Annotatsiya: Tábiyattan paydalanıwdiń obekti hám predmeti. Pánniń maxseti hám waziypalari hám tiykarģi túsinikler hám oniń rawajlaniwi tendentsiyasi beriledi

I.Óndirislik tábiyattan paydalaniw.
1) awil xojaliģi, 2) energiya jetkeriwshi, 3) suw menen támiyinlewshi 4) jer ústi hám jer asti taw-kán sanaati 5) shel'f zonalarinda teńiz táw-kán sanaati, 6) toģay xojaliģi, 7) teńiz ańshiliq xojaliģi, 8) saqlanatuģin orinlar, 9) fabrika-zavod, 10) taslandik taslaytuģin orinlar, 11) járdemshi yaģniy rekul'tivatsiya hám melioratsiya (ortaliqti jaqsilawshi),
II Tábiyattan kenislikti tutastiriwshi maqsette paydalaniw
12) teńiz transporti, 13) dár'ya hám kól transporti, 14) aviatsiya transporti, 15) energiya jetistiriwshi, 16) temir jol, 17) avtomobil', 18) soqpaqlar hám guzar jollar(gujeviei peshexodnie)
III-Kommunal xizmetlerinde tábiyattan paydalaniw
19) qalaliq, 20) ilimiy-bilim arttiriwda (tábiyatta), 21) mádeniy-meliorativlik, 22) sport hám den-sawliqti kóteriw, 23) yemlew-kurort, 24) rekratsion.
Iv-Ortaliqti qorģaw isleride tábiyattan paydalaniw
25) suw qorģaw, 26) tábiyatti qorģaw (kem ushirasatuģin qubilis hám ob'ektlerdi, ósimlik hám haywan genofond túrlerin qorģaw), 27) qorlar (basqa túrdegi tábiyattan paydalaniw túrleri.).
Álbette bul joqarida kórsetilgen tábiyattan paydalaniwdiń túrleri yele kóbeyip baradi. Usi kórsetilgen tábiyattan paydalaniw túrleri hám jańa túrlerindegi júz beretuģin protsesslerde, álbette adam hám tábiyat arasindaģi baylanislar saqlanip qaliniwi kerek. Yegerde tábiyattan paydalaniwdi bul qaģiydasi buzilsa álbette ekologiyaliq daģdarislar kelip shiģa beredi.
K.K.Zvorikin, A.P.Kapitsa, I.I.Nevyajskiy tábiyattan paydalaniwdin geografiyaliq kontseptsiyasin islep shiqti. Bul avtorlar tábiyattan paydalaniwdi túsinigin aship berip «Tábiyattan paydalaniw insan miynet
nátiyjesinde fiziologiyaliq, ruxiy hám materialliq talaplarin qanaatlandiriwdaģi hám qorshalgan ortaliq penen energiya almasiwindaģi protsess bolip yesaplanadi. Ratsional tábiyattan paydalaniw dep joqari tabislarģa yerisilgen dúńyadaģi anik bir jámiyette tabislarģa salistirilģandaģi talaplarin kanaatlandiriw dárejesine yeriskende miynet hám materialliq shiģinlardin minimallasiwina aytiladi. Bulardiń pikirinshe tábiyattan paydalaniw tábiyiy-xojaliq sistemasinda iske asiriladi. Tábiyiy-xojaliq sistema-geografiyalik jaylasiwi hám oniń barliq ózgesheligi, antropogen hám tábiyiy ob'ektler hám qublislardi yesapqa algan jaģdayda aniq bir territoriyada xaliqtin belgili bir sotsial-ekonomikaliq is háreketleri nátiyjesinde sheklengen keńislik hám waqitta payda boliwi túsiniledi.
Bul kontseptsiyani I.I.Nevyajskiy bul kontseptsiyani jánede tereńlestirip, insan hám tábiyat baylanislari mashqalasi ramkasinda tábiyattan paydalaniwda aniq bir adamlar jámáátiniń áhmiyetin ayriqsha kórsetip ótiwdi maqul dep yesaplaydi. Ol ayriqsha sistemani ajratip oģan etnosotsialliq tábiyiy-xojaliq sistema dep atadi. (ESPXS)-bul sistema kenislik-waqit birligi bolip, landshaft shegerasi insan miyneti menen shegeralanadi. (etnik hám sotsial yaki antropogen shegeralari olardiń óziniń jaratqan landshaft shegarasi menen tuwri keledi.) Bul sistemada insan orayliq orinda turadi.
Yu.P.Mixaylov tábiyattan paydalaniw sub'ekt hám ob'ekt qatnasiqlari tiykarinda bolatuģin protsess dep, ob'ekt yesabinda tábiyat, sub'ekt bolsa tábiyiy ortaliqtan paydalaniwshilar dep atap ótedi. Tábiyattan paydalaniwdiń ratsionalizatsiyalaniwiniń tórt aspektin ajratip kórsetedi: tábiyiy-ilmiy, texnikaliq, sotsiallik hám insaniyliq. Avtordiń pikirinshe jaqin kúnlerge shekem dáslepki yekiwine itibar qaratilip kelingen bolsa, yendigi gezekte tábiyattan paydalaniwdiń sotsialliq aspektlerine úlken diqqat awdariwdi keltirip ótedi, ásrese insan faktori yesabqa alip massaliq ekologiyaliq mádeniyatti rawajlandiriw kerekligin atap ótedi.
Házirgi waqitda Moskva mámleketlik universiteti tábiyattan ratsional paydalaniw kafedrasi A.P.Kapitsa baslap bergen tábiyattan paydalaniw mashkalalarin tariyxiy-geografiyaliq úyreniw baģdarin dawam yetpekte. Bul baģdarda tábiyattan paydalaniwdiń keńislik strukturasina tábiyattan paydalaniw tusinigine ilim retinde diqqat awdarilip, ekosistemaģa adamniń kiritiliwi etnosotsialliq tábiyiy xojaliq sistemasi túsinigi arqali kiritiledi.
Tábiyattan ratsional paydalaniw kontseptsiyasina jańa kóz qaraslar Yu.G.Simonovtiń «Kul'turniy landshaft kak ob'ekt geograficheskogo analiza» degen jumisinda berilgen. Simonov mádeniy landshafti tábiyiy-xojaliq-etnik territorial sistema birligi yesabinda kórip shiģadi.
Avtordiń pikirinshe izertlew ob'ekti 1)adam jasaw orni oniń tábiyiy hám ózgertilgen qásiyetleri menen, 2) adamniń ózi, oniń tuwridan-tuwri hám keleshektegi uzaq maxsetleri, 3) tábiyatdan paydalaniwda tańlanģan usilģa qatnas boyinsha tańlanģan minez quliq sebebleri, 4) adam tárepinen tańlanģan tábiyattan paydalaniwdiń strategiya hám taktikasi. Avtordiń pikirinshe bul sistemaniń turaqliliģiniń aniqlawshi basli faktor belgili bir territoriyada jasawshi xaliqtin tabiyattan paydalaniwdaģi etnikalik dásturleri dep yesaplaydi.
Tábiyattan paydalaniwdiń etnikaliq dásturlerin yesapka aliw, « tábiyat-xojaliq-insan» elementleriniń óz ara baylanislari tábiyattan ratsional paydalaniwdi aniqlawda múmkinshilik tuwdiradi.
Haqiyqatindada etnos qandayda bir orinda uzak jasasa hám sol jerdiń sharayatina optimal turde kónlikken bolsa, ádetde ol tábiyat teńsizligin buzbaydi hám tábiyattan paydalaniwdin ásirler dawamindaģi etnikaliq dásturlerin saqlap qaladi.
Házirgi waqitda tábiyattan paydalaniw sotsial-ekonomikaliq ekologiyaliq rawajlaniwdi talqilawdiń basli sheshiwshi máselesi bolip qalmaqda.
XIX ásirdiń yekinshi yariminda massaliq turde qadaģalanbaytuģin, sheksiz túrde tábiyattan paydalaniw nátiyjesinde insaniyat tsivilizatsiyasi tungiyiqqa barip taqalip, antropogen háreket biosfera turaqliliģin buzdi. Álbette bul dónip kiyatirģan ekologiyalik qáwipti tek ģana ilimiy-texnikaliq progress jetiskenlikleri nátiyjesinde ģana aldin aliwģa boladi, biraqda neshe miń ásirler dawaminda qáliplesken insan hám tábiyat arasindaģi tamirlasqan baylanis, aniq bir tábiyiy-geografiyaliq ortaliqta aniq bir xalik yamasa etnostiń tábiyattan paydalaniw protsessii nátiyjesinde qáliplesiwin yesabqa alsaq turaqli rawajlaniwģa ótiw mumkinshiligin jaratqan bolar edik.
a