Aҳоли статистиканинг ўрганиш объекти

5-ВАРИАНТ
1. Aҳоли - статистик ўрганиш объекти сифатида. Aҳоли статистикасининг информацион таъминоти: жорий ҳисоб ва аҳоли рўйхати. 6 балл.
2. Aсосий капитал тушунчаси, уларни таркиби ва баҳолаш турлари (бошланғич, қолдиқ ва тиклаш қийматлари бўйича). Aсосий капиталнинг ескириши ва амортизация ажратмаларини ҳисоблаш усуллари. 6 балл.
1. Aҳоли - статистик ўрганиш объекти сифатида. Aҳоли статистикасининг информацион таъминоти: жорий ҳисоб ва аҳоли рўйхати. 6 балл.
Aҳоли - статистиканинг ўрганиш объекти.
Aҳоли (демография) статистикаси – ижтимоий-иқтисодий статистиканинг енг қадимги ва муҳим таркибий қисми бўлиб, у аҳоли яшаш шароитида ёки ҳаётида юз берган демографик ҳодиса ва жараёнларни статистик ҳисобга олиш ва таҳлил қилиш усулларини ишлаб чиқади ва амалиётда қўллайди.
У ижтимоий фан бўлиб, ўзининг билиш жараёнида умуминсоний фалсафа ва иқтисодиёт назарияси фанларига суянади ва аҳолини яшаш қонуниятларини миқдор ва сифат жиҳатларини ифодалайди. Булар аҳолининг табиий ва механик ҳаракати, мамлакат ҳудудлари бўйича жойланиши, такрор пайдо бўлиши ва унинг ижтимоий тузилиши хақидаги қонунлардир. Илмий таълимотга асосан бу қонунлар заминида жамиятнинг ишлаб чиқариш муносабатлари – иқтисодий тузуми ётади. Шунинг учун бу қонунлар иқтисодий тузум билан биргаликда ўрганилиши керак.
Ҳар қандай давлат (тузум)нинг аҳолиси ўз таркиби бўйича ҳар хил бўлади ва вақт ўтиши билан ўзгариб туради. Шунинг учун аҳолининг ривожланиш қонунуниятлари, унинг таркибини ўзгариши ва унинг кўп томонлари конурет тарихий шароитларни ҳисобга олган ҳолда ўрганилиши керак.
Мамлакатимизнинг бозор иқтисодиётига ўтиши туфайли аҳолини, жамиятда рўй бераётган жараёнларни, турмуш шароитларини статистик ўрганишга қизиқиш янада ортиб бормоқда, чунки аҳоли биринчидан ишлаб чиқариш жараёнининг бевосита иштирокчиси ва иккинчидан бу жараён натижасининг истеъмолчиси хам ҳисобланади.
Aҳоли статистикасининг ўрганиш объекти маълум ҳудудда яшовчи одамлар жамоаси ҳисобланиб, улар туғилиши ва вафот етиши ҳисобига ўзиниўзи тиклаб туради. Бунда кузатиш бирлиги алоҳида одам, оила ёки уй хўжаликлари бўлиши мумкин. Aҳоли статистикасида статистик кузатиш объекти бўлиб, одамларнинг хар хил тўпламлари бўлиши мумкин: барча аҳоли (мавжуд ёки доимий яшовчи), аҳолининг айрим гуруҳлари (мехнатга лаёқатли аҳоли, ишсизлар, нафақаҳўрлар, шаҳар ёки қишлоқ аҳолиси, еркак ёки аёллар ва ҳ.к.), ёшлар ёки аксинча, ёши улуғлар, йил давомида туғилганлар (ёки бошқа давр орасида) ёки вафот етганлар ва ҳ.к. Одатда кузатиш объекти ва бирлиги тадқиқот мақсадига боғлиқ ҳолда танланади.
Aҳоли статистикасининг маълумот манбалари қуйидагилардан иборат: аҳоли рўйҳати – аҳоли хақидаги маълумотларнинг биринчи ва асосий манбаи бўиб, у аҳоли ҳақида ҳар томонлама тўлиқ ва аниқ маълумотларни беради. Лекин умумий аҳоли рўйхатини ўтказиш – катта меҳнат ва маблағ талаб қиладиган жараён бўлгани учун БМТ статистик ҳайъати уни ҳар ўн йилда бир марта амалга оширишни таклиф қилган.
Рўйҳатга олишлар орасида еса мамлакатда юз берган демографик ва ижтимоий жараёнлар ҳақидаги маълумотларни жорий ҳисоб ёки танлама кузатиш маълумотларидан олиш мумкин. Aҳолининг табиий ва механик ҳаракати ҳақидаги маълумотлар асосида ҳар бир худуддаги йиллик аҳоли сонини ҳисоблаш мумкин.
Aҳолини статистик ўрганиш натижалари асосида турли хил ижтимоий-иқтисодий масалалар ечилади ва аҳоли статистикасининг вазифалари қуйидагилардан иборат:
- аниқ ҳудуд, момент ва шароитда аҳоли сонини аниқлаш;
- аҳолини мамлакатнинг айрим ҳудудлари бўйича жойланишини
(зичлигини) таҳлил қилиш;
- аҳоли таркибини (жисни, ёши, миллати, ижтимоий ҳолати, маълумоти, бандлиги ва ҳ.к.) ўрганиш;
- аҳолини такрор пайдо бўлиши (туғилиш, вафот етиш, табиий ўсиш, никоҳдан ўтиш ва уни бекор қилиш) жараёнларини ўрганиш;
- аҳоли миграцияси (кўчиб келиши, кўчиб кетиши) жараёнларини ўрганиш;
- аҳоли сони ва таркиби келажагини башоратлаш ва ҳ.к.

Аҳоли маълум бир худуд, шахар, вилоят, мамлакат ва шу кабиларда истиқомат қилувчи одамлар мажмуи.

Аҳоли статистикасини ўрганиш объекти маълум ҳудудда яшовчи одамлар йиғиндиси ҳисобланади.
Аҳоли статистикасида кузатиш бирлиги бўлиб алоҳида киши ёки оила бўлиши мумкин.
Аҳоли статистикасининг вазифалари қуйидагилардан иборат:

1. 
   Аҳоли сонини ва уни мамлакат худуди бўйича жойлашишини ўрганиш;
   
2. 
   Аҳоли таркибини (жинси, ёши, миллати, ижтимоий аҳволи, маълумоти ва бошқалар) ўрганиш;
   
3. 
   Аҳолини табиий ҳаракатини (туғилиш, ўлиш, табиий ўсиши, никоҳдан ўтиш ва ажралиш) ўрганиш;
   
4. 
   Аҳоли миграциясини ўрганиш;
   

5. Аҳолига ижтимоий таъсниф бериш ва ҳоказолар
Аҳоли статистикасининг информацион таъминоти

• 
  вақт - вақти билан ўтказилиб туриладиган аҳоли рўйхати;
  
• 
  аҳолининг табиий ўсиши ёки камайиши бўйича маълумотлар;
  
• 
  аҳолининг миграция бўйича маълумотлар.
  

Аҳолининг жорий йилдаги умумий сони қуйидагича аниқланади:
А = А₀ + (ТС-ЎС) + (КЛС-КТС)

Аҳолини руйхатга олиш жараёнида икки категорияни фарқлаш керак.

34 558,9 минг киши Доимий ахоли сони 01.01.2021 й.
Доимий ва мавжуд аҳолини.
ДА = МА + ВЙ – ВЯ МА = ДА – ВЙ + ВЯ
Мисол. 2019 йил “А” шаҳар аҳолиси хақида қуйидаги маълумотлар берилган.
2019 йил бошига Хақиқатда яшаганлар 410,0 минг киши
Шу жумладан Вақтинча Яшовчилар 30,0
Вақтинча йўқлар 20,0
Йил давомида - жами туғилганлар - 8,2 минг
Шу жумладан доимий аҳоли - 8,0
Жами ўлганлар - 2,9
Шу жумладан доимий аҳоли - 2,8
Доимий яшаш учун бошқа регионлардан кўчиб келганлар - 6,0 минг
Вақтинча йўқлардан келганлар (қайтганлар) - 5,0 минг киши
Доимий аҳолидан бошқа регионларда доимий яшаш учун кетганлар - 4,0

Йил охирига мавжуд аҳоли сонини аниқланг 410,0 +8,2 - 2,9 +6,0 – 4,0 5,0 = 422,3 минг киши

Доимий ахоли йил бошига ва охирига. ДА_о = 410,0 + 20,0 - 30,0 = 400,0 минг киши
Йил охирига ДА = 400,0 + 8,0 – 2,8 + 6,0 – 4,0 = 407,2 минг киши.
Аҳолининг ўртача сонини аниқлаш

1. 
   оддий арифметик
   

ўртача хронологик



3. ўртача тортилган арифметик

Бу ерда: – ёнма - ён келтирилган аҳоли сонининг ўртачаси; t - вақт оралиғи (ой, кун ва ҳ.к.)
Масалан куйидаги ойлар буйича аҳоли сони берилган
1.01.2019– 81,0 минг киши
1.04.2019- 82,4 минг киши 81,0 + 82,4 = 163,4 / 2 = 81.7 минг киши
1.08.2011 - 83,7 минг киши 82,4 + 83,7 = = 83,05 минг киши
1.10.2019 - 84,2 минг киши 83,7 + 84,2 = 167,9 /2 = 83,95
1.01.2020 85,2 минг киши 84,2 + 85,2 = 169,4 / 2 = 84,7 минг киши

81,7 х3 + 83,05 х 4 + 83,95 х 2 + 84,7 х 3 / 12 = 999,3 / 12 = 83,3 минг киши.

Ахоли харакатини ифодаловчи кўрсаткичлар
Аҳоли сонида доимо ўзгариш бўлиб туради бу тўғилиш ва ўлиш ҳисобига ўзгариб туради. Бундай ўзгариш аҳолининг табиий харакати дейилади. Аҳолининг табиий харакатини ифодаловчи кўрсаткичлар тўғилиш, ўлиш, таббиий ўзгариш, никоҳланиш, ажралиш, хаётийлик.
Ахолининг табиий харакати кўрсаткичлари

	Т/р	Кўрсаткичлар		Хисоблаш Тартиби		Изохлар
	1	2		3		4
	I. Табиий ҳаракат кўрсаткичлари
	1	Туғилиш коэффициенти (Кт)				Т-туғилганлар сони -аҳолининг ўртача сони
	2	Ўлиш коэффициенти (Кў)		Кў=		Ў-ўлганлар сони
	3	Мутлақ табиий кўпайиш (ТК)		ТК=Т-Ў
	4	Табиий ўсиш коэффициенти (Ктў)		Ктў=		ёки Ктў=КТ-Кў
	5	Махсус туғилиш коэффициенти (Кмт)		Кмт=		- 15-49 ёшдаги аёлларнинг ўртача сони
	6	Махсус 1 ёшгача болалар ўлими коэффициенти (Кбў)		где – число умерших детей возраста до одного года;		Т- жорий йилда туғилганлар сонидан 1 ёшгача ўлганлар сони; N0 ва N1- ўтган ва жорий йилда туѓилганлар сони
		Ҳаётийлик коэффициенти (Покровский		Кҳ = Т / Ў*100 (Мартада ёки фоизда)		Т-тўғилганлар Ў-вафот этганлар сони
		Никохланиш коэффициенти
		Ажралиш
		Ахоли айланиш коэффициенти		Ктў=
		Ахоли такрор барпо булиш самарадорлиги коэффициенти		Ктў=		Ахоли умумий айланишида табиий кушимча усишнинг салмогини курсатади
II. Механик ҳаракати кўрсаткичлари
2			3		4
Келганлар коэффициенти (Ккел)					КЕЛ- мазкур аћоли пунктига доимий яшаш учун келган аћоли сони
Кетганлар коэффициенти (Ккет)					КЕТ- мазкур аћоли пунктидан бошќа аћоли пунктига доимий яшаш учун кетганлар сони
Механик ўсиш коэффициенти (Кмў)					ёки Кмў=Ккел - Ккет
Абсолют механик ўсиш (МУ)			МЎ = КЕЛ-КЕТ
Миграция айланиши интенсивлиги коэффициенти
Миграция самарадорлиги коэффициенти
Ташки миграция			Эммиграция Иммиграция
Ахоли умумий кушимча усиш коэф			К т.усиш + Км.усиш

Аҳолининг истиқболдаги сонини ҳисоблаш

Глобал усулда аҳолининг истиқболдаги сонини аниқлаш

бу ерда: -режалаштирилаётган давр бошидаги аҳоли сони;

- башорат қилинаётган йиллар сони;
- шу даврга аҳолининг умумий ўсиш коэффициенти.
Республика аҳолиси 2018 йилдаги 27072,2 минг киши бўлган бўлса 5 йилдан сўнгги истиқболдаги сони қуйидагича аниқланади.



Беш йилдан сўнг аҳоли (умумий ўсиш ўзгармас) сони 29359,8 минг кишига тўғри келади.
Ёшни силжитиш усулида ахолининг истиқболдаги
сонини хисоблаш
i_х ^. P_х= i_х+1
Бу ерда:
i_х - х ёшгача яшаши мумкин бўлган ахоли сони;
Р_х - х+1 ёшгача яшаши мумкин бўлган эхтимоллик;
ⁱ _X+1 - ёшгача яшаши мумкин бўлган ахоли сони.

2. Asosiy kapital tushunchasi, ularni tarkibi va baholash turlari (boshlang‘ich, qoldiq va tiklash qiymatlari bo‘yicha). Asosiy kapitalning yeskirishi va amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari. 6 ball.