Anorganik kimyo

komplekslar  hosil  bo'lishi  sodir  bo'ladi:

In(OH)

1

+3KOH=K

3

[In(OH)6]

Bu  birikmalarda ham alum iniyga o'xshash  K ln 0

2

 va  K G a 0

2 

indatlar,  gallatlar m a’lum.  Talliy  (I)  birikmalari  asosli  xarakterga 

ega.  T120   (suyuqlanish  harorati  300°C)  qora rangda,  suvda yaxshi 

eriydi.  TlO H   kuchli  asos,  100°C  larda suvini  yo'qotadi.

G alog enli b irik m alar.  G a,  In va TI  ning galogenli  birikmalari 

(ayniqsa xloridli)  oson uchuvchan,  ularning bug'lari ikki m olekula 

va past suyuqlanish haroratiga ega.

InC l

3

  —  och  kul  rang,  yaltiroq  kristall  m odda.  G alliy,  indiy 

va  talliyning  ftoridlari  qiyin  suyuqlanuvchan  va  suvda  eriydigan 

moddalar:

2G a+3Cl=2G aCl

3

G alliy, indiy va talliy birikmalari zaharli.

I l l  

A  g u ru h   elem en tlarin in g   tibb iy otd agi  ah am iy ati.  Odam  

organizmida borning miqdori juda o z (10-5 %). Asosan bor o'pkada 

(0,34  m g),  qalqonsim on  bezda  (0,3 0  mg)  taloqda  (0,26  m g) jigar 

va  miyada  (

0,22

  mg)  buyrak  va  yurak  muskullarida  (

0,21

  mg) 

to'planadi.  Borning organizmdagi  roli  hali to'la o'rganilmagan.

Organizmda ortiqcha bor borligi  zararlidir.  Borning ko'payishi 

adrenalinning aktivligini  kamaytirib,  amilaza va proteaza faoliyatini 

zaiflashtiradi.

Hayvonlarga  ortiqcha  bor berilganda  u  uglevodlar va  oqsillar 

alm ashinuviga  ta’sir  qilib,  endem ik  ichak  kasalliklari  enteritlar 

paydo bo'lishiga sabab bo'lgan.

A lum in iy  asosan  qon  zardobida,  o'pkada,  jigar,  suyaklarda, 

buyrakda,  tirnoqda va sochda  to'planishi  aniqlangan.  Bir sutkada 

alum iniy 47  mg  iste’m ol  qilinishi kerak.  U   bog'lovchi  to'qim alar, 

suyak to'qim alari  va fosfor alm ashinuviga  ta ’sir etadi.

G alliy va  indiyning  biologik ta’siri  hali  o'rganilmagan.

Talliy bo'lsa,  ancha zaharli  elem entlardan  biridir.  ТГ ioni  Ag+ 

ioniga o'xshash oltingugurt tutgan ligandlar bilan  oson ta’sirlashadi. 

Agar organizmga juda oz miqdorda talliy kiritilsa ham u sochlam ing 

to'kilishiga sabab bo'ladi.

1. Ill asosiy guruhchasidagi elementlarning elektron konfiguratsiyalarini 

tasvirlang.  Bu  elementlar  uchun  qanday valentlik  xarakterli  ekanligini 

ko'rsating. Guruhcha tartib nomeri ortishi bilan metallik xossalari qanday 

o'zgaradi?

2.  3  1  ammiak  hosil  qilish  uchun  qancha  aluminiy  nitrid  kerak 

(n.sh.)?

3.  50  1  vodorod  hosil  qilish  uchun  aluminiydan  ko'proq  kerakmi 

yoki kalsiy gidriddanmi?

4.

  Reaksiya tenglamalarini tugallang:

a)  В  +  H N 0

3

 kons

b)  Na  B ,0

7

  +  H ,SO , +  H ,0   ->

d)  H

3

BO

3

  +   NaO H   ->

e)  A l,(SO ,).  +  N a  S  +  H ,0   ->

0   Al  +  NaOH  +   H 20   ->

g)  AICI,  +  Na

2

C 0

3

  +  H20   ->

5. Aluminiy,  mis va rux kukunlari  aralashmasi mavjud.  Bu aralash- 

madan 

8

 g  olib,  unga ortiqcha  miqdorda  konsentrlangan  nitrat kislota 

quyilganda  1,52  g  aralashma  reaksiyaga  kirishmay  qoldi.  Xuddi  shu 

aralashmadan  3 g olib,  unga ortiqcha miqdordagi konsentrlangan ishqor 

eritmasi quyilganda 

0,6

 g aralashma reaksiyaga kirishmay qoldi.

Metallarning aralashmasidagi massaviy ulushlarini hisoblang. 

(Javob: 

19%  Al,  61%  Zn,  10%  Cu).

6

.  Quyidagi  moddalarning  qaysi  birini  qo'shganda  A1C1

3

  ning 

gidrolizlanishi  kuchayadi?  a)  H

2

S 0

4

  b)  ZnCl,  d)  (NH 4),S  e)  Zn

7.  B

2

0

3

  xlorid  kislotada  erimaydi,  lekin  HF  ning  suvli  eritmasida 

oson eriydi.  Buni  qanday tushuntirish mumkin?

8

.  В va Al ning qanday birikmalari tibbiyotda qo'llaniladi?

9.  A1C1

3

 eritmasiga ortiqcha miqdorda ammiak va natriy gidroksid 

eritmalari qo'shilganda boradigan reaksiya tenglamalarini yozing.

10.  Bor va aluminiyning olinish  reaksiya tenglamalarini yozing.

11.  Quyidagi  reaksiyalarni  tugallang.  Ularning borish va bormaslik 

sabablarini tushuntiring:

B

2

0

3

  +  NaOH  -> 

A1

2

0

3

  +  H

2

S 0

4

 -> 

B

2

0

3

  +   H20  ->

12.

  Quyidagi jarayonlarning reaksiya tenglamalarini yozing:

B ,0

3

  -► H

3

B 0

3

 ->  H

2

B

4

0

7

 -+ Na

2

B

4

0

7

 -> N a B 0

2

13.

  0,5  M  100 ml A1

2

(S 0

4)3

 eritmasiga  1M  100  ml N a

2

C 0

3

 eritmasi 

qo'shilgan.  Hosil bo'lgan cho'kma massasini hisoblang.

14.

 Aluminiy va magniyning 50 g qotishmasini xlorid kislotada eritilganda 

48,25  1  (n.sh.) vodorod ajralib chiqqan. Qotishmadagi metallarning massa 

ulushini hisoblang.

15.

  Quyidagi  oksidlanish-qaytarilish  reaksiya  tenglamalarini  tugallab 

tenglashtiring:

В  +  H N 0

3

  -> 

Al  +  K M n0

4

  +  H

2

S 0

4

 -> 

Al  +   NaOH  +   H20  ->

16.

  Quyidagi gidrolizning reaksiya tenglamalarini yozing:

A1

2

(S 0

4)3

 +   H20  -> 

Na

2

B .0

7

  +  H20  -*

N a2S  +   H 20   -> 

NaA10

2

  +  H20  ->

17.

  Quyidagi  reaksiyalarni  tugallang.  Kompleks  hosil  qiluvchining 

koordinatsion sonini valent bog'Ianish usulida tushuntiring.

BF3+ H F= 

!F3+N aF =

18.

  Bor va aluminiyning tibbiyotda ishlatiladigan birikmalariga misollar 

keltiring.

19.

 Ma’lumki, bor yuqori haroratda ko'pchilik metall va metallmaslar 

bilan birikadi.  Borning  magniy,  azot,  kislorod,  oltingugurt va xlor bilan 

reaksiyalarini yozing.  Hosil bo'lgan moddalarni nomlang.

20.

  Aluminiyning  kislorod,  azot,  uglerod,  oltingugurt  va  ftor bilan 

reaksiyalarini yozib,  hosil  bo'lgan  moddalarni  nomlang.

21.

 Quyidagi o'tish reaksiya tenglamalarini yozing:

В ->  H

3

B 0

3

 ->  Na

2

B

4

0

7

 -> H

3

B 0

3

22.

 Aluminiy, uning oksidi va gidroksidi amfoter xossaga ega. Anion 

va  kation  kompleks  birikmalar  hosil  bo'lish  bilan  boradigan  quyidagi 

reaksiya tenglamalarini tugallab tenglashtiring:

Al +  NaOH+... ->

A1

2

(S 0

4)3

  +  NaOH ->

Al(OH

)3

  +  H

2

S 0

4 

Al(OH

)3

 + NaOH -»

IV 

A  guruh asosiy guruhchasiga  5  ta elem en t kiradi.  Uglerod, 

kremniy,  germ aniy,  qalay  va  qo'rg'oshin  bu  elem entlar  uchun 

eng  chetki  qavatda  4  tadan  elektron  bor.  Ularning  oksidlanish 

darajasi  -4 ,  + 2  va  + 4   b o'lish i m um kin.  Qaytaruvchi  xossasi  atom  

radiusi  ortishi  bilan  kuchayadi.  O ksidlovchi  xossasi  ugleroddan 

qo'rg'oshinga  qarab kamayadi.  44-jadvalda guruh elem entlarining 

eng  m uhim   xossalari  keltirilgan.

44-jadval

IV A guruh elem entlarining eng  asosiy xossalari

Xossalar

Elementlar

6,2c

1428Si

M73Ge

«"'Sn

207 Pb 

82  1 u

Elektron  formulasi

2s22p2

3s23p2

4s24p2

5s25p2

6s26p2

Ionlanish

energiyasi

11,26

8.15

7,90

7,34

7,42

Atom radiusi,  nm

0,077

0,117

0,139

0,158

0,175

Elektr  manfiyligi

2,5

1,75

2,0

1,70

1,55

Zichligi

1.3,54

Gr.2,25

2,33

5,35

7,28

11,34

Suyuql. harorati

1.3540

Gr.3800

1413

958

232

327

Qayn. harorati

4347

2630

2730

2350

1750

Yer  po‘stlog‘ida 

tarqalishi,  %

1

  io-1

27,6

7-10 4

4-10 3

1,7-103

2 3 . 1 .   U g le r o d

T a b i a t d a   t a r q a l i s h i .   U g le r o d   keng  tarq algan  k im y o v iy  

elem entlar jum lasiga kiradi,  u ko'p anorganik va organik moddalar 

tarkibida  bor.  U g le r o d   m in erali  ko'proq  karbonatlar  h olid a  

uchraydi:

N a

2

C 0

3

  10Н20  — soda,  N a

2

C 0

3

  C a C 0

3

 •  2 H ,0  —  pireonit. 

M g C 0

3

  —  m agnezit,  M g C 0

3

  •  C a C 0

3

  —  d olom it,  C a C 0

3

  ohak­

tosh,  marmar,  b o ‘r,  temir  shpati  —  F e C 0

3

 

M n C 0 3,  Z n C 0

3

  — 

marganes  va  rux  shpati  holatida  uchraydi.  Shuningdek,  suvning 

tarkibida  kalsiy va m agniy gidrokarbonatlari  holatida uchraydi.

Organik dunyoda uglerod eng asosiy elem ent hisoblanadi.  Uning 

m iqdori  ham m a  kim yoviy elem entlar  m iqdoridan 

10

  marta  ko'p. 

Bu  oqsil,  vitam inlar,  y o g‘,  neft,  ko'm ir asosida  qazilm a boyliklar, 

antratsen,  q o ‘n g ‘ir  ko'm ir,  slanes  va  boshqalar.

Tabiatda  uglerodning  ikkita  barqaror  izotopi  m a’lum: 

*62 C  

(98,892% )  va 

lb3C

  (1,108% ).  U glerodning  atom   massasi  10  dan 

16 gacha bo'lgan  radioaktiv izotoplari  olingan.

Alm osferada neytronlar ta’sirida uglerodning radioaktiv izotopi 

6

С И izotopi  hosil bo'ladi.  O'simliklar  va tirik organizmlar qoldig'iga 

qarab  topilm alam in g  yoshi  shu  izotop   m iqdoridan  aniqlanadi: 

7i4N   +  0'n  =   6I4C  +  ,'H

Fizik xossalari.  Uglerod tabiatda grafit va olm os holida uchraydi. 

Sintetik  usulda  olingan  karbin  va  polikum ulen  allotropik  shakl 

o'zgarishlar  ham   m a ’lum.

O lm os.  Qattiq  rangsiz  kristall  modda.  sp

3

 gibridlanish  tufayli  har 

bir uglerod atomi boshqa to'rtta uglerod atomi bilan sigma bog' yor­

damida bog'langanAtom i kub kristall panjara hosil qiladi (40-rasm).

40-rasm.  Olmos kristall panjarasining tuzilishi.

U glerod  atom lari  orasidagi  m asofa  0 ,1 5 4   n m .O lm osn in g 

qattiqligi sababi  har bir uglerod  atomi boshqasi bilan  ikki  elektronli 

bog'  hosil  qilganidir.  O lm osning zichligi  3,5 g /s m 3.

O lm os va boshqa nodir metallar og'irligi karatlarda belgilanadi 

(1  karat  0,2  g).  H ozirgacha  topilgan  olm oslar  ichida  eng  kattasi

Janubiy Afrikada topilgan «K ulinom » olm osi.  U n ing og'irligi 3020 

karat yoki 604 g. O lm os  rangli,  rangsiz va qora olmoslarga bo'linadi. 

O lm osdan  m etallarni  tesh ish d a,  burg'ilashda,  aniq  uskunalar 

tayyorlashda foydalaniladi.

G ra fit. Geksagonal tuzilishga ega bo'lgan qora qo'ng'ir m odda, 

u qavatli  tuzilishga ega (41-rasm ).

Bunda uglerod atom lari  sp

2

 gibridlangan.  Bunda har bir atom  

uchta kovalent bog'  hosil  qiladi.  Uglerod  atomlari  orasidagi  masofa

0,142  nm ,  uglerod  atomlari  qatlamlari  bo'lsa  bir-biridan  0,689 

nm  uzoqlikda joylashgan.  Grafitning zichligi  2 ,1 —2,5 g /sm 3.

G rafit  elektrodlar tayyorlashda,  yog'lash  materiallari  tayyor­

lashda va yadro reaktorlarida neytronlarni  sekinlashtiruvchi m odda 

sifa tid a   keng  k o 'la m d a   q o 'lla n ila d i.  B u tun  d u n y o d a   ishlab 

chiqariladigan  grafitning  m a ’lum   qismi  qalamlar  tayyorlashga 

ketadi.

Grafitdan  100000 atm bosim da  3000—3500°C  da su n ’iy olm os 

olinadi.  1000°C qizdirilsa, olm os grafitga aylanadi.  1750°C bu jarayon 

tezlashadi.

K arbin.  U glerodning uchinchi  shakl o'zgarishi karbin  deyiladi. 

U   chiziqli  polim er.  Karbinda  uglerod  atomlari  o'zaro  uch  bog' 

bilan bog'langan.  Karbin yarim o'tkazgich,  yorug'lik ta ’sir etganda 

unung o'tkazuvchanligi  anchagina oshadi:

-   С = С - С  = С - С  S с - с  = с -

Xuddi  shunga  o'xshash  birikma  polikum ulen  ham  m a’lum  

bo'lib,  uglerodning  yana  bir shakl  o'zgarishi  ham  deyiladi: 

=C =C =C =C =C =C =C =C =

K eyinchalik karbin tabiatda borligi aniqlangan.

Hozirgi  paytda nanotexnologiya usullari yordamida uglerodning 

chiziqli  polim eri  grafen  olingan.  Bu  tola  hosil  qiluvchi  polim er. 

U ning  qalinligi soch tolasidan  150000 marta kichik, lekin pishiqligi 

po'latdan  m inglab  marta yuqori.  Bunday toladan  to'qilgan  parda 

ichidagi  narsalar ko'zga  ko'rinmaydi.  Grafenning amaliy ahamiyati 

nihoyatda  kattadir.

A m orf ko'm ir (qurum).  A m orf ko'm irning ham m a turi  su n ’iy 

usulda olinadi.

Q u ru m  — qattiq, suyuq va gazsim on  ko'mir tutgan  moddalarni 

to'la yonm asligi natijasida hosil bo'ladi.  Qurumdan bo'yoqlar, tush, 

kauchukka qo'shiladigan qo'shim cha sifatida ishlatiladi.

P is ta   к о ‘m ir.  Y og'ochni  quruq  haydash  orqali  havosiz joyda 

olinadi.

Kimyoviy  x ossa lari.  U glerodning  ham m a  allotropik  shakl 

o 'zgarish lari  k im yoviy  jih atd a n   inert.  M asalan,  o lm o s  ko'p 

kim yoviy  reaktivlar bilan ta ’sirlashmaydi.  U nga  yuqori  haroratda 

kuchli  oksidlovchilar  ta’sir  etadi.  M asalan,  kislorod,  zar  suvi, 

nitrat kislota.  Bunda olm os C 0

2

 gacha oksidlanadi.

G ra fit.  K im yoviy ta ’sirga grafit olm osga qaraganda faolroqdir. 

A m orf ко'm ir grafitga qaraganda tezroq  reaksiyaga  kirishadi.

K uchli  oksidlovchilar  ta’sirida  uglerodning  (II)  yoki  (IV ) 

valentli  birikmalari  hosil bo'ladi:

2C +  0 2=  2CO 

C +  0

2

 =   C 0

2

Yuqori  haroratda uglerod vodorod  bilan  reaksiyaga kirishadi: 

С  +  2H , =   CH.

2 

4

C H

4

 kovalent bog'lanishli,  m olekula  tetraedrik tuzilishga ega. 

U n ing  molekulasi  qutbsiz  tabiatga ega.

Shuningdek,  harorat  ta’sirida oltingugurt  (1000°C ),  kremniy 

(2 0 0 0 X )  va  bor  (2000°C)  bilan  ta’sirlashadi:

C +2S =C S2; 

Si+C =  SiC; 

4B + C = B 4C 

SiC   va  B4C  —  kovalent tabiatli  polim er birikmalar.  U lar juda 

qattiq,  qiyin  suyuqlanuvchan,  kim yoviy  jihatdan  inert  ekanligi 

bilan tavfsiflanadi.

K arb id lar.  M etallarning uglerod bilan hosil qilgan birikmalari- 

dir.  Karbidlar, odatda, kristall moddalar. Ularda kimyoviy bog'Ianish 

tabiati  har xil.

I, 

II,  I I I   guruh  elem entlarining  karbidlari  ion  b o g ‘lanishga 

yaqin bog‘lanishga ega.  В ularga misol qilib aluminiy karbid va kalsiy 

karbidni  olish  mumkin:

Al.C,  A l s C  —  A1  =   C  =  A1  —  C s A l  

CaC, 

^ C

4  3 

2

 

in

Ca\

  II

A lum in iy karbidining gidrolizi  paytida  A I(O H

)3

 va  C H

4

  hosil 

b o ‘ladi:

A1

4

C

3

 +   12H20  =  4A1(0H

)3 1

 +   3CH4t  

A1

4

C

3

  (suyuqlanish  harorati  2800°C ),  B e2C  (2150°C )  m etan- 

nidlarga kiradi,ular qiyin suyuqlanuvchan va ularning gidrolizidan 

m etan  ajralib  chiqadi.  S  va  d-  elem entlar  karbidlari  atsetilen 

birikmalari  hisoblanadi va ularning gidrolizida atsetilen hosil boMadi:

CaC

2

 +  2H20  =  Ca(OH

)2

  +  C

2

H2T 

B u nday  birikm alarga  N a

2

C 2,  C a C

2

  AI

2

(C

3)2

  kiradi.  U lar 

atsetilenidlar deyilib,  ularga AgjC

2

 va  Cu

2

C

2

 birikmalari ham  kiradi.

d 

elem entlar  karbidlari  juda  xilm a  xil:  M eC   (T iC ,  ZrC, 

H fC ,  V C ),  M e2C  (M o

2

C ,  W

2

C ),  M e3C   (M n

3

C,  T e

3

C ,  C o

3

C ).

Karbidlar o'zgaruvchan tarkibli birikmalarga kiradi.  M asalan, 

T iC

06

-i

i0

  yoki  V C 058. 10.

Bularning k o ‘pi  m etallik xossalarini  nam oyon   etadi.  Ularning 

elektr  o ‘tkazuvchanligi  yuqori,  m etallik  yaltiroqligi  bor.  d  -  ele ­

m entlar  karbidlari  qattiq,  issiqqa  ch id am li,  yuqori  suyuqlanish 

haroratiga ega:

TiC—3140°C,  Zr2C—3530°C, H fC -3890°C .

M eC  —  karbidlar juda issiqqa va haroratga chidam li,  masalan: 

T iC ,  V C ,  N b C ,  M o

2

C,  W

2

C.

U g lero dn in g  galogenli  h o sila la ri.  Odatdagi  sharoitda  C F

4

  — 

gaz,  CC1

4

  —  suyuqlik,  CBr

4

  va  C l4lar qattiq  moddalardir.  Yodga 

o'tgan sari  birikm alaming  barqarorligi  kamayadi.  Grafit faqat  ftor 

bilan qizdirilgandagina  C F

4

  gacha oksidlanadi.  Bu birikma rangsiz, 

tiniq gaz kim yoviy inert m oddadir(suyuqlanish  harorati —  184°C).