Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Birinchi davr. XVI asrga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ushbu 
davrda davlatchilik rivojlanishi bilan bog‘liq holda aholining soni, ayniqsa 
enkaklar soni, xo‘jaliklar haqida ma’lumotlar to‘plangan. Ba’zi davlatlarda esa 
aholi ro‘yhati ham o‘tkazilib turilgan. Lekin bu davrda demografik bilimlarga oid 
ma’lumotlar dunyoning hamma hududlarida ham to‘planib borilmagan. Ilmiy 
manbaalara demografik bilimlarga oid ma’lumotlar juda kam uchraydi.
Ikkinchi davr. XVI – XVIII asrlarni o‘z ichiga oladi. Demografik bilimlarni 
rivojlanishida bu davr alohida ahamiyatga egadir. Chunki bu davrda demografik 
bilimlarga ehtiyoj kuchaydi. Aholi hayoti da katta ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar 
yuz berdi. Feodalistik munosabatlarni asta-sekin kapitalistik munosabatlar egallay 
boshladi. XVI – XVII asrdagi buyuk geografik kashfiyotlar, halqaro savdoning 
rivojlanishi, kapitalistik turmush tarzining shakllanishi natijasida turli davlatlar 
aholisi, ularning urf-odatlariga qiziqish kuchaydi. Ayniqsa, Yevropa davlatlarida 
aholi soni, harakatiga oid qator tadqiqotlar olib borildi. Bularga florensiyalik 
siyosatshunos va tarixchi N. Makiavelli, fransiyalik J. Boden, italiyalik D. Botero, 
angliyalik D. Graunt, V. Petti, rossiyalik V. Lomonosovlar tomonidan olib 
borilgan tadqiqotlarda dunyo aholisi, uning ba’zi hududlari, davlatlar aholisi 

---

22 
haqida ancha mukammal ma’lumotlar to‘plangan.
Uchinchi davr. asrlarni qamrab oli6, bunda dunyodagi deyarli barcha 
davlatlar, ularning hududlari bo‘ylab ham muntazam demografik bilimlar 
to‘planyb borilgan. Demografik bilimlar tizimi yana ham mukammallashgan. 
XVIII asrning ikkinchi yarimida Angliyada boshlangan sanoat to‘ntarilishi XIX 
asrga kelib, AQSh, Fransiya, Germaniya, Rossiya, Italiya, Yaponiya kabi 
davlatlarni. qamrab oldi. Natijada feodal jamiyatga qaraganda, ishlab chiqarish 
kuchlari ancha rivojlandi, texnika bilan ta’minlangan, ixtisoslashtirilgan 
industriyaga ega bo‘lgan, sanoat kapitalizmi vujudga keldi. Uning rivojlanib 
borishi jamiyat taraqqiyotida ulkan o‘zgarishlarga sabab buddi. Bu xolat Yevropa 
mamlakatlarida yaqqol ko‘zga tashlandi. Natijada demografik jarayondar ham 
rivojlanib, ular haqidadagi bilimlar doirasi yana ham kengayib bordi. Demografik 
tadqiqotlar o‘tkazilishi har bir davlat uchun zaruriy ilmiy yo‘nalishga aylandi. 
Ushbu davrda yirik demograf olimlar yetishib 
CHIQDI
.
Ular jumlasiga E-Rosset, 
R.Pressa, 
U.Laplas, 
A.Ketle, 
A.Giyyar, 
D.Mendeleev, 
S.Novoselskiy, 
V.Bunyakovskiy
g
. G.Syundberg, V.R.Smulevich, D.I.Valentey, Ya.N.Guzevatey, 
A.E.Boyarskiy
g
. A.Ya.Kvasha, O‘zbekistonda esa Ye.S.Timm, A.A.Shoroxova, 
M.K.Koraxanov, I.R.Mullajonov va boshqalarni kiritish mumkin. Shuning bilan 
birga bu davrda dunyo, miqyosida jamda uning barcha davtlatlarida demografik 
tadqiqotdar olib boruvchi, muttaxassislar tayyorlovchi yirik oliy
va ilmiy 
maskanlar tashkil topdi va rivojdaidi. 
Demografiya fanining paydo bo‘dish tarixi xaqida ilmiy manbalarda batafsil 
ma’lumotlar mavjuddir. «Bunday manbalarga D, K. Shelestovning «Demografiya:
istoriya i sovremennost», V.Borisovnnng «Demografiya» nomli kitoblari, hamda, 
«Demograficheskiy ensiklopedicheskiy slovar» larnn misol qilib keltirish joizdir. 
Bu manbaalarda qayd etilishicha demografiya fanining paydo bulishi, asosan XVII 
asrning ikkinchi yarimidan boshlandi. Ana shu davrda Angliyada vabo va boshqa 
yuqumli kasalliklar tarqalib, aholi o‘rtasida o‘lim hollari nihoyatda ko‘payib ketdi. 
Shu bois Londonda har hafta o‘lim haqida byulletenlar, ya’ni maxsus ma’lumotlar 
chop etilib, axoliga tarqatilar edi. 
O‘z salomatliklarini saqlash maqsadida mazkur ma’lumotlarni juda ko‘p fuqarolar 
o‘qirdilar. Angliyalik savdogar olim J.Graunt London tug‘ilish va o‘lim 
xaqidagi 80 yillik ma’lumotlarni o‘rganib chiqdi va 1662 yili o‘zining 90 betdan
iborat «O‘lim haqidagi byulletenlar asosida olib borilgan va mundarijada ilova 
etilgan tabiiy va siyosiy kuzatishlar natijalari. Ko‘rsatilgan shaharning boshqaruvi, 
dini, savdosi, havosi, o‘sishi va boshqa o‘zgarishlar hususiyada London fuqarosi 
Djon Garuntning asari» kitobini yozdi. Kitob juda uzun nomlangan bo‘lib, o‘z 
oldiga keng qamrovli ijtimoiy hodisalarni maqsad qilib qo‘ygan edi. Kitobda 
muallif Londonda ulum xolati va o‘limning yosh guruhlari bo‘yicha atroflicha 
urgangan. Tug‘lishning shahar va qishloqlar farqlari, aholi migratsiyasi tahlil 
etilgan. Shuningdek, J.Graunt birinchi bo‘lib, ulimning matematik jadvalini ishlab 
chiqqan. Ushbu asar o‘z zamonasida ziyoblar tomonidan juda ijobiy baholandi. 
Uch yil mobaynida asar to‘rt marta qayta chop etildi. Kitob qirol Karl II ga juda 
ma’qul keldi va muallif J.Grauntni qirollik jamiyatiga qabul qildi. 

---

23 
J.Graunt bu kichik hajmli kitobchasi bir ejas uch fanning rivojlanishiga 
zamin yaratdi. Bu fanlar demografiya, statistika va sosiologiya fanlari edi. J.Graunt 
olib borgan tadqiqotlarning davomchisi sifatida fanda «Siyosiy-arifmetika» 
yo‘nalishi paydo bo‘ldi, Mazkur fan jamiatdagi hodisa va jarayonlarni miqdoriy 
qonuniyatlarani o‘rganardi. 
XVIII – XIX acrlarda jamiyat xayotidagi demografik, jarayonlarni o‘rganishga 
qiziqish kuchaydi. Taniqli
iqtisodchilar, tarixchilar, siyosat junoslar, astronomlar 
shifokorlar, matematiklar tomonidan demografik jarayonlarnn o‘rganishga doir 
qator tadqiqotlar olib borildi. Nihoyat XIX acrda A.Giyyar yangi vujudga kelgan 
fanga nom berdi. Uning 1855 yilda Parijda “Inson statistikasi elementlari, yoki 
qiyosiy demografiya”, deb nomlangan kitobi chop etildi. Bu asarda 
demografiyaning mustaqil fan sifatida maqsadi yoritilgan. A. Giyyar asarida 
demografiyaga ko‘p jarayonlarni o‘z ichiga oluvchi insonlarning tabiiy va ijtimoiiy 
tarixi va ularning umumiy harakati jismoniy, fuqarolik va ahloqiy holatini 
matematik tarzda o‘rganuvchi fan deb ta’rif berilgan. 1851 – 1922 yillarda yashab 
ijod etishgan olim Jan Bertilon (A. Giyyarning nabirasi) tomonidan ham 
demografiyaning fan sifatidagi o‘rganuvchi predmetiga baho beriladi. Olim 1881 
yilda yozilgan “Fransiya aholisi harakatining statistikasi” nomli asarida 
“Demografiya jamoya hayotini o‘rganish bilan shug‘ullandi. Uning maqsadi 
jamiyatning rivojlanishi, qayta tiklanishi va nihoyat inqirozga uchrab, bahram
topishlarning sabablarini o‘rganish. U halqning, ham jismoniy, ham ahloqiy 
tuzulishni ko‘rib chiqadi: odamlar qanday va nima uchun nikoh quradilar, qay 
miqdorda ko‘payadilar va tadbiq etadi. Va nihoyat u insonlar necha yoshda qanday 
vaziyatda qaysi sabablarga ko‘ra, o‘lishlarining sabablarini yoritadi” deb yozadi. 
Demografiyani predmetiga oid A.Giyyar va J.Bertilonlarning hulosalaridan 
ko‘rinib turibdiki, demografiya juda keng muammolarni o‘z ichiga oladi. Ana 
shunday qarashlar XX asrning 70 yillarida qadar mavjud edi. Keyinchalik 
demografiyaning o‘rganish doirasi bir oz torayib, aniqlanib bordi. Nihoyat 
demografiya aholining tabiiy harakatini, ya’ni uning takror barpo bo‘lishini 
atroflicha o‘rganadigan fan, degan hulosaga kelindi.
XX asrning keyingi 30 yilida dunyoda demografiya alohida fan sifatida juda 
rivojlandi. AQSh, Yaponiya, Fransiya, Angliya, Rossiya kabi davlatlar
oliygohlarida “Demografiya” kafedralari tashkil topib, shu soha bo‘yicha demograf 
olimlar tayyorlash hai yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekistonda ham, 200 yilda, O‘zbekiston 
Milliy 
Universitetining 
geografiya 
fakultetida 
respublikada 
dastlabki 
“Demografiya” kafedrasi tashkil topdi. Bu hol o‘lkada “Demografiya” ning fan 
sifatida rivojlanishi tomon ko‘yilgan dastlabki, lekin ahamiyatli qadamdir.
O‘zbekistonda ham demografik tadqiqotlar rivojlanishi o‘z tarixiga egadir. 
Respublikada fan, madaniyat va davlatchilik rivojlanishi juda qadimiy tarixga ega. 
Yuqorida demografik bilimlar to‘plash, asosan davlatchilik bilan bog‘liq ekanligi 
haqida fikr yuritildi. Demak, O‘zbekistonda ham, demogafik bilimlar juda 
qadimdan mavjud bo‘lgan. Bular haqida qadimiy qo‘lyozmalar, arxeologik 
yodgorliklar, qator ilmiy manbalar guvohlik beradi. Lekin o‘lkada maqsadli 
demografik tadqiqotla o‘tkazish asosan 1960 yillardan boshlanadi. Ana shu 
davrdan to hozirgi kunga qadar Respublikada juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan 

---

24 
demogafik tadqiqotlar olib borilgan, hamda shu sohada yirik mutaxxasislar 
tayyorlangan. Demografiya sohasida erishilgan yutuqlar ustoz olim M. K. 
Qoraxonov nomi bilan bog‘liqdir. Olim nafaqat O‘zbekistonda, balki Markazaiy 
Osiyoda yirik demografik tadqiqotlar olib bordi. Ushbu hududning XIX asrning 
ikkinchi yarimidan boshlab, demografik tarixini tikladi. Aholi o‘sishi, tug‘ilishi, 
o‘lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlar xususiyatlarini o‘rgandi. Ular 
bilan bog‘liq omillar, muammolarni aniqlab berdi. O‘rta Osiyo tarkibiga kiriuvchi 
respublikalarda aholi o‘sishi proghozini yaratishda iomiy rahbarlik qildi. 
Qoraxonov o‘lkamiz aholisining miqdoriy rivojlanishi bilan bir qatorda uning 
sifatiy rivojlanishi sohasida ham yirik tadqiqot ishlarini olib bordi. Ustoz 
rahbarligida O‘zbekistonda aholi ma’lumotlilik bosqichlari bo‘yicha proghozi ham 
ishlab chiqilgan. Olimning olib borgan tadqiqotlari asosida monografiya, risolalar 
va 200 dan ortiq ilmiy maqolalari sop etilgan.
Ustoz o‘z ilmiy faoliyatini 1960 
yillardan boshlab, hayotning ohirgi damlarigacha O‘zbekiston Milliy 
Universitetining geografiya fakultetida olib bordi. Dastlab respublikada 
demografiyasini o‘rganuvchi ilmiy guruh tuzdi. 1972 yilda ana shu guruh O‘rta 
Osiy Respublikalari demografik holati va muammolarini o‘rganuvchi yirik 
“Aholishunoslik ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi” ga aylandi. Ushbu laboratoriyada 
O‘rta Osiyo Demografiyasini o‘rganishga doir chuqur, tarixiy ahamiyatga ega 
bo‘lgan tadqiqotlar olib borildi. Shuning bilan bigan, Qoraxonov M.Q. 
rahnamologida aholi muammolarini o‘rganuvchi yirik ilmiy maktab yaratildi. 
Ustoz maktabida shakllangan muttaxassislar bugungi kunda uning ishini davom 
etirrib, jamiyat taraqqiyaga molik tadqiqotlar olib bormoqdalar.
O‘lkamiz demografik tarixini va aholi muammolarini o‘rganishda 
Mullajonov R. I., Ubaydullaeva R. A., Ahmedov E., Ota – Mirzaev O. B., 
Maksakova L. P., Soliev A.S., Ali – Qoriev N. S., Salimov X., Bo‘rieva M.R., 
Qayumov A. A., Ergashov O. E., Safarov E., Saydaxmedov O., Murtazina G., 
Rayimjonov Z.X., Ortiqboev R.J. kabi olimlar borgan tadqiaotlar ham ustoz 
Qoraxonov M.Q., boshlagan ilmiy izlanishlarni davomi sifatida O‘zbekistonda olib 
borilgan demografik tadqiqotlar tarixida alohida ahamiyatlidir.