Aҳоли статистиканинг ўрганиш объекти

N
^A АКФХКМ
2. Kamayuvchi qoldiq usulida:

N_A  _АКФХКМ * К_илг
3. Qiymatni foydali xizmat qilish yillar soni yig’indisi bo’yicha chegirib borish usulida:

N 
Фойдали.хизмат.килиш.муддатигача.колган.йиллар.сони ^A Фойдали.хизмат.килиш.муддати.йиллар.сони.йигиндиси
4. Qiymatni ishlab chiqariladigan mahsulot hajmiga mutanosib ravishda chegirib borish usulida:



Q

A

Q
N  ^t  t
t1

Bunda AKFXKM – asosiy kapital ob’ektining foydali xizmat qilish muddati. Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasida asosiy fondlarning eskirish darajasi,

qoldiq qiymati va boshqa asosiy fondlar bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlarning darajasi buxgalteriya, soliqqa tortish va statistikada amortizatsiya hisoblashning qaysi metodi qo’llanilganiga bog’liqdir. Amortizatsiya – asosiy fondlarning eskirishini normativ qiymatini ifodalaydi, ammo haqiqiy qiymatini emas. Chet el statistikasida amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning 11 ta metodi mavjud. Rivojlangan mamlakatlar statistikasida asosiy kapitalning qoldiq qiymatini (NFC-Net Fixed capital) hisoblashda “uzluksiz inventarizatsiya usuli” (Perpetual Inventory Method) dan keng foydalaniladi (AQSH, FRG, Kanada, Angliya, Frantsiya va boshqalar). Bu so’zning va usulning avtori amerikalik iqtisodchi R.Goldsmitdir. U bu metodni Nyu-Yorkda 1951 yilda nashr etgan “Milliy boylikni uzluksiz inventarizatsiyasi” kitobida bayon qilgan.
Bu metodni qo’llashda zarur bo’lgan ma’lumotlar:
1. Yalpi kapital qo’yilmalar to’g’risida ko’p yillik dinamika qatori.

2. Asosiy kapitalning alohida olingan guruhlari bo’yicha normativ xizmat muddati to’g’risidagi ma’lumotlar.

3. Joriy bahodagi yalpi kapital qo’yilmalar summasi. Buning uchun kapital quyilmalar indeksidan foydalaniladi. Bunda qurilish ishlari, jihozlar, transport vositalari, qurilish materiallari indekslari asosida bahoning yig’ma indeksi:

^{IP } q₀ p₀0 ^;
bunda i_P- kapital qo’yilmalarining alohida turlari bo’yicha baho indeksi (individual indeks), q₀p₀ – kapital qo’yilma turlarining bazis davridagi qiymati.
Davr oxiridagi asosiy kapitalning qoldiq qiymati=Davr boshidagi qoldiq qiymati+davr ichida qilingan yalpi kapital qo’yilmalarning summasi – davr ichida hisoblangan amortizatsiya ajratmalari. Ko’rinib turibdiki, bu hisoblashlarda asosiy kapitalning qoldiq qiymati deflyatlashtirilgan (joriy baholardagi qiymatni bazis baholarida baholash) qiymat olindi. Indeks –deflyator I_p ni hisoblashda:
a) jihozlar bo’yicha guruhli indeksni hisoblash uchun 500 ga yaqin mashinalar olinadi (ular 38 kichik va 9 guruhga birlashtiriladi).
b) qurilish – montaj ishlari bo’yicha yig’ma indeksni hisoblash birmuncha murakkabdir. Hozirgi kunda AQSH da qurilishning muhim turlari bo’yicha 22 ta mustaqil guruhli yig’ma indekslar hisoblanadi.
Asosiy kapital balansi. Asosiy kapital balansi uning yil davomidagi dinamikasini aks ettiradi. Balanslar asosiy kapitalning to’liq qiymati va qoldiq qiymatlari bo’yicha tuziladi.
Asosiy kapitalning to’liq qiymati bo’yicha balansini tuzishda korxona va tashkilotlarning buxgalteriya va statistik hisobotlari, tanlama kuzatish ma’lumotlari asosiy axborot bazasi bo’lib xizmat qiladi. Bunda asosiy kapital to’liq boshlang’ich qiymat bo’yicha (so’nggi o’tkazilgan qayta baholashdan so’ng kiritilgan) va to’liq

tiklash qiymat bo’yicha hisobga olinadi (1-jadval).

1-jadval Asosiy kapitalning to’liq qiymati bo’yicha balansi sxemasi

Asosiy kapital
turlari
Davr boshida
mavjud
Davr mobaynida kiritilgan asosiy kapital
shu jumladan
Davr mobaynida chiqib ketgan asosiy kapital
shu jumladan
Davr oxirida
mavjud

bo’yicha guruhi A . .
.
asosiy kapital
1


_jami _yangi

2 3

boshqalar

4

_jami _tugatilgan

5 6

boshqalar

7
asosiy kapital

8

sosiy kapitalning eskirishni hisobga olgan holdagi (qoldiq) qiymati bo’yicha balansi (1-jadval). Bu balansda mavjud asosiy kapital qayta baholashdan so’nggi qayta tiklangan qoldiq qiymat bo’yicha, yangi kiritilganlari – to’liq boshlang’ich qiymat bo’yicha, sotilganlari – bozor bahosida, boshqa tashkilotlardan olingan va hadya etilgan hamda eskirishi hisobiga ro’yxatdan chiqarilgan asosiy kapital qoldiq qiymat bo’yicha aks ettiriladi. Asosiy kapitalning yillik eskirish qiymati yil mobaynida hisoblangan amortizatsiya summasiga teng bo’ladi.

2-jadval Asosiy kapitalning qoldiq qiymati bo’yicha balansi sxemasi

Asosiy kapital turlari bo’yich a

guruhi

Davr boshid a mavju d asosiy

kapital
Davr mobaynida kiritilgan asosiy kapital
shu jumladan


i
^Jam yang boshqal
i ar

Davr mobaynida chiqib ketgan asosiy kapital

shu jumladan


i
^jam tugatilga boshqal
n ar
Davr oxirid
Amor a
ti mavju zatsiy d
a asosiy kapita
l

A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 .

Balanslarda aks etirilgan ko’rsatkichlar quyidagi tengliklar bilan ifodalanadi: Asosiy kapitalning to’liq qiymati bo’yicha balansida:

_AC₀  AC_kirit  AC_chiq  AC₁
Asosiy kapitalning qoldiq qiymati bo’yicha balansida: AC ^'  AC_kirit  AC_chiq  A  AC ^'
bu erda: AS₀ va AS₁ – ma’lum davr boshida va oxirida asosiy kapitalning to’liq qiymati; AS’₀ va AS’₁ – ma’lum davr boshida va oxirida asosiy kapitalning qoldiq qiymati; AS_kiritva AS’_kirit – davr mobaynida kiritilgan asosiy kapitalning to’liq va qoldiq qiymati; AS_chiqva AS’_chiq – davr mobaynida chiqarilgan asosiy kapitalning to’liq va qoldiq qiymati; A – davr mobaynida hisoblangan amortizatsiya qiymati.
Balans ma’lumotlari asosida asosiy kapital harakati va holati ko’rsatkichlarini hisoblanadi.
Asosiy kapitalning xarakati ko’rsatkichlari ma’lum davr mobaynida asosiy kapital xarakati jarayonlarini umumlashtirib tavsiflash uchun qo’llaniladi.

66

Kiritilish koeffitsienti – ma’lum davr mobaynida kiritilgan asosiy kapital qiymati davr oxiridagi kapital qiymatining qanday qismini tashkil etishini ifodalaydi va quyidagicha hisoblanadi: