yine bu rakam elde edilir; Aynı sf.
728
bıraktığı güne kadar sürmüĢtür. 2278 Süleymaniye Camisi‟nin Külliyesinde görev yapan 748 kiĢinin yıllık maaĢ gideri 1 milyon akçe idi. ĠĢte Süleymaniya Camii‟nin itmamı ve Rüstem PaĢa‟nın ikinci defa sedarete seçilmesi dolasıyla ġah Tahmasb, Kanuni‟yi tebrik için çok yetenekli ve fevkalade selahiyetli olan “Kemalü‟d-din Tebet Ağa” elçisini övgü dolu
bir mektubla Ġstanbul‟a göndermiĢtir: ٍیيهؽنا وقاـ ٍیوك افنا قٓک ٍیَهونأل زنأ ٍیهوصنا یثَ یًٌ ٍیهؽثنا ٌاهاـ ٍیهثنا ٌاطهٌ جنكونأ حًّؽنأ حک ّٕنا ٔ ُّطهٍهن اًیهٌ ٍیلیهّنا حٓتلاأ حًظؼنأ حنا كؼنأ حكلافنأ ...
ِاِ ٌاًیهٌ ٌاطهٌ ٌاـ ىیهٌ ٌاطهٌ ٍت ...
کهذ ٌاًهٍي ٔهكاک ٌإظٔهیپ وا ٌاهیا وقهي إٕٔـ ٌایًناػ وًٕػ قهٕذ ِٕیِ ٔ قهکذ ّثئاِ یت لااؼ ٌاهیپ ٔ لاٌ ِقهـ ٌلالٚ یرؼ اشاَا ٔ انٕکل قیؼ٘ ٔ یٕه قیهِ ٔ غی٘ٔ کیقىَ ٔنٔق کیظاذٔ وأق یاػق خاػاٚ ٔ ٗیاهك یاقا واكؼت ِاگهؽٌ ٔ واِ ِاگیت ٔ ِاگ هْ ّناٌ قارلْ اذ ّناٌ دلْ وا ِقنٕفناٌ وا قٕـ دًْ ديل هت ان دثذن کهك خهٙؼ یناػ ٌا ٌٕیاًْ دُطهٌ باثٌا وإه واظَ ٔ ٌٔىكا ؤن دنٔق كَا ّرِاق ووإن ...
یناه کهي ٍیا نق ٔ دٌا كعٍي ٌا ینٔه٘ ػن إي وا ّکهت دُیو ةثٌ نیلا َهك ٍییؼذ ّت یاْ یناه ٌقارٌهك قهکذ یت قناق یكٕهٔ یِاوَ وا ّهًعنا یك ىیَ ةؽي ٍیا ٔ كُكات یًَ كت نكه ّت ان قنامگیي هٚاـ نق ٔ كَاكیي ةٌاُي كیؼٌ كثؼي ٔ كیكظ كعٍي ٌا دٓظ قیهکذ . ٔ ق كػ ٓیفّذ ّت قهٕي ٔ دٌا ّیِاؼ ٔ ٍري ٔ گَن ٔ ٖهػ ٔ لٕٚ . ات ق ِٕ ّرَِٕ ّؼٔهّي میٔالذ ٌا ّک كییايهك خناِا هگا یاؿا دثذ ِاُپًناػ ِاگنق ٌاگكُت ٍیهرًک بٕؽٕي ّرـاٌ ٍْا وا ِكِ نهوي ٖهػ ٔ لٕٚ ّک یػنل ِقاق ةیذهذ ِكػاه ٌآًت قَّٕ ىک ٔ ِقایو ّک كُرٌهك ّیناناّي ... 2279
2278
2010, s. 227-228.
2279 Feridun Bey, a.g.e, c. II, s. 14; T.S.M.A, Hükümler ve Beratlar,(Vasıka), nr, 4970; Sarı Abdullah Efendi, Düsturu‟l-İnşa, vr. 226/229/b.
729
Bu mektupta: Ġran halkı çocuk, ihtiyar, kâfir, Müslüman, Türk, Fars ve Ünas- ü Zükar, yediden yetmiĢ yaĢına kadar, her zaman sabahtan akĢama kadar senin devletin daim olsun diye dua ettiklerini bir borç olduğunu belirtiyor. Tahmasb elçisi Kemalüddin Tebet Ağa vasıtasıyle bol miktarda hediyeler ve çok süslü nadide üç cilt nefis Kur‟an hediye etmiĢ olduğunu belirterek sevab-i telavetinden hissedar olmak ümidini izhar ediyor. 2280
Tahmasb Sultan Süleyman‟dan ne renk halı istediğini, Cami‟nin uzunluğu ve eninin ölçülerinin gönderilmesini isteyerek Cami‟nin halılarını ben yaptıracağım diyor. Tahmasb sonunda Ġran memleketinde halıyı kötü dokumazlar ve benim de resim yapmada bilgim vardır 2281 demiĢtir. Böylece Tahmasb halıların çizim planlarını kendi yapmak istiyordu. Ġran heyeti Ġstanbul yakınındaki ġah Kulu Tekkesi‟nde karĢılanıp Üsküdar‟a getirilerek hazırlanan konukta misafir edilmiĢlerdir. Sonra tersaneden getirilen kadırga ile Ġstanbul‟a geçirilmiĢ ve Eminönü mevkiinde atlara bindirilerek tahsis edilen konağa götürülmüĢtür. 2282
2280
Feridun Bey, a.g.e, c. II, s. 14-18; Kanuni Sultan Süleyman Devri Muhaberatı, v. 33/a-36/b.
2281 ġah Tahmasb resamlikte uzmandı. Mualif 2282
UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 450. 730
G.Sultan Süleyman’ın Tahmasb’a Mektubu ġah Tahmab‟ın Kanuni ile böyle bir iyi ve sıcak iliĢkisini gösterme çabası, Kanuni Süleyman‟ın da iyi niyetli olup bunun yanında çok hürmetli kelimeler ve unvanlarla Türkçe bir mektup yazıp “Kemalüddin Tebet Ağa” vasıtasıyla ġah Tahmasb‟a göndermiĢtir: خهیٌ یهٍک دیانق اناق ٔ دنىُي لاات دهٕـ كیًّظ دؼهٚ كیِنٕـ دطٍت ٌٔقهگ خهٙؽین اػ هٓپٌ هیُي ِاي یناکياک ٔ دًّؼ هیهٌ ِاِ دفت ٌٔكیهك دفذ قاثویک خقاؼٌ ًیظهت ...
غياظ ٌاُنٔا هیًؼذ یناٙؼا ٔ کناكذ کذ آًي ٌلأا وولا آَلااكؼت ٔ ءاُت اُشا ٌقىًُنٔا اكرت ٔ عٔهِ ّلیُي كعٍي ٔ قیهِ ٔ میقاره ٔ َهك بُٕنٔا ناكٔا عاطي ٌآظ هيا ِنایق هْ ٌقىي ٌّٔهؽي کناًي ناطها ٔ فاهٚا ٌٕچیا واها مثه بُٕنٔا ٍییؼذ ینقاوي کُیٍؽذ ىٌاهي ٔ ٍییىذ ووإن هئاٌ ٔ مػاّي ایٓي خآًي عًٕعي جٕهٕنا ج ُياًناه باثٌا نظ ُّنٔا هیـاذ ٔ قهٕذ هیصك ٔ میهه بُٕنٔا واًذٔ ... غطوُي لاًرؼا خهٙي ّؽهٔ كػإه لات ِقاّک لاثها یاًٌهت لايا یاًْ ِنإًْ نق كهفي خاكاٙي كػإه ىکؼ ٔ كیٕي خلاإي كهاؼي هيا بٕنٔا قاعيلاا ّنا ٔكًؽت ٔ قاثؼنا بهت قات . 2283
Bu mektupta Sultan Süleyman Tahmasb‟a verdiği cevapta iki devlet arasında devamlı barıĢ içinde olmasını istiyor ve Tahmasb‟ın gönderdiği hediyelerden teĢekkür edip çok iyi bir konuĢma yaparak eski Ġran‟ın “Dara Gibi dirayetli, CemĢid Haslatlı ve GüneĢ gibi her tarafa ıĢığını saçan gibi ünvanlarla Tahmasb‟ı övmüĢtür. Sonra Tahmasb‟ın bu iyi niyetine teĢekkür ederek Tahmasb‟ın bu isteğini (Caii‟ye yardım) nazik bir Ģekilde reddediyor ve diyor ki sizden önce halı, meĢale, kandil ve diğer malzemeler bize gönderilmiĢtir ve artık gerek yoktur.
2283 Peçevi, Tarih-i Peçevi, c. I, s. 337-340; Feridun Bey, a.g.e, c. II, s. 18-19. 731
H.Tahmsb’ın Kardeşi Sultan Begüm ve Hürrem Sultan’ın Karşılıklı Mektuplaşmaları Osmanlı tarihinin gelmiĢ geçmiĢ en güçlü kadını Hürrem Sultan‟dır. Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kanuni döneminde ortaya çıkan olaylardan ve Hürrem Sultan‟ın kendi oğullarından birini tahta geçirme çabalarından dolayı ve Kanuni‟nin onun yaptıklarına göz yumması Hürrem Sultan‟ın güçlenmesine ve ardından iç ve dıĢ siyasi iĢlere müdahele etmesine yol açtı. Bu dönemden sonra kadınların devlet idaresinde büyük rol oynadıkları görülmektedir. Kadınların bu nufüzu diğer ülke hükümdarlarının bu kadınlarla iletiĢime geçmelerine neden olmuĢtur. Hürrem Sultan‟ın Osmanlı devleti üzerindeki rolünün farkında olan ġah Tahmasb, hem siyasi açıdan (Amasya antlaĢmasını sağlamlaĢtırmak için) hem de iki ülke arasındaki iliĢkileri kuvvetlendirmek amacıyla, danıĢmanı ve kız kardeĢi olan Sultan Beygüm‟e Süleymaniye Camii konusunda Hürrem Sultan‟a hitaben farsça bir mektup yazdırmıĢtır. 2284
2284 Feridun Bey, a.g.e, s. 63-64. 732
Sultan Begüm’ün Hürrem Sultan’a Mektubu ...
ِكیًؼ خالٔ ّرٍعـ دثوُي كیِنٕـ دثذن ىیهي خهیٌ افینو دًّؼ ًیگَهك ...
ّویهٚ هت اُت كیعي قؼإي وا كهعي كُچ َّاطهٌ ٔ ّکهي اللهكهـ بایياک بإَ ٌاگكُت دثؽٔ ٍینق دوكإي نٍَ ٔ دوكاهي یكًؼا دهي ٔ یكًؽي ديا نٕکمي كعٍي نق ّک كَا ِقٕيهك اكْا اًَ بإٔ بٕٔ ٌاكت كیًؼ ولاک ٔ ...
ِقًَٕ لاـرِا ٌا خٔلارت ...
ٔ لٕٚ دیلیک ٔ دیًک ّکَا ناؼِ دكٕطػ ٔ دًٕػ خهٙؽَا وا ياًرنا ِنٕکمي یآیناه ِقٕيهك ةٍؼ هت اذ كُیايهك ولاػا دویوؼ ٔ كُْق ٓیفّذ ٌا ُوَ ٔ گَن ٔ غهٚ ٔ ٖهػ قِٕ لاٌنا ِقاق واًذا ...
خهٙؼ ایهػ ٌا قاكيا ّهیٌٕت ّثذهي لٔا نق خنٔكک غكن ٔ دؽنإي ّیٙه ٌٕچٔ ىظػا هیؤ خهٙؼ ٔ ناشا دك ٕطػ ... كػإه كیکاذ ّک كُیايهك یػَٕ هت ّثذهي ٍیا نق ِكِ ناهونإی ینا كِات ٌاّیا ةَاظ ٍیوا ىْ خقٕي كهاؼي كیثّذ ٔ دثؽي ...
قِٕ كیاػ ٌاَاًهٍي هرّیت هت ٌا هیـ طیارَ ...
ّیٙه خاقاٌ ٔ ٌاهیا مْا واًذ ِكِ ٍیكهٚ وا میإػ غكن ٔ ِكیٌن واعَات ٍیثنا خال غلأا ... ٔ دُطهٌ ءاوت ءاػكت ّرِاق لاـرِا یَاکي ٌاًیهٌ خهٙؽیهػا دًّؼ ٔ ِاظ ...
2285
Tahmasb‟ın kardeĢi Sutan Beyğüm, Hürrem Sultan‟a karĢı saygılı cümleler kullanıyor ve birkaç nüsha nefis Kur‟an gönderiyor. 2286
Mektubunda Sultan Beygüm, Cami‟nin uzunluğunu, enini halı yapmak için ölçmesi ve halının hangi renkte olmasını istediğini sormuĢtu. Hatta Sultan Beygüm Hürrem Sultan‟dan Sultan Süleyman‟dan hediyeleri kabul etmesi için aracılık yapmasını istemiĢtir. ġöyle demiĢtir: Amasya anlaşması siz değerli kraliçenin yardımıyla ve o şöhretli
2285 Feridun Bey, a.g.e, c. II, s.63-65; Sarı Abdullah Efendi, Düstürül-ĠnĢa, vr. 229/b-231/b. 2286
Sarı Abdullah Efendi, Düstürül-ĠnĢa, vr. 229/b-231/b. 733
2287 . Oda aynı Tahmasb gibi Sultan Süleyman‟ı övmüĢtür. Hürrem Sultan’ın Sultan Begüm’e Cevabı ...
یٍیػ ىیهي ٌآظ انا ّثؼأ دیانق اناق دوهـ لاات دهٕـ افینو خهیٌ إؼ خهٙؼ ناصَ ...
ٍییىذ ّهیا ٍیگَن یَاؼي ٔ ٍیٍؽذ ّهیا ٍیهیِ ظالنا ...
غلأ ٔ ػهٔ ٌلأا ِكُتات ِاگرٌق خقایٌ ِاظ ىظ ِاِ ٔ نٔكوي لمت ٌكُثَاظ وٕک ّٕهفي ٕت ِكَنٕيا نًُنٔا كییاذ ٔ كیثّذ ٔ كییاذ ٔ ًیٌاذ نكؼلاك ٔ وٕك ةظٕي ّک خهٙؼ دیاُػ بُٕنٔا قٕٓعي فهٔ وكها ٌكَٕت ِقٕٓؼي ْٕٕـ واًذا ًُُنٔا اػكرٌا ٔ غهٕذ نٕكٕي كظ واعَا هلظ ولاٌا ِاِقاپ قٕوػ دَایٔ ٔ قٕٓػ علؼ نٔكًّنٕت قٕظٔ قٕٕوًنا ْٕ اًک ّنقٕثؼي ىیهک نكناؽي لاًرؼا ٌإوَ ٔ لىنىذ دَايا ٔ كٓػ ٌایُت نكیهن ّی٘هي ِكػاه ٔ ّیٌُ ٌٍُ کُیههذهٙؼ ...
غياظ ٚاٍت ٔ َهك ّهیٌاػكرٌا ىکًیػ قطن ٔ ىیهک نهـ یكیًّنٔا یذآًي ّهًظ ِكهكننٕیت دیَ ٌقایُت کنًٕؼي نكٚاٍثَا ٔ یْإـ هیـ ٚهِ ّکنِٕ ...
قات لاىیلا لاثها ٔ دنٔق یهات . 2288
Hürrem Sultan‟da, ġah Tahmasb‟ın kız kardeĢine sevgi dolu nazikâne kelimeler kullanarak Türkçe bir mektup yazdı, onu övdü. Bu halılar hakkında Ģöyle dedi; “Caminin bütün süsleme eşyalarını camii bitmeden hazır etmiştik”
Bu
nedenden dolayı teĢekkür ederek çok nazikçe reddetti. Ayrıca Hürrem Sultan Amasya AnlaĢması hakkında da Ģöyle dedi: “Anlaşmalar üstünde durmak ve onları muhafaza etmek Osmanlı sultanlarının genel bir tavrıdır… Sakın ve hiç bir şekilde
çıkmayacaktır” 2290 diye cevap vermiĢtir. Mektubun sonunda da Safevi Devleti‟nin
2287 Sarı Abdullah Efendi, Düstürül-ĠnĢa, vr. 229/b-231; Feridun Bey, a.g.e, s. 63- 64. 2288
Feridun Bey, a.g.e, c. II. s. 65-66. 2289
Feridun Bey, a.g.e, c. II, aynı sf. 2290
Feridun Bey, a.g.e, aynı sf. 734
sonsuza kadar bekasının devam ettirmesini istemiĢtir. Osmanlı tarafından bütün bu mektuplar “Kemalüddin Tebat Ağa” vasıtasıyla Ġran‟a gönderilmiĢtir.
735
A. Osmanlı’da Taht Oyunlarında Güç Dengesinden Dolayı Bayezid’in İran’a Sığınması ve Osmanlı-Safevi İlişkilerinde Kriz Fatih Sultan Mehmet‟in kardeĢ katlinin meĢrulaĢtırma amaç taht mücadelesi ortadan kaldırılmak için idi. Ancak saraydaki kadınlar ve oğulları hata kız kardeĢleri arasında da mücadele devam etti. Hürrem Sultan Mustafa‟nın annesi Mahidevran Sultan‟a karĢı yaptığı komplo perde arkasında ve öldürülen adamlara düzenlediği planlar kendisinin baĢına da geldi. Mustafa‟nın ölümünden sonra Hürrem Sultan kendi oğlu Bayezid‟in onun yerine geçmesine çok istekliydi. Bayezid diğer kardeĢi Selim‟e göre daha neĢeliydi ve daha kültürlüydü ve tüm halk ve askerlerin problemlerini çözmek için kapısı her zaman açıktı. O zayıf hassas ve büyük bir düĢünürdü. Hâlbuki iki yaĢ ondan büyük olan kardeĢi Selim çok ĢiĢman içkici ve çok ayyaĢtı. 2291
Bir kısım seyyahlar tarafından melankolik tabiatlı, fakat okumayı ve iyiliği seven, Ģâir yaratılıĢlı, zeki, mütevazı,
kültürlü, iyi ahlaklı, tevazukâr, çalıĢkan ve halkla devlet arasında etkisini bırakan mert ve cesur bir kiĢiliğe sahiptir . Sima olarak Bayezid babasına (Kanuni) Sarı Selim annesine (Hürrem Sultan) benziyordu. Bayezid Ģair, Selim Manisa‟da nedimeleri ile eğlence meclisleri düzenlemiĢti. Bayezid ise Kütahya‟yı bir ilim ve irfan ocağı haline getirerek âlim ve Ģâirlerden oluĢan "irfan âlemi" adlı bir meclis kurmuĢtur. 2292 Ġlme ve ilim adamlarına büyük değer veren Bayezid adına, Avfî (ö. 635/1237-8)'nin Cevâmi'u'l-hikâyât ve-
2291 Trevizino, Tarihi Keşişane Krımlı, C. I, s. 29. Trevizino iki yanlıĢı vardı, I. Selim Bayezid‟dan büyüktü II. ise uvey değildiler. 2292
ġerafettin Turan, "Bayezid, ġehzade" DÍA, c. V, s. 231.
736
levâmi'u'r-rivâyât adlı eserin Celalzâde Sâlih (ö. 973/1565) tarafından 2293 , NûĢirevân ile Buzurgmihr arasında geçen musâhabeye dair Muzaffernâme adlı eserin de defterdarı Sinan Bey tarafından tercüme edildiği kaydedilmektedir. 2294
ayının 26. Günü) Hürrem Sultan öldü. Hürrem Sultan Rüstem PaĢa veziri azamlığa eriĢtikten ve ġehzade Mustafa‟nın öldürülmesinden sonra oğlunun tahta geçme Ģartlarını hazırladıktan sonra öldü. 2295
Purgsthall Hürrem Sultan‟ın oğullarından Selim‟in tahta geçmesini istediğini öne sürüyor. 2296 Ama Hürrem Sultan Bayezid‟i tercih ediyordu. Hürrem Sultan öldükten sonra Bayezid de hamisini kaybetti. Bayezid kardeĢine göre çok değerliydi ve onun bu değerlerine rağmen bir tane zaafı vardı oda haddinden fazla annesi Hürrem Hatuna kendisini bağlamaktı. Bu nedenle annesinin ölmesi kardeĢi Selim‟in telaĢlarını artırdı. Selim onun ne yapacağını artık bildi ve babasının rızasını kendi tarafına çekmeye çalıĢtı. 2297
Bu nedenle babası ne derse onu yapıyordu. Bu iki kardeĢin anneleri hayattayken aralarındaki ihtilaf ve çatıĢma gizliydi. Ġhtilaf anne olmadığı zamanda kendisini gösterdi. Sultan Süleyman da çok muhteĢem ve güçlü olmasından dolayı kararsız durumdaydı ve gücün doruklarına ulaĢtığından dolayı sadece kim onu ikna ederse
2293 11 Eserin Nuruosmaniye 323 ve ġehid Ali PaĢa (Süleymaniye) 1855 numaralarda kayıtlı iki nüshası bulunmaktadır, naklen ġerafettin Turan, "Bayezid, ġehzade" DÍA, c. V, s. 231. 2294 Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, c. II, Ankara 1988, s. 111/2, 495. 2295 Hammer Purgsthal, Osmanlı Tarihi, s. 1237. 2296 Hammer Purgsthal, a.g.e. 2297 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1250-1251. 737
yeterliydi. Sultan Süleyman kendi yanlıĢlarıyla Osmanlı imparatorluğunu tehlikeye sokuyordu ve onun hâkimiyetinden sonra Osmanlı imparatorluğunun hangi konumda olduğu belli değildi. Belki de zayıflamaya baĢlamıĢtı. Öyle ki Sultan Süleyman‟dan sonra Osmanlı imparatorluğu önceki durumunu arar oldu. Bir türlü kimse hatta kendisi de onu durduramıyordu. Sultan Süleyman Mustafa‟ya yaptığını Bayezid hakkında da tekrar etti. Böylece iki kardeĢin arasında olan anlaĢmazlığı tarafsız olmayan baba diğerinden değersiz olanı Selim‟i seçti. Bu haklı olup olmadığına bakmadan imparatorluk kaderini layık olmayan birine padiĢahlığı bırakmaktı. 2298
Miladi 1559 yılı (Hicri 961 yılı) Sultan Süleyman Manisa‟da hâkim olan oğlu Selim‟i Konya hâkimliğine getirdi. Oğlu Beyazıt‟ı ise Kütahya hâkimliğinden alarak Amasya hâkimliğine getirdi. Bayezid: “uzun müddetten beri, bu eyalet bana vatan mesabesinde ve ben Amasya‟dan gücenmezem, heman Selim Han‟ın muradı hâsıl olup sözü ileri varduğuna gücenürem” 2299
Sultan Süleyman‟a göndermiĢtir. Böylece Selim‟i Ġstanbul‟a ve hükümete yakınlaĢtırdı ve Bayezid‟i ise hükümetten uzaklaĢtırdı. Osmanlı Ģehzadeleri sürekli Ġstanbul‟a yakın bir mahalde hâkim olmayı istiyorlardı. Böylece onların babalarının yerlerine geçme Ģansları artırıyordu. Örneğin I. Sultan Selim Ġstanbul‟dan uzak kaldığı için babasına isyan etti ve babasını tahttan indirdi. 2300 Sultan Süleyman‟ın bu yaptığı iĢ iki kardeĢin arasında çatıĢmaya dönüĢtü. 2301
Zira Sultan Süleyman bu yaptığı iĢle bir bakıma Bayezid‟i tahttan atıp Selim‟i tahta almıĢ oluyordu. Ne kadarda Sultan Süleyman iki kardeĢ
2298
Purgsthal, a.g.e, s. 1251. 2299
Mehmed hemdemi Solakzade, SolakzadeTarihi, s. 545; Turan, a.g.e, s. 53.
2300 Parsadost, Şah İsmail-i Evval, s. 377-378. 2301
Purgsthal, Osmanlı Tarihi, s. 1252. 738
arasında babalık rolünü oynamak istediğini gösterse de yaptıkları bunu göstermiyordu. 2302
Sultan Süleyman veziri Sokullu Muhammed PaĢa Selim‟e öğüt vermek ve diğer veziri Pertev PaĢa‟yı Bayezid‟e öğüt vermek için gönderdi. 2303
966 yılı Muharrem ayının 15. Günü Bayezid istemeye istemeye Kütahya‟yı bırakıp yavaĢ yavaĢ elli bir gün sonra 1558 yılı 21 Aralık Hicri 966 Rebiulevval ayının 10. Günü Amasya‟ya ulaĢmıĢtır. 2304
Bu nedenle Pertev PaĢa aracılığıyla babasının emirini hızlıca yapmamıĢtı. ġehzade Bayezid Pertev PaĢa‟ya: “İstanbul‟dan bu kadar ulema var iken niçün pederim anların birisini göndermedi, taki benim da‟vanu dinleyüb irade ideceğim bir ahini fehmeyleye deyüb… sonra kendi arama cesaret idemeyüb hüzn ve elem ile Kütahya‟dan çıkub, Amasya tarafına ruberalı oldu. Tarafı şehriyardan (Sultan Süleyman) müşarun ileyh teselliyat içün büyük oğlu Orhan‟a Çorum sancağı ve diğer oğlu Murad Han‟a Canik sancağı tevcih buyurulmuştur” 2305 . Sultan Süleyman, oğlu Bayezid‟e emrettiklerinin sonucunu ve onu cennetten cehenneme doğru gönderdiğini biliyordu. Bununla beraber Bayezid‟in oğullarını da sancak beyliği vermemiĢti. Ancak Selim‟i taraf tutmayı tercih edip Bayezid‟i sakinleĢtirmesi gerekirken, Selim‟in oğullarına da sancak Beyliği vermiĢtir. Hatta
2302 Purgsthal, a.g.e, s. 1253. 2303 MüneccimbaĢı, Sahaiful-Ahbar, çev. N. Ahmed, c. III, s. 510; Purgsthal, a.g.e, s. 1252. 2304
Peçevi, Tarih-i Peçevi , s 545; MüneccimbaĢı, Sahaifu’l-Ahbar, çev. N. Ahmed, c III, s. 510.
2305 UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 405; Turan, a.g.e, s. 56-57. 739
Selim‟in Lalasını da yüksk mevkiye getirdi. Halk Bayezid‟i seviyordu ve ona Amasya‟ya gitmek için yardım ettiler. Her gün yakın memleketlerden halk grup grup kendi meyilleriyle Bayezid‟in ordusuna katılıyordu. Bu nedenle oldukça kalabalık bir kafile ile yola çıkmıĢtır. ġunu demeliyiz ki bu olaylardan önce de Nahçıvan Seferinden beri ġehzade Selim, ġehzade Bayezid‟i Kütahya‟dan Amasya‟ya naklettirmek için, teĢvik ve telkinde bulunmuĢtur? 2306
Bunlar ġehzade Mustafa‟ya yaptığı davranıĢı ġehzade Baezid‟e de yapmıĢlardır. Bunlar milletin kendi durumundan razı olmayanlardandı. O dönemde deniz kuvvetlerindeki askerlerin durumları kara kuvvetlerine göre iyi değildi. 2307
için onun yanlıĢları çocukların katline neden olmuĢtu. Artık saray adamlarında Süleyman‟ın zaafından yararlanmak ve onun düĢüncesini etkilemek mümkün olduğu düĢüncesi yerleĢmiĢtir. Bu durumu tarihteki Ģahsiyetler anlamadıkları için Ģartları iyi tanıyan insanlar komplolarını ortaya koyabiliyorlardı. Bayezid‟in güvenini kazanan önceki lalası, Lala Mustafa PaĢa Ģimdi Selim‟in danıĢmanı ve lalası idi. 2308
Lala Mustafa katledilen sadrazam Ahmet PaĢa‟nın taraftarlarından idi. Bu nedenle Rüstem PaĢa onu kendine düĢman biliyordu. Rüstem PaĢa tekrar sadrazamlığa eriĢtikten sonra Lala Mustafa‟yı II. silahtarlık görevinden Sultan Süleyman‟ın Sofrasına (ÇaĢnigir BaĢı) görevlendirdi. Sonra Lala Mustafa‟yı Sultan‟dan uzaklaĢtırıp Sefd sancağına gönderdi. Bayezid‟e ilgisinden haberi olan Rüstem PaĢa Selim‟i bozmak
2306
Peçevi, a.g.e, c. I, s. 385; Solakzade, a.g.e, s. 545.
2307
ġerefettin Turan, Şehzade Bayezid‟in Özgeçmişi, çev. Ali Seyf, C. II, 1. Numara, Ankara 1971, s. 153-154. 2308 Purgsthal, Osmanlı Tarihi, s. 1250. 740
için Lala Mustafa‟yı Selim‟in lalalığına görevlendirdi. 2309 Rüstem‟den daha zeki olan düzenbaz Lala Mustafa Bayezid‟in güveninden yararlanıp Selim‟in tahta geçmesini kendisinin sadrazamlığa eriĢmesi gibi algılıyordu. Selim‟in isteğiyle Bayezid‟e bir mektup yazdı ve bu mektupta Selim‟i liyakatsiz, değersiz bayanlarla uğraĢan Ģehvetli ve fikirsiz olarak tanıttı. 2310 Mektubunda ben senin padiĢah olmanı istiyorum diyordu. Mektupta Bayezid‟den Selim‟e küfür etmesini ve ona bayan elbisesi gönderip savaĢa çağırmasını istedi. 2311 Böylece darlık, zor durumda ve babasının gözünden de düĢmüĢtü. Suda boğulan insan gibi Bayezid elini her tarafa atıyordu. Bayezid eski Lalasının sözüne inanarak bu mektuba güvenerek aldatıldı. 2312 Her
Ģeyden habersiz olan Bayezid mektuplara cevap veriyordu ve kendi tahtını ele geçirme düĢüncelerini ona anlatıyordu. Lala Mustafa PaĢa Bayezid‟in yazdığı mektuplar ve gönderdiği bayan elbiseleri Sultan Süleyman‟a gönderiyordu ve Bayezid‟i Sultan Süleyman‟ın yanında daha da kötü bir hale getiriyordu. 2313 Bayezid babası Sultan Süleyman‟a yazdığı mektupta iki kardeĢe eĢit bakmasını istiyordu. Sultan Süleyman Bayezid‟in mektubuna cevabında ben senin ve kardeĢinin arasındaki düĢmanlığın ortadan kalkmasından yanayım eğer benim hayır duamı istiyorsan bundan sonra böyle iĢler yapma dedi. 2314
ulaĢmadı ve mektubu getiren adam Lala Mustafa PaĢa adamlarına yakalanmıĢ ve
2309 Purgsthal, a.g.e.
2311 Purgsthal, a.g.e, s. 1252. 2312 Purgsthal, a.g.e, s. 1251. 2313 Hammer Purgsthal, a.g.e.
UzunçarĢılı, a.g.e, s. 470. 741
öldürülmüĢtü. Hatta onun ölümünün nedenini de Bayezid gibi gösterdiler. 2315 Sultan
Süleyman‟ın oğlu Bayezid‟e verdiği imkândan fazla beklentisi vardı. Bir baba oğullarına tanıdığı eĢit imkândan dolayı oğullarından eĢit beklentisi olacaktı. Eğer eĢit imkân vermese beklentisinin eĢit olması adalet üzere olmayacaktır. Sultan Süleyman Bayezid‟e Selim‟e göre daha az değer verip imkân tanıyordu. Ama onlardan aynı neticeyi istiyordu. Selim‟den beklentisini de Bayezid‟den istiyordu. Hâlbuki verdiği imkân eĢit değildi. Lala Mustafa PaĢa Sultan Süleyman‟ın Selim‟e destek verdiğini biliyordu. Bayezid‟in babasına yazdığı tüm mektupları yakıyordu ve onlardan hiçbir eser ortada bırakmıyordu. 2316 Bu mektupların hiçbirisi hiçbir zaman Sultan Süleyman‟ın eline eriĢmedi. Ġsmail hakkı Uzun ÇarĢılı bunu kabul ediyor. 2317
ġerafettin Turan; “bu mektupların bazıları Süleyman‟a eriĢti, Bayezid tarafından yazılan bu yalvartıcı mektupları Sultan Süleyman‟ın dediklerinden anlıyoruz” diyor.
2318 ġerafettin Turan‟ın sözü kabul edilse de yine konu değiĢmez. Çünkü yine Bayezid‟in babasına anlatmak istediği ve gerçekleri kapsayan mektuplar Sultan Süleyman‟a ulaĢmamıĢtır. Bayezid babası Sultan Süleyman‟dan umutsuz olmasına rağmen Kütahya‟dan Ankara‟ya geldi. Buradaki halk Bayezid‟in önceki geliĢinde ona büyük bir sempati göstermiĢti hatta Halktan büyük bir kitle onun hizmetine girdi. 2319
Bayezid Amasya‟ya gitmek istemiyordu. Sultan Süleyman ondan
2315 Hammer Purgsthal, Osmanlı Tarihi, s. 1251. 2316 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1251. 2317 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 471. 2318 ġerefettin Turan, Şehzade Bayezid Vaakası, s. 186. 2319 ġerefettin Turan, Şehzade Bayezid Vaakası, T.T.K, 1961, s. 84. 742
Ankara‟dan uzaklaĢmasını istedi. 2320 Bayezid Ankara‟dan yazdığı mektupta Ģöyle dedi; “Benim padişahım dostum Sultanım binlerce hasretle sana selam
2322
2320 ġerefettin Turan, a.g.e, s. 108-110. 2321 Hammer Purgsthal, Osmanlı Tarihi, s. 1252 2322 Topkapı Sarayı Mevzesinin ArĢivi, Ġstanbul, 3924/1 numaralı senet, nakalan Huseyin Caferi, “Bayezid‟ın Ġran‟a sığınma makalesi” Tarih inceleme Dergisi, III. Numara, 8. Yıl, 1973 yılı Ağostus ve Eylül ayı, s. 36-37. 743
Bayezid mektubunda Ģimdiye kadar ne olmuĢsa geçmiĢe bırakalım diyerek babasından mütareke talebinde bulunmuĢtu. 2323
Ancak Sultan Süleyman, Bayezid‟e kararsız davranarak uygun bir cevap vermeyerek bütün yolları ona kapattı ve Bayezid de bilmeden istenmeyen bir yola baĢvurdu. Tarihçi ġerafettin Turan, Sultan Süleyman Bayezid‟e güvenmediği için onun barıĢ teklifini reddettiğini söylüyor. 2324
babanın oğulları arasında eĢit babalık yapmak dıĢında, Sultan Süleyman sadece savaĢ kurallarına uysaydı, Bayezid‟in barıĢ teklifini kabul edip, bu konuyu dikkate aldıktan sonra cevap verebilirdi. Fakat Sultan Süleyman böyle yapmadı. 2325
Sultan Süleyman Bayezid‟e uygun bir cevap vermeyerek bütün yolları onun önünde kapattı ve Bayezid de bilmeden istenmeyen bir yola sokuldu. Bayezid‟in babası Sultan Süleyman‟a mektubu Lala Mustafa‟nın casusları engel olmuĢtu. 2326
PaĢa tarafından yani toplam 25 mektup babası Sultan Süleyman‟a yazmıĢtır. Bu konuda en hoĢgörülü tarihçi olan ve Bayezid uzmanı olan ġerafettin Turan sadece bu mektupların çok az sayıda ve bununda Ģüpheyle Kanuni‟ye ulaĢtığını vurguluyordu. 2327 Bu yirmi beĢ adet mektubun hepsi Topkapı Sarayı Müzesi‟nde mevcuttur. Bayezid ağır ruhsal sorunlar yaĢamaktaydı ve bu durumu onun yapacağı yanlıĢlara nedeni olacaktı. O biliyordu ki babası Selim‟e verdiği önemi ona
2323
ġerefettin Turan, a .g.e, s. 107-108. 2324 ġerefettin Turan, a.g.e, s. 108. 2325 ġerefettin Turan, a.g.e, s. 98-1001. 2326 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1253. 2327 ġerefettin Turan, a.g.e, s. 143, 181-182. 744
vermiyordu. Selim II. Bayezid‟den iki yaĢ büyük olduğu için, Türklerin geleneklerine göre babanın yerine geçebilirdi. Böylece büyük oğul her ne kadar da yanlıĢ, akılsız ve ahlaksız olsa da bu önemsenmiyordu. Bu gelenek de büyük oğul babanın gururunu taĢıyor ve sadece bu nedenle babanın yerine geçebiliyordu. Büyük oğul haklıydı ve diğer kardeĢleri ona tabi idiler. Selim abisi Mustafa‟nın özelliklerini taĢımıyordu. Selim sadece sözde babasının sözlerini uygulamakla, babasının ilgisini çekmeyi baĢarmıĢ ve nabzını ele geçirmiĢti. Sultan Süleyman‟ın söylemiĢ oldukları veya emirlerinin Selim tarafından kabul edilmesi Sultan Süleyman için yeterli idi. Bu nedenle onun gerçek kiĢiliğini tanımaktan aciz kalıp ve onu adaletli bilip ve onun ne yaptığına; bencilliklerine, ayyaĢlığına, kadınlara düĢkün oluĢuna ve diğer kardeĢine karĢı adaletsizce davrandığına ve kardeĢinin sahte mektuplarla yoldan çıkarmasına önem vermiyordu. Bu hiç değiĢmeyen sabit görüĢ Osmanlı imparatorluğunu çok ciddi problemler içine sokuyordu. Bayezid‟e tüm yollar kapanmıĢtı. Bu çaresizlikten kendisini kurtarmak için bir yol bulamıyordu. Bu nedenle kendi haklılığını anlatmak için kardeĢi Selim‟le savaĢmaktan baĢka bir seçenek bulamıyordu. 2328 Böylece babasının halefi olacağını gösterecektir. Bayezid‟in aklından hiçbir zaman babasına karĢı bir hareket geçmiyordu; ama zikrettiğimiz Lala Mustafa PaĢa, Selim‟in adamlarıyla birlikte Sultan Süleyman‟ın aklını karıĢtırarak oğlu Bayezid‟in kendisine karĢı bir hareket planladığını söylüyorlardı. 2329 Bu esnada Sultan Süleyman dedesi II. Bayezid gibi vücudundan çıkan yara nedeniyle sağlık problemleri yaĢıyordu ve bu durumdan yararlanıp ortalığı karıĢtıran münafık insanlar ve duruma göre ne yaptığını
2328
Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1252. 2329
Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1253. 745
bilen, güce düĢkün Selim onları gizlice destekliyordu. 2330 Bunlar Sultan Süleyman‟ın tahta oğlu Selim‟e göz koyduğunu bilenler Selim‟in himaye ve bilgilenmesiyle Sultan Süleyman‟a; “Senin oğlun tıpkı babanın dedene yaptığı gibi (I. Selim‟in babası II. Bayezid‟i işten atması ve kendisini babasının yerine geçirilmesini kast ediyor) seni de padişahlıktan alıkoyup senin yerine kendisi geçmek istiyor” diyerek Sultan Süleyman‟ı aldatatılar. Bunun da asıl nedeni Osmanlı da bir veraset yasası mevcut olmadığı için PadiĢahın kiĢisel davranıĢından dolayı diğerlerinin mudahilesine yol açılması idi. 2331
Sultan Süleyman‟ın Bayezid‟e cevaben yolladığı mektuplar Bayezid‟in bir oğul olarak babasından beklentisi hakkında onun için ikna edici değildi ve gerçeklere uymuyordu. Bu durumda Bayezid‟in kendi hakkını savunması için yollar üzerine kapanmıĢtı. Kesinlikle Bayezid ne kadar da doğru düĢünmeye çalıĢsa, onun çabaları babası Sultan Süleyman‟ın rahatsızlığına neden olacaktı. Çünkü Sultan Süleyman‟ın fikrini karıĢtıranlar onun bağımsız bir fikir ve tarafsız bir Ģekilde Bayezid‟e bakmamasına neden olmuĢ ve Bayezid‟e olmayan kötü sıfatlar yüklemiĢtiler. Bu nedenle Bayezid‟in babası Süleyman‟ın ona yüklediği sıfatlar kendinde olmadığını babasına söylese de her Ģekilde babasının oğlunun gerçeklere uygun verdiği cevap, Sultan Süleyman için gerçek olmayıp geleneklere göre onu kendisine saygısızlık ettiğini zannedecekti. Böylece Sultan Süleyman‟ın ilgisi Selim‟e daha fazla kayacaktır. Bu olaylardan dolayı sanki tüm yerle gök el ele verip Bayezid‟e karĢı kötülük için iĢbirliği içindeydi. Bundan sonra bütün kapıları kendisine kapalı gören
2330 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1250-1253. 2331 Halil Ġnalcık “Kudadgu Bilig‟de Türk ve Ġran Nazariye ve Gelenekleri”, Osmanlı‟da Devlet, Hukuk ve Adâlet, Ġstanbul: Eren yayınları, 2000, s. 11-23. 746
Bayezid, o dönemin Ģartlarına göre kendini ispatlamak için kardeĢi Selim‟le savaĢın kaçınılmaz olduğunu düĢünüp kardeĢiyle savaĢ hazırlığına baĢlamıĢtı; belki böylelikle babasına ve halka kendi hakkını ispat edebilirdi. 2332 Yani tarihsel bir zorunluluk içine sürdürülen Bayezid önce asker toplamaya baĢladı ve sonra Selim‟in üzerine giderken yol üzerindeki Ģehirleri de ele geçirdi. Selim‟in Bayezid‟e direnecek gücü yoktu; bu nedenle babası Sultan Süleyman‟dan yardım istedi. 2333
Selim‟in babasından istediği yardım da onun babasının gözünde haklı olması anlamına geliyordu. Sultan Süleyman daha önceleri çocuklarına yaptığı hayati yanlıĢlarından dolayı kendini suçluyor ve tekrar oğlunu yani Bayezid gibi öldürtmek istemiyordu. Bu nedenle farklı yoldan oğlunu öldürmek ve kendini suçsuz göstermek için din hocalarıyla görüĢüp oğlunu öldürtmek için onlardan bir fetva çıkarmalarını istemiĢtir. Ġslam kurallarına göre din âlimlerinin bu konularda karar verirken tam fikirleri bağımsız ve kimsenin etkisinde olmadan özgür düĢünce kendi araĢtırmalarında akılla Ģeriatin birleĢtirerek ortaya çıkan bir sorunu halletmeleri gerekmektedir. 2334
Fakat ortaçağda ve onun devamından gelen Kanuni‟nin zamanda da din âlimleri yöneticilerin etkisinde ve onların gücünü devam ettirmeleri için geçe fikirleri bağımsız olmayan bu halde araĢtırma yapıyorlardı. Ayrıca Ġslam da Hâkimin bilgin, faziletli ve takvalı olması ve bu özellikler yerine geçenine (seçtiğine) de sağlanmasını istenmiĢtir 2335 .
2332 Hammer Purgsthal, Osmanlı Tarihi, s. 1252. 2333 Hammer Purgsthal, a.g.e, s. 1252. 2334 Hace Nsrettiyınlarn Tüsi, Resale-ye İmamet, Muhammed Taki DaneĢpejuh ÇalıĢması, Tahran Üniveritesi, 1958, s. 15. 21. 2335
Ebunasr Farabi, Endişehaye Medine-ye Fazile, Seyyid Cafer Seccadi, Tehüri 747
Ama Ġslam dünyasında görünen Müslümanların hükümet ve hâkimiyetle ilgili iletiĢim görüĢleri farklı sonuçların ortaya çıkmasına neden oldu. Rumeli Kazaskeri ve 28 yıl ġeyhul-Ġslam makamına tayin edilen din âlimi Ebusuud Efendi‟den 2336
Sultan Süleyman 3 soru soruyor: Birinci soru: Bir Sultan‟ı adilin ebnasından biri, ta‟atten hurüc edipi, bazı kıla‟a mustevli olupi, ehline mal salıp cebr ile alıp, asker cem edip gayri tarik ile ref‟i mümkin olmayıp kıtale mübaĢeret eyleseler. Anların kıtalleri ve sınıp cem‟iyetleri dağılıncaya değin kıtalleri Ģer‟an helal olur mu? (Eğer Sultan‟ın oğlu Emirelmümin‟in emirlerine itaat etmezse, halka zorla haraç ödetse, Ģehirleri ele geçirirse ve sultana karĢı isyan ederse ve bize karĢı savaĢ açarsa onun savaĢta katli vacip midir değimlidir)? Diye sormuĢtur. Elcevap: “Helaldır, nass-ı Kur‟an-i azim ile sabit olmuştur. Hükm-i şer‟idir ve icma-i
2337
Yayınları, 1983, s. 292. 265.
2336 UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 677-679. 2337
Fatih Kütüphanesi, Ali Emini Kitapları, ġer‟iye bölümü, 646. Fetva, Mustensihinin Cezair Mustafa bin Ali el-Hatib, Ġstanbul Hc. 1041 (Miladi 1634), Ebusuud Efendinin yakın öğrencisi, Naklen Ertuğrul Düzdağ, Ebusuud Efendinin
748
Ġstanbul müftüsü olan meĢhur din âlimi Ebusuud Efendi vacip ve katlinin Kuran‟ın nassına göre caiz olduğuna dair fetva vermiĢ ve gücü olan bir Müslüman‟ın ona karĢı savaĢ açabileceğini söylemiĢtir ve savaĢacak gücü olmayanların dualarının bu fitneyi bertaraf etmek için vacip olduğunu belirtmiĢtir ve son olarak Ģu cümleyle sözünü bitimiĢtir: “Müslümanlar‟ın halifesi Emirelmümin‟e karĢı çıkanın katli vaciptir” 2338
. Download 6.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|