Anorganik kimyo

CC1

4

 olish uchun  C S

2

 xlorlanadi,  CC1

4

 yonm aydigan  erituvchi 

sifatida ishlatiladi:

C S ,+   3C1  =   CCL  +  S,CL

1 

L

 

4 

I  I

U glerod  qo'sh oksid.  K o'p  m iqdorda C 0

2

 vulqon gazi  chiqa- 

digan  yoriqlardan  chiqadi.  U ndan  m ineral  suvlar tayyorlanadi: 

С аС 0

3

  +  2HC1  =   CaCl

2

  +  C 0

2

 +  H20  

Sanoatda kalsiy karbonatdan olinadi:

C a C 0

3

  =   CaO  +  C 0

2 

Karbonat angidrid  havodan  1,5  marta  og'ir gaz.  U  g'orlarning 

tagida,  shaxtalarda  yig'iladi.  C 0

2

  sovutilganda m uz  hosil  bo'ladi. 

Bir  litr  suvda  15°C  da  bir  litr  C 0

2

  eriydi.  U   suvda  erib  karbonat 

kislota hosil qiladi:

C 0 2+  H 20   =   H

2

C 0

3 

Agar C a C 0

3

  C 0

2

 bilan to'yintirilsa kalsiy gidrokarbonati  hosil 

bo'ladi:

C a C 0

3

  +  H 20   +   C 0

2

 =   Ca(HCO

,)2 

Agar  natriy  gidroksidi  C 0

2

  bilan  to'yintirilsa:

NaOH  +  C O ,=  N a H C 0

3 

C 0

2

  —  oksidlovchi  xossasini  nam oyon  etadi:

Mg  +  C 0

2

  =   MgO  +  CO 

С  +  C 0

2

  =   2CO

H

2

C 0

3

  —  beqaror  k islo ta ,  u n in g   u c h u n   K J=  1,31 ■

 10  4, 

K

2

  = 4 ,8 4 -1  O’"  unga  quyidagi  orto  kislota  to'g'ri  keladi:  H

4

C 0

4 

bularning  tuzlari  barqaror.

Texnikada  ichim lik  sodasi  —   N a H C 0 3,  soda  —  N a

2

C 0

3

  va 

potash  —  K-

2

C 0

3

  va  ohaktosh,  marmar,  bo'r  C a C 0

3

  ahamiyatga 

ega.

S o d a.  K uchli elektrolit.  Soda  kalsiy,  stronsiy,  bariy va  m agniy 

ionlari  bilan  erim aydigan  karbonatlar  hosil  qiladi:

Boshqa  kationlar  bilan  m agniy,  vism ut,  tem ir  va  alum iniy 

ionlari  olinsa,  ulardan  karbonatlar va gidrokarbonatlar hosil qiladi:

A1

2

(S 0

4)3

  +  3Na

2

C 0

3

  +  3H20   =   2A1(0H

)3

 +  3 C 0

2

 +  3Na

2

S 0

4

Hozirgi  kunda soda olishning  uch xil usuli bor:  Leblan,  Solvey 

va elektrolitik usullar.

1.  L eb lan   usu li.  1781-yil  Fransiyalik  o lim   Leblan  yaratgan. 

Buning uchun osh tuziga  konsentrlangan sulfat kislota qo'shiladi:

2NaCl +  H,SO, =   Na  SO,  +   2HC1

2 

4 

2 

4

N atriy sulfatni  ohak  va  ko'm ir bilan aralashtirib  pechda kuy­

diriladi:

2C  +  Na,SO,  =   Na,S  +  2CO,

2 

4 

2 

2

N a2S  +  C aC 0

3

 =   Na

2

C 0

3

 +  CaS

Olingan  HCI  xlorid  kislota olishiga  ketadi.  CaS  — oltingugurt 

olish  uchun  sarflanadi.

Kamchiliklari.  O linadigan  m oddalar qim m at.  Sodaning sifati 

yaxshi  emas.

2.  Solvey  u su li.  Suvda  kam  eriydigan  gidrokarbonatlar  hosil 

bo'lishiga  asoslangan.  Bunda  N a C l  ham da  N H

4

H C 0

3

  orasidagi 

reaksiyadan foydalaniladi.

Jarayon  quyidagicha  am alga  oshiriladi.  Kalsiy  va  m agniy 

ionlaridan  tozalangan  osh  tuzini  am m iak  bilan  to'yintirib  C 0

2 

yuboriladi. Shunda N a H C 0

3

 cho'kmasi tushadi.  Buni filtrlab N H 4Cl 

ajratib olinadi:

NaCl  + NH .H CO , =   NaHCO, 

I  +

 N H

4

C1

4 

3 

3 

4

yoki  reaksiya:

NaCl +  N H ,+   CO,  +  H ,0  =   N aH C O ,! +  N R C 1

3 

2 

2 

3 

4

Agar  gidrokarbonat  kuydirilsa:

2 N a H C 0

3

 =  Na

2

C 0

3

  +  H20   +  C 0

2

C 0

2

  kalsiy  karbonatdan  olinadi:

C aC 0

3

  =   CaO  +   C 0

2

CaO am m iakni  regeneratsiya qilishda ishlatiladi:

CaO  +  H20  =   Ca(OH

)2

С а (О Н )2 +   2NH,C1  =   СаС12+   2 N H 3  +   2 Н 20  

Solvey usuli  bilan olingan  soda 98,5%  natriy karbonat,  0,75% 

osh  tuzi,  0,03%   natriy  sulfat  tutadi.B u  usulda  hozirgi  paytda 

0

‘zbekistonda soda  ishlab chiqarilmoqda.

3 .  E le k tro litik  usul.  Buning  uchun  dastlab  osh  tuzining  suvli 

eritmasi  elektroliz  qilinib,  olingan  natriy  gidroksid  C 0

2

  bilan 

to'yintiriladi:

NaOH  +  C 0

2

  =  N aH C 0

3 

Soda juda  m uhim   m ahsulot.  U   shisha  olishda,  sovun  ishlab 

chiqarishda,  to'qim achilik sanoatida va suvning qattiqligini yo'qo- 

tishda kerak bo'ladi.

Ichim lik  sodasi  N a H C 0

3

  100  g  suvda  xona  haroratida  7  g 

ichimlik sodasi eriydi. Tibbiyotda va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. 

M uhim   o'g'itlardan biri  karbamid  hisoblanadi:

C 0

2

  +   2N H

3

 =   (N H 2)2CO  +  H20  

Suvda  yaxshi  eriydigan  kristall  modda  (suyuqlanish  harorati 

132,7°C).  O 'g'it  sifatida,  polim erlar  va  farmatsevtik  preparatlar 

(veronal,  lyum inal)  olishda  ishlatiladi.

Y uqorida  ko'rsatilganlardan  tashqari  C O C l2,  CC14,  C O S, 

C S 2va  H

2

C S

3

 m a ’lum.

U g le ro d   ( I I )   o k sid .  Rangsiz  gaz,  hidi  y o 'q ,  suyuqlanish 

harorati 

205°C,  qaynash  harorati  —  191,5°C.  U   zaharli  is  gazi 

ham deyiladi.  CO da uchlam chi  bog'  bor,  valent bog'  usuliga ko'ra 

ikkita juftlashm agan  elektronlar  hisobiga 

2

  ta  kovalent  bog'  hosil 

bo'ladi.  CO  C ^ O .

Harorat va bosim  ostida CO o'yuvchi  natriy bilan ta’sirlashadi 

va  formiatlar  hosil  qiladi:  N aO H   +   CO  =   H C O O N a

CO  —  ancha  kuchli  qaytaruvchi,  ayniqsa  yuqori  haroratda 

oksidlanadi.

CO  ga  0 2,  C l

2

  m etall  oksidlari,  suv  bug'i  va  oksidlovchilar 

ta’sir  etadi:

2C O   +   0 2  =   2 C 0 2 

CO  nur ishtirokida zaharli  m odda  fosgenga aylanadi:

CO  m etallarni  oksidlaridan  qaytaradi:

CO  +  NiO  =   CO,  +  N i 

CO  ga  suv  bug‘i  ta ’sir etganda  vodorod  hosil  bo'ladi:

CO  +  H 20   =   C 0

2

  +   H,

CO  m etallarni  tuzlaridan  ham   qaytarishi  mumkin:

CO  +  PdCl

2

  +  H20   =   C 0

2

  +   Pd  +  2HC1 

K uchsiz oksidlovchilik xossasini  n am oyon qiladi:

3H

2

  +  CO  =   С Қ +   H 20  

2H

2

  +  CO  =   CH

3

OH  (300-600°C ,  p—500 atm.) 

Disproportsiyalanish:  CO  +   C O   =   С  +   C 0

2 

CO  —  neytral  holatdagi  metallarga  nisbatan  ligand  bo'lishi 

mumkin.  Bunda  metallarning karbonillari  (42-rasm )  hosil  bo'ladi: 

[F e (C O )s],  [ N i( C O ) J .

CO — bo'yoq moddalar bilan birikadi: shuning uchun  qondagi 

gem og lo b in   tarkibidagi  kislorodni  eritish  xossasini  yo 'q o ta d i, 

organizm   CO bilan  nafas olsa  zaharlanadi.

42-  rasm.  Temir va nikel  karbonillarining tuzilishi.

Laboratoriyada  is  gazi  ch u m o li  kislotasiga  konsentrlangan 

H

2

S 0

4

  ta ’sir  ettirib  olinadi:  H C O O H   =   CO  +   H20  

K

4

[Fe(CN)

6

]+ 6H

2

S 0

4

+6H

2

0 = 2 K

2

S 0

4

+ F e S 0

4

+ 3 (N H

4

)

2

S 0

4

+ 6 C 0  

Sanoatda  C O   generator  gazi,  suv  gazi  va  aralash  gazlardan 

olinadi:

1. 

G e n e r a to r  gazi.  Toshko'm ir chala yonganda  hosil  bo'ladi. 

25%  C O ,  70%   N 2,  4%  C 0

2

  q o lg a n la r i  C H 4,  H 2,  0 2. 

Q = 3 3 4 7 —4 6 0 2 ,  k J /m

3

2 .  S uv  gazi.  Qizib  turgan  c h o ‘g ‘  ko‘mir  ustidan  suv  bug‘i 

o'tkazib olinadi:

С  +  H20   =   CO  +  H

2 

CO  +  H 20   =   C 0

2

  +   H

2

3 . Aralash gaz.  Bir paytning o ‘zida cho'g'  holdagi  ko‘m irning 

ustidan  havo va  suv  bug'i  o'tkazib  olinadi:

Tarkibi:  30  %  CO ,  15  %  H 2,  5  %  C 0 2,  50  %  N 2.  Q = 54 40  

k J /m o l.

CO  asosida chum oli  kislotasi,  fosgen,  m etanol,  sun’iy benzin 

olinadi.

Sian va  uning  birikmalar yoki  disian:  C = N —N = C  

D isian .  D isian  rangsiz  gaz  (suyuqlanish  harorati  -3 4 ,4 °C ), 

achchiq  bodom   hidiga  o'xshaydi,  zaharli.  U   odatdagi  bosim da  - 

20,5°C da suyuqlikka o'tadi.  Suvda,  efirda, spirtlarda yaxshi  eriydi. 

Yuqori haroratda uglerod va azotning o'zaro ta’siridan olinadi: 

2C+N

2

=(C N

)2

350—450°C da simob sianidni parchalanganda ham hosil bo'ladi: 

Hg(CN

)2

  =   Hg  +  (C N

)2 

Disian termik jihatdan ancha barqaror.  D isian gidrolizlanganda 

sianid va  sianat kislotalar hosil bo'ladi:

(CN)

2

+H

2

0 = H C N + H C N 0  

D isian gidrolizlanishining  oxirgi  m ahsuloti  am m on iy oksalat 

hisoblanadi:

(CN)

2

+4H

2

0 = (N H

4

)

2

C

2

0

4 

Agar  disianga  ishqorlar  ta’sir  ettirilsa,  sianidlar  sianatlar  hosil 

bo'ladi:

(C N )

2

+ 2 N a 0 H = N a C N + N a C N 0 + H 20  

K im yoviy jihatdan  u  qaytaruvchi:

(CN

)2

 +  Cl

2

  =   2CNC1 

va  oksidlovchi  H

2

  +   ( C N

)2

  =   2 H C N  

2Na  +  (CN

)2

 =   2NaCN 

S ian id  k islo ta .  Sianid  kislotasi  —  H C N   rangsiz  (suyuqlanish 

harorati  -13,3°C ),  oson  harakatlanuvchan,  achchiq bodom  hidiga

ega,  rangsiz suyuqlik,  kuchli zahar.  Molekula chiziqsim on tuzilishga 

ega va unga  ikkita  tautom er izom er to'g'ri  keladi:

H—O N  -> H - N  = С 

A zotning  elektrom anfiyligi  yuqori  bo'lgani  uchun,  kovalent 

bog'  uni  tarafiga surilgan:

H CN  <-> H+ +  C N -  kuchsiz elektrolit.  К =   7,9- IO10.

H C N   suv  bilan  reaksiyaga  kirishib,  a m m on iy   form iat  hosil 

qiladi:

HCN  +  2 H ,0  =   HCOONH,

H C N   va  uning  tuzlari  qaytaruvchi:

KCN  +   Clj  +  2KOH  =   KCN О  +  2KC1  +  H 20

KCN  +  S  =  KCNS 

Sianidlar ichida  natriy sianid  ko'p  ishlatiladi.  U n i olish uchun 

kalsiy sianam ididga ko'm ir va soda qo'shib suyqlantiriladi:

CaCN

2

 + С + Na^CO, = 2NaCN  +  CaC 0

3 

Laboratoriyada  sianid  kislota  olish  uchun  esa  bariy  oksidiga 

ko'mir va azot qo'shib qizdiriladi:

3C  +  N 2+   BaO =   CO  +  Ba(CNX 

H osil bo'lgan bariy sianidga kuchli  kislota qo'shiladi:

Ba(CN)j +   H

2

S 0

4

 =  2HCN  +  BaS0

4 

Texnikada sianid  kislota is gaziga am m iak  ta’sir ettirish  orqali 

olinadi:

CO  +  N H

3

 =   HCN  +   H20  

K C N   va 

N a C N   eruvchan  tuzlar  b o'lib ,  ular  kum ush  va 

oltin olishda ishlatiladi.

C N ~   ioni  kom pleks  birikmalar olishda  ligand  hisoblanadi  va 

u n in g   k o m p le k s   b irik m a la ri:  K [ A g ( C N ) 2],  K

3

[ F e ( C N ) J ,  

K

4

[ F e ( C N ) 6],

S ia n a t k islo ta .  Sianat kislota  yoki  qaldiroq kislota  nom i bilan 

m ashhur.  H C N O   birikm alari  sianatlar  (k =  1,2-1 O'4)  deyiladi. 

U n in g   ikkita  tautom er  izom eri  mavjud:

H—О—С 

=   N

 

H— N  =  С =  О

Sianat kislota tuzlaridan  H g(C N O

)2

 detonator sifatida ishlatiladi. 

Sianatlar zaharli  m oddalar qishloq xo'jaligida  zararkunandalarga 

qarshi  foydalaniladi.

R odanid kislotasi.  Rodanid kislotasi  (H C N S )  —  H —S—C = N , 

yog'sim on,  suv bilan yaxshi aralashadigan,  kuchli kislota (K = 0,14 ). 

Rangsiz  m oysim on   suyuqlik  (suyuqlanish  harorati  5°C)  faqat 

eritmada mavjud bo'ladi.

Agar  am m iakka  uglerod  (IV )  sulfid  ta’sir  ettirilsa,  rodanid 

kislotaning  am m oniyli  tuzlari  hosil  bo'ladi:

2NH , +   CS, =  N H .C N S  +  H,S

3 

2 

4 

2

Rodanid  tuzlari:  K C N S ,  N a C N S ,  N H

4

C N S .  R odanidlar 

olish  uchun  sianidlarga  oltingugurt  qo'shib  suyuqlantiriladi:

KCN  +  S  =   KCNS 

Analitik kim yoda  F e3+  ionin i ochish uchun ishlatiladi,  bunda 

to'q qizil  cho'km a hosil bo'ladi:

Fe

+3

 +  3C N S- =  Fe(CNS)3l  

Sim ob  rodanidi  -H g (C N S )2.  Sim ob  rodanidi sim ob  nitratiga 

rodanidlar qo'shib olinadi va ularni tozalash uchun efirda yuviladi:

H g (N 0

3)2

 +   2KCNS =   Hg(CNS)2!  +  2K N 0

3 

H g (C N S )2—  fira’vn iloni  deyiladi.  Bu modda yonganida gazlar 

hosil  bo'lib  kengayish  oqibatida  ilon  hosil  bo'lishi  kuzatiladi: 

2H g(CNS)2+   9 0 2=   2 H g 0 + 4 C 0 2+  2N

2

 + 4 S 0

2 

2N

- 3

  —

6

e  -> N

2

 

4  2 

2S~

2

- 1 2 e  

-> 2 S +<

0

2

  +  4e  -»  2 0

‘2

 

18  9 

S ianam id k islo ta. Agar kalsiy karbidiga azot ta’sir ettirilsa kalsiy 

sianamid  hosil bo'ladi:

CaC

2

  +  N

2

  =  CaCN

2

  +  С 

Bu  birikm aning  kislotasi  sianam id  kislota  —  H

2

C N

2

  rangsiz 

kristall modda, suvda yaxshi eriydi va quyidagi holatlarda uchraydi:

H—N = C = N —H <-►

 H

2

N - C ^ N  

Bu  birikma  suv  bilan  ta ’sirlashadi:

H

2

CN

2

 + 3 H ,0  =  2NH

3

 + H

2

C 0

3

U g le ro d n in g   tibb iyo td ag i  a h a m iy a ti.  U glerodning  juda  k o ‘p 

birikmalar  hosil  qila  olish  qobiliyati  tufayli  turli  tum an  hayvonot 

va  o'sim lik   dunyosi  mavjuddir.  U glerodning,  vodorod,  kislorod, 

azot,  fosfor va oltingugurt bilan hosil qilgan birikmalari tirik biologik 

to'qim alarning  asosini  tashkil  etadi.  U lar  tirik  tananing  asosiy 

m assasini  tashkil  qiladi.  Kishi  tanasi  16  kg  ugleroddan  iboratdir 

(70  kg).  Havo  tarkibidagi  uglerodning m iqdori  0,03  %  dan  iborat 

b o'lib   u 

10

%  dan ortsa,  inson  halok  bo'ladi.

Kishi  zaharlanganda,  nafas  olish   markazi  shikastlanganda va 

behush  holatida  bo'lganida  karbonat  angidridning  kislorod  bilan 

aralashm asi(karbogen)  ingalatsiya sifatida ishlatiladi.

U glerod   (II)  oksid  —  is  g a zi,  kuchli  zahar  b o 'lib ,  nafas 

olganda qondagi gem oglobin bilan birikadi va karboksogem oglobin 

hosil  qiladi.  Buning  natijasida  g em oglob in n in g  kislorod  tashish 

xususiyati yo'qoladi.  Havoda  1%  CO  bo'lsa,  u o'lim ga olib  keladi.

Sianid  kislota  ham   kuchli  zahar b o'lib ,  uning  0,05  g  m iqdori 

in so n n i  o'ldiradi.  U n in g  tuzlari  ham   zaharlidir.  U   to'q im an in g 

oksidlovchi  fermentlari  bilan  birikadi,  chunki  to'qim a  ferm enti 

tarkibida  uch  valentli  tem ir  bo'lib,  u  sianid  ioni  bilan  katalitik 

faol bo'lm agan kompleks birikma hosil qiladi.  Bu esa to'qimalarning 

o 'z   navbatida  ishdan  ch iq ish iga  va  zaharlanishiga  olib  keladi. 

Sianidlar o z m iqdorda ba’zi danaklarning mag'izida ham  uchraydi, 

m asalan,  achiq  b odom ,  olxo'ri,  olch a  va  shaftoli  danaklarining 

mag'izida bor.

N a H C 0

3

 bekarbon tabletkasining tarkibiga  kirib spazm olitik, 

og'riq  qoldiruvchi  va  oshqozondagi  erkin  kislotalarni  neytrallash 

xususiyatiga ega.

2 3 .2 .  K r e m n iy

T a b iatd a  u ch rash i. Yer po'stlog'ida eng ko'p tarqalgan elem ent. 

K rem niy  (IV )  oksidi  yoki  silikat  angidrid  S i 0

2

 holatida  uchraydi. 

Bundan  tashqari,  silikatlar ham  juda keng tarqalgan.  N aA lS i

3

Os — 

albast,  KAlSi

3

0

8

 — ortoklaz, N a A lS i0

4

 —  nefelin, Al

2

0

3

 2 S i0

2

-2H20

—  kaolin ,  M g

3

S i

2

0

7

-2H20   —  asbest,  n  S i 0 2—  kvars va boshqalar.

Tabiatda  krem niyning  uchta  barqaror  izotoplari  uchraydi: 

?48Si  (92,27% ),  ?49Si  (4,68% )  va  $ S i  (3,5% ).

Fizik xossalari.  Kremniy ikkita allotropik shakl o'zgarish holatida 

uchraydi:  kristall  va  amorf.  Kristall  kremniy t o ‘q  kulrang  yaltiroq 

m odda  oktaedrik  kristallar  h osil  qiladi  (suyuqlanish  harorati 

1423°C),  elektr tokini  o'tkazadi.  A m orf kremniy  q o‘n g ‘ir  kukun, 

kimyoviy jihatdan  faolroq.

O linishi. Agar qum m agniy bilan suyqlantirilsa q o‘ng‘ir am orf 

kukun  olinadi:

S i0 2+   2Mg  =   2MgO+Si

Agar SiC l

4

 rux bilan  qizdirilganda ham  kremniy hosil  bo'ladi: 

S iC l.+ 2 Z n = 2 Z n C l,+ S i

4 

2

Toza kremniy olish uchun kremniyga xlor ta’sir ettirilib a w a l 

SiC l

4

  olinib  va  undan  vodorod  bilan  qaytarib  kremniyga  aylan-