Annotatsiya: Tábiyattan paydalanıwdiń obekti hám predmeti. Pánniń maxseti hám waziypalari hám tiykarģi túsinikler hám oniń rawajlaniwi tendentsiyasi beriledi

1.1. Tábiyattan paydalanıwdiń obekti hám predmeti. Pánniń maxseti hám waziypalari. Tabiatdan paydalanıw pániniń basqa pánler menen baylanisi
1.2. Tábiyattan paydalanıw: tiykarģi túsinikler hám oniń rawajlaniwi tendentsiyasi.
Annotatsiya: Tábiyattan paydalanıwdiń obekti hám predmeti. Pánniń maxseti hám waziypalari hám tiykarģi túsinikler hám oniń rawajlaniwi tendentsiyasi beriledi.
Tábiyattan paydalanıw - bul qánigelikler araliq ilimiy baģdarlar bolip, házirgi hám keleshek áwladtti materialliq, ruxiylik talaplarin hár tárepleme qanaatlandiriwģa baģdarlanģan jámiyettiń tábiyiy resurslardan paydalanıwda uliwma nizamliqlarin izertlewshi, insannin kóp qirrali tábiyiy ortaliqqa tásirin hám bir waqitda ámeliy iskerlik sferasinda ámelge asiriliwi bolip esaplanadi. Soģan baylanisli tábiyattan paydalanıwdi uyreniwden basli maxset - tábiyiy ortaliqta antropogen hám tábiyiy faktorlardin baylanisiw nizamliqlarin úyreniw, turaqli rawajlaniwdiriwdi támiyinlew maxsetinde házirgi zaman tábiyattan paydalanıw protsesslerin sistemaliq analiz ótkerip barıw, soniń menen geografiyalıq hám aralas pánlerdiń tábiyattan paydalanıwdi úyreniwdegi metodlarin rawajlandirip bariwdan ibarat.
Tábiyattan paydalanıwdiń obekti bolip – tábiyattan paydalanıwdin geografiyaliq nizamliqlariniń tábiyiy ortalik, tariyxiy, etnikaliq hám sotsial ekonomikaliq aspektleri, jánede bir-biri menen zat hám energiya aylanisina baylanisli bolģan, tábiyiy islep shiģariwdiń regional hám lokal dárejedegi hár qiyli tásir yetiwshilikke beriliw dárejesine baylanisli tábiyiy, tábiyiy-texnikalik hám tábiyiy-sotsialliq sistemalar xizmet qiladi. Sonday kilip tábiyattan paydalanıw protsessi nátiyjesinde úsh kategoriyadaģi tábiyiy, texnikalik hám sotsiallik obektler, bir biri menen tiģiz baylanista boladi. Bul baylanisliq zat hám energiya almasiwinda aniq kórinip hár qiyli dárejedegi tábiyiy-islep shiģariwbaylanisin keltirip shiģaradi. Tábiyattan paydalaniwdiń sub'ekti –putin bir insaniyat, mámleket kárxana, ayrim etnoslar hám shaxslar boliwi múmkin
Tábiyattan paydalaniwdiń predmeti bolip-tábiyiy ortaliqtiń transformatsiyasindaģi tábiyiy hám antropogen faktorlardin baylanislari uyreniledi.
Tábiyattan paydalaniwratsional hám ratsional yemes bolip ajraladi.
Reymerstiń pikirinshe ratsional emes tábiyattan paydalaniw-tábiyiy –resurs potentsialin saqlawdi támiyinley almaytuģin sistema háreketleri (Reymers) bolsa, ratsional tábiyattan paydalaniw- tábiyiy resurslardi ekonomikaliq ekspluatattsiyalawdi hám jaģday, hám rawajlaniwshi xojaliqtiń keleshektegi talaplarin yesapqa alģan jaģdayda ayriqsha effektiv rejimin támiyinlewde hám xaliqtiń den-sawliģin saqlawdaģi háreket sistemasina aytiladi.
K.K.Zvorikin, A.P.Kapitsa, I.I.Nevyajskiy pikirleri biraz haqiyqiy turmis hám insan mápine karatilģan bolip ratsional tábiyattan paydalaniwdep – duńyadaģi aldińģi jetiskenliklerge yerisilgen yamasa anik bir jámiyettiń yerisilgen jetiskenliklerine salistirganda miynet hám materialliq shiģinlardiń minimilasiwi nátiyjesinde joqari dárejede jámiyettiń talaplardiń qanaatlaniwina aytiladi.
Ratsional tábiyattan paydalaniwdiń úsh kriteriyasi (ekonomikaliq, sotsialliq, ekologiyaliq) qanaatlandirarliq jaģdayda bolsa ģana tábiyattan ratsional tábiyattan paydalaniwdep yesaplasaq boladi hám ol tómendegi ózgeshelikleri menen ajralip turadi:
1) Tábiyiy resurslardan paydalaniwnátiyjesinde joqarģi kórsetkishde ónim aliwyamasa ekonomikaliq joqari dárejege yerisiw;
2) Tábiyiy resurslardan paydalaniwnátiyjesinde tábiyiy ortaliqta keri ózgerisler juz bermew, yamasa bir waqitda kayta tiklew;
3) Tábiyiy resurlardan paydalaniwnátiyjesinde xaliqtiń materiallik hám ruxiylik bayliģinin bekkemlep bariw;
Buniń ushin tábiyiy resurslardan
-kompleksli paydalaniw;
- yekilemshi hám taslandisiz paydalaniw;
- tábiyatti qorģawilajlarin yeń jańa texnologiyalardi yeńdiriwnátiyjesinde antropogen basimdi kemeytip bariwzárur.
Soniń menen tábiyattan ratsional paydalaniwinsaniyliq printsiplerge tayanģan boliwi kerek.
Shaganovtiń pikirinshe tábiyattan paydalaniwda aqilģa muwapiq hám ádep ikramliliq tómendegi printsiplerge tiykarlanģan boliwi kerek:
• Tábiyat hám tábiyattan paydalaniwhaqqindaģi bilimler global, al is háreketler lokal boliwi kerek.
• tábiyattan paydalanbay aq talaplar qanaatlandirilsa, tábiyatqa tiymewkerek
• tábiyatti jilawlamay, oniń menen birge islesiw kerek.
• ekosistemaniń hár bir biotikalik elementi insan siyaqli «resurslarģa haqili»
• insan tábiyat penen baylanisinda, sonday qatnasda boliwi kerek, tábiyattan paydalaniwdaģi is háreketleri keyin ala uyatqa qaldirmawi kerek.
• tábiyiy resurslardan aqilģa muwapik túrde tek ģana ádep-ikramli insan paydalaniwi múmkin
• tábiyiy resurslardan ekilemshi paydalaniwbul ádeplilik hám bul hár tárepleme qollap kuwatlaniwi kerek.