Annotatsiya: Tábiyattan paydalanıwdiń obekti hám predmeti. Pánniń maxseti hám waziypalari hám tiykarģi túsinikler hám oniń rawajlaniwi tendentsiyasi beriledi

1.2. Tábiyattan paydalaniw tiykarģi túsinikler hám oniń rawajlaniwi tendentsiyasi.
«Tábiyattan paydalaniw» termini birinshi máretebe XX ásirdiń 50-jillardiń aqirinda ekolog Yu.N.Kurajkovskiy tárepinen usinis yetildi.(kiritildi). Bul terminniń dáslepki mánisi tábiyiy resurslardan xojaliq hám den sawliq ushin paydalaniw dep kiritildi.(Kurajkovskiy)
«Paydalaniw» sózi yuridikaliq terminologiyadan alinģan. Yuristler ushin «paydalaniw» Ob'ekttiń xojaliq maxsetine maqul keletuģin payda yamasa paydali qásiyetlerdiń tartiliwi. Bul jerde tek ģana ob'ekt yesapqa alinbastan yaģniy predmettiń ekspluatatsiya qiliniwinda payda aliwda tartilatuģin sub'ekte k zde tutilģan.
Demek tábiyattan paydalaniw degen túsinikke insan tárepinen tábiyattiń paydali táreplerin ózine aliw protsessi nátiyjesinde júz beretuģin jámiyet hám tábiyat arasindaģi baylanislar túrine aytamiz.
Úlken Sovet Ensklopediyasiniń 3 tominda «Zemlya» (ot, 1972) hám «Tábiyattan paydalaniw» tomlarinda (20t, 1975) bul túsinikke insanlardiń hár tárepleme tábiyatqa tásiri, oni qorģaw, ózlestiriw hám ózgertiriw protsesleri tábiyattan paydalaniw dep aniqlama beriledi.
Ekologiyaliq entsiklopediya sózliginde (1990 j.) tábiyattan paydalaniw tómendegishe aniqlama berilgen:
1) Tábiyiy-resurslar potentsialin ekspluatatsiya kiliwdiń barliq formalari hám oni saqlawdiń ilajlari
Tábiyattan paydalaniw: a) tábiyiy resurslardi tartiw, qayta islew olardi tiklew yamasa qayta islew, b) jasaw ortaliģiniń tábiyatin qorģaw hám paydalaniw,
v) saqlaw (qollap quwatlaw), qayta islep shiģiw (qayta tiklew) hám tábiyiy sistemalardiń ekologiyaliq balanisiniń ratsional ózgerisi (teń salmaqliq, qvazistatsionar jaģday):
1)jámiyettiń rawajlaniwinda tábiyiy- resurslar potentsialin saqlawda
2) jámiyettiń mádeniy hám materialliq talaplarin qanaatlandiriw ushin jámiyetlik islep shiģariw protsessinde tábiyiy resurslardan paydalaniwda;
3) Jerdin geografiyaliq qabiģina insaniyattin hár tárepleme kórsetiletuģin tásirinde;
4) insaniyat jámiyetiniń tábiyiy resurslardan ratsional paydalaniwdiń uliwma printsiplerin izertlewshi kompleks ilimiy pán sipatinda tiykar bolip xizmet kiladi.
Ensklopediyada tábiyattan paydalaniwdin ob'ekti der -tábiyiy resurslar menen jámiyettiń tábiyiy jaģdayi hám oniń sotsial-ekonomikalik rawajlaniwdiń óz-ara baylanisi kompleks xizmet yetiwshi ilim retinde xizmet qiladi, al tábiyattan paydalaniwdiń predmeti bolsa bul jasaw ortaliģiniń islep shiģariliwina hám saqlap qaliwģa karatilģan qatnasiqlardiń optimizatsiyasi dep yesaplawģa boladi keltirilgen.
Eger filosoflar tárepinen «tábiyattan paydalaniw» bul bir tárepten insanniń tabiyat penen baylanisi yaģniy, tábiyatta tayar nárse bolmaģanliqtan, insan óziniń jasaw jaģdayin jaratiwshi háreket delinse, yekinshi tárepten, insanniń tirishilik protsessinde ajralip turiwshi, ózlestiriw nátiyjesinde dúńyani qayta maxsetke muwapiq ózgertiriw hám mádeniyat formalariniń rawajlaniwina tásir qiliwshi tirishilik aktivliginiń formasina aytiladi delinse.
Al geograflar kóz qarasinan tábiyattan paydalaniw – kóp basqishli tábiyiy jaģday hám kollektiv is háreketiniń sotsialliq, ekologiyaliq, ekonomikalik nátiyjeligi menen joqari dárejede basqariwdiń effektivligine hám iske asiriwdiń mádeniy xarakterine hám qorshalģan ortaliq jaģdayina baylanisli sistema dep yesaplaydi.
Geograflar hámme waqitda tábiyatti korģaw hám oniń bayliqlarinan aqilģa muwapiq paydalaniw hám tábiyatti qayta ózgertiriw máselelerine úlken itibar awdarip keldi.
Bir qansha geograf ilimpazlarimiz tábiyattan paydalaniw máseleri ústinde jumis alip bardi hám oni ámeliyatta qollaniwda aktiv qatnasti. Olardan V.A.Anuchin, Yu.K.Efremov, A.A.Komar, A.A.Mints, T.G.Runova, V.S.Preobrajenskiy h.t.b.
Bul ilimpazlar tárepinen kóbinese tábiyattan paydalaniwdi jámiyetlik islep shiģariw protsessinde geografiyaliq ortaliqtiń territoriyaliq komplekslerin tartiwda ekonomikaliq effektivliligine kóbirek itibar qaratildi, soniń menen birge oni qorģaw hám oni qayta tiklew, ózgertiriw máselelerine de itibar berdi. Real proektler ádette aniq bir territoriyaģa baylanisli bolip, sol sebebli tábiyattiń ózgesheligi qáliplesken tábiyattan paydalaniwdiń xarakteri yesapqa alindi.
1965 jili geografiya institutinin aldina qoyģan waziypalardiń biri maxsetke muwapiq turde tábiyattan paydalaniw nátiyjesinde tábiyatta júz beretuģin ózgerislerdi boljaw bolip yesaplandi. Bul mashqalalar I.N.Gerasimovtiń konstruktiv geografiyasininda basli másele bolip qaldi.
XX asirdiń 70-jillari tábiyattan paydalaniwģa baha beriw bir tárepleme tek jetiskenlikleri aytilip, unamsiz tárepleri uliwma aytilmadi.
Keyin ala tábiyattan pydalaniwdin aldin ala boljaw, ondaģi keri ózgerisler hám olardi saplastiriw usillari boyinsha astenlik penen aytila basladi hám usinislar yetile basladi.
Yu.K.Efremov tábiyatti qayta ózgertiriw tábiyattan paydalaniwdin tárkib bólimi dep, tábiyatti ózgertiriwdi:- tosattan, aldinnan bile tura, uzaq tásir yetiwshi, uzaq dawam yetiwshi dep ajratti.Soniń menen birge tábiyatti ózgertiriwde ekologo-ekonomikaliq baha beriwdiń zárurligin aytip ótti.Bul jerde tek ózgertiwlerdiń jaksi tárepine toqtap ótpesten, tábiyiy jaģdaydiń tómenleniwine tásirin úyreniw, hám unamsiz áqibetlerdi joq yetiw hám aldin aliw zárurligine toqtap ótti.
T.G.Runova bolsa tábiyattqa degen insanniń is háreketlerin klassifikatsiyalaw hám tábiyattan paydalaniwdin optimizatsiyasin kúsheytiwde resurslardiń ornina baha beriwdi usinis yetedi.
V.S.Preobrajenskiy bolsa tábiyattan paydalaniwshilar tábiyattqa yeki maxsette tásirin jasaydi islep shiģariw hám islep shiģariw yemes dep. Aqilģa muwapiq turde tábiyattan paydalaniwdi shólkemlestiriw sotsialliq hám ekonomikaliq effekt berip qalmay, jámiyettiń etikaliq hám estetikaliq kóz qaraslariniń ózgeriwinede tásirin jasaydi dep atap ótedi.
Bunnan basqada geograflar tábiyattan paydalaniw tek ģana jámiyetlik islep shiģariwda geografiyaliq ortaliqtin territorialliq kompleksinen ekonomikaliq effektiv paydalaniwdi yesabka almasdan, oni korģaw, ayrim jaģdaylarda qayta tiklew hám ózgertiwdide yesabka aliniw kerekligin keltirp ótedi. Barliq real proektler aniq territoriyaģa baylanisli bolģani ushin, oniń tábiyatiniń ózgeshelikleri hám tábiyattan paydalaniwdin qáliplesiw xarakteri
1987 jili Moskva mámleketlik universitetiniń geografiya fakul'tetinde
A.P.Kapitsa basshiliģinda tábiyattan ratsional paydalaniw kafedrasi ashilip, keyin ala oniń tiykarinda geografiyaliq tábiyattan paydalaniw ilimiy mektebi qáliplesip, bul mektep tiykarshilari tárepinen tábiyattan ratsional paydalaniwdin kontseptsiyalari islenip shiģiladi.
Kafedra tiykarin saliwshilardiń biri K.V.Zvorikin tábiyattan paydalaniwdi hám teoriya hám tábiyiy ortaliqtan xojaliq ámeliyatinda paydalaniw dep yesapladi. Avtor tábiyattan paydalaniwdiń printsipialliq tiykarin (olardin tiplerin , túrlerin, formalarin) hám jaģdaylarin hám tábiyattan paydalaniwdin juwmaqlari boyinsha 4 túrge hám 27 tipke ajratadi.