Aql uz Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar
Download 0.84 Mb. Pdf ko'rish
|
mojiza kitob 1 bolalar uchun unversal (2)
- Bu sahifa navigatsiya:
- O’SIMLIKLARGA SHUDRING NIMA UCHUN KERAK
- NIMA UCHUN O’SIMLIKLARNING ILDIZI BOR
- DARAXTLAR QANDAY O’SADI
- SHARBAT QANDAY QILIB DARAXT BO’YLAB YUQORIGA KO’TARILADI
- DARAXTLARGA QOBIQ NIMA UCHUN KERAK
- KURTAK QANDAY RIVOJLANADI
- DARAXTLAR NECHA YIL YASHASHI MUMKIN
- NIMA UCHUN YAPROQLAR KUZDA HAR XIL RANGGA BO’YALADI
- QAYSI O’SIMLIKLAR KUZGA PESHVOZ CHIQADI
- DOIMIY YASHIL DARAXTLAR QAYSILARI
- NEGA QARAG’AY DOIMO YASHIL TUSDA BO’LADI
|
SUG’ORISH NIMA?
Bitta gulga suv quyish uchun ba'zan birgina gulchelak ham kifoya qiladi. Ammo katta maydonlarni sug’orish mushkul yumush. Buning uchun dastlab ariq va egatlar qaziladi. Tuproqni bunday namlash usuli sug’orish (irrigatsiya) deb ataladi. Suv cho’llarni bo’stonga aylantirish qudratiga ega. Buni vohalarda yashaydiganlar va Mirzacho’l, Qarshi cho’li kabi taqir yerlarni obod qilgan kishilar yaxshi bilishadi. Yerni sugorish degani uni ekinlar hayoti uchun zarur bo’lgan suv bilan to’ydirish demakdir. Ko’pgina sug’orish usullari bor. Suvni daryodan kanal Qazish yoki yotqizilgan quvurlar orqali dalalarga olib chiqish mumkin. Yo bo’lmasa, quduq Qazib, suvni nasos yordamida dalaga chiqarish ham mumkin. Nihoyat, suv suv omboridan akveduk — yerdan ko’tarilgan maxsus ariqlar orqali sug’oriladigan yerlarga olib boriladi.
ovqat ichakdan qon tomirlariga kelib tushadi? Vaholonki, na o’simliklar ildizida va na hayvonlar ichagida birorta ham teshik yo’q. Bunday jarayon «osmos» deb ataladi.
Bir idishda ikki xil gaz bo’lsa, tezda aralashib ketadi. Suyuqliklar ham shunday. Masalan, bir tomchi siyoh bir litr suvga tomsa, suvning rangi bir oz o’zgaradi.
Osmos chog’ida birikish jarayoni membranalar yoki o’simliklar po’stlog’ining yupqa devorchalari yoki ichak devori orqali ro’y beradi. Membranalar birikish jarayonini sustlashtiradi, ammo to’xtatib qo’ymaydi. Osmos chog’ida tirik organizmlarning membranalari ayrim moddalarni o’tkazishi bilan bir qatorda boshqalarini ushlab qoladi. Bu qisman moddalarning tuzilishiga bog’liq. Olimlarning fikricha, moddaning erigan zarralari membrananing molekulalari o’rtasidan o’tadi.
Eritma zarralari membranaga tekkanida, uni bosadi va «osmos bosimi» hosil bo’ladi. Erigan moddaning zarralari ko’p bo’lgan tomonda osmos bosimi yuqoriroq bo’ladi va harakat bosim kuchli tomondan kuchsiz tomonga yo’naladi. Ammo harakat har ikkala yo’nalishda ham sodir bo’ladi, chunki membranalar moddalarni har ikkala tomonga o’tkazadi. Masalan, tanamizdagi qoya tomir membranalari moddalarni har ikkala tomonga ham o’tkazadi. Shunday qilib, hazm bo’lgan ovqat qonga tushadi, uglerod ikki oksdi esa qondan o’pkalar orqali chiqib ketadi.
AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar www.aql.uz
qoplangan bo’ladi. Ularga shudring ham tushishi mumkin, ammo o’simliklarning o’zi ham suv ajratib chiqaradi yoki nafas oladi.
Shunday qilib, o’t ustidagi tomchilar yo shudring, yo suvning o’simlik tanasidan bug’lanishi (transpiratsiya)dir. Shudring havodagi suv bug’ining kondensatsiyasi — sovishi natijasida vujudga keladi. U kechasi sovigan tuproq va undagi narsalarga tushadi. O’simliklargina emas, yo’ldagi toshlar, o’rgimchak to’ri va boshqa narsalar ham shudring tomchilari bilan qoplanadi. Daraxtlar va o’t-o’lanlar, gullar iliq kechalari o’zini qizib ketishdan saqlash uchun suv ajratib chiqaradi. Ushbu tomchilar faqat o’simliklarda paydo bo’ladi va ularni shudring bilan aralashtirish kerak emas.
O’simliklarga ildiz, asosan, ikki narsa uchun kerak. Birinchidan, ular tuproqdagi tayanch vazifasini o’taydi, ikkinchidan, tuproqdan suv va mineral tuzlarni yutadi.
Aksariyat daraxtlarning ildizi tuproqda o’sadi. Ular o’simlikka o’sishida yordam beradi. Ildizlar cho’zilib, tarmoqlanib, tuproqqa kirib boraveradi va undan mineral moddalarni so’rib oladi.
Yosh ildizdan o’sib chiqadigan minglab tukchalar tuproqdagi moddalarni so’rib oladi. Shuning uchun ham, maysa yoki nihol daraxtdan sug’urib olinganda, ildiz tukchalari o’zi bilan birga tuproq ham olib chiqadi.
Ayrim o’simliklarning o’q ildizi bo’ladi. O’q ildiz boshqa tarmoqlanib ketgan ildizlarga nisbatan katta bo’ladi. Boshqa o’simliklarning esa bitta emas, bir nechta bir xil o’lchamdagi o’q ildizi bo’ladi. Bunday ildizlar bog’lamsimon tizimni tashkil etadi. Odatda, o’tlarning shunday tizimi bo’ladi. Bunday to’pildizlarga ega bo’lgan tuproq yemirilmaydi. Ko’pgina o’simliklar, masalan, yorongulning ildizi poyasidan o’sib chiqadi.
Ildizlar yo’gonlashib borgan sari ko’p miqdordagi qand va kraxmalni yig’a boradi. Bunga lavlagi va shirin kartoshkani misol qilib keltirish mumkin. Shirin kartoshka ildizdir, ammo ko’zli irland kartoshkasi poyadir.
Hamma o’simliklarning ildizi ham tuproqda o’savermaydi. Ayrim daraxtlarda o’sadigan tropik orxideyalarining ildizi havoda osilib turadi. Ular havoda o’sadi, namlikni ham undan shimib oladi.
Ingliz pechagi va zaharli pechak ochiq ildizlari bilan devorlarga yoki daraxtlarga yopishib oladi. Ayrim o’simliklarning ildizi esa o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, yer ostida o’sadi va tuproqqa kirib, o’ziga tirgak hosil qiladi. Masalan, shirin kartoshkaning ildizlari kurtak hosil qiladi. Bu kurtaklar yaproqli shoxlarga aylanadi va o’simlik ko’payishi uchun xizmat qiladi.
Daraxt uchta asosiy qismdan tarkib topadi. Ildizlari uni yerda tutib turadi, suv va mineral tuzlarni tuproqdan so’rib olishiga yordam beradi. Tanasi va shoxlari yaproqlarga sharbat eltadi va ularni Quyoshga ko’taradi. Yaproqlar butun o’simlik uchun ozuqa moddalari ishlab chiqaradigan «fabrika»dir.
Daraxt uchidagi novdalari va shoxlari cho’zilishi hisobiga o’sib va yo’g’onlashib boradi. Shoxlarning uchida doimiy ravishda yangi hujayralar paydo bo’lib turadi. Shu vaqtning o’zida daraxtning tanasi, shoxlari va shoxchalari qalinlashib boraveradi.
Aksariyat daraxtlarning pustlogi bilan qattiq yog’och qismi o’rtasida sharbat oqib o’tadigan maxsus qatlam bor. Bu qatlamda hujayralar tezroq o’sadi, shuning hisobiga tana yo’gonlashib boraveradi. Bu qatlam har yili daraxt tanasiga yangi bir halqa qo’shadi. Daraxtning kesilgan joyidagi bu halqalarni sanash yo’li bilan ham o’simlikning yoshini bilib olish mumkin. Yaproqlarga suv va mineral tuzlar shu qatlam orqali o’tadi. Po’stloqda yaproqlardan kelayotgan ozuqa moddalar butun daraxtga tarqaydigan yo’llar bor.
Daraxt o’sishi bilan eski halqalar qo’pollashib, yaproqlar bilan aloqani yo’qotadi. Ular suv saqlanadigan joyga aylanib qoladi va nihoyat qattiq yog’ochga do’nadi.
Suv va mineral tuzlar tana bo’ylab ko’tarilishi bilan uning o’zi ham yo’g’onlashib boradi, yaproqlar esa butun o’simlik uchun ozuqa ishlab chiqara boshlaydi. Yaproqlardagi yashil modda (xlorofill) Quyosh nuri ta'sirida karbonat angidrid gazini ildizlardan kelayetgan suv va uning tarkibidagi mineral tuzlar bilan birga shimib oladi hamda qand va kraxmal hosil qiladi.
SHARBAT QANDAY QILIB DARAXT BO’YLAB YUQORIGA KO’TARILADI?
Odam va hayvonlar tanasida qon aylanishiga uni haydaydigan kuchli nasos — yurak sababchi bo’ladi. Shunday qilib, organizmning har bir hujayrasi o’z hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan moddalarni oladi. Daraxtning har bir qismi ichdan ozuqa moddalari eritmasi — o’simlik sharbati bilan yuvilib turadi. Ammo hech bir daraxtning yuragi yo’q. U holda qanday qilib sharbat daraxt bo’ylab yuqoriga ko’tariladi?
Fan to shu kungacha bu savolga aniq javob bera olgani yo’q. Mavjud nazariyalarning birortasi ham bu savolga to’la va aniq javob bera olmayapti. Shuning uchun olimlar, AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar www.aql.uz
sharbatning daraxt bo’ylab balandlikka ko’tarilishi bir vaqtning o’zida amal qiladigan bir nechta kuchga bog’liq, degan fikrni ilgari surishmoqda.
Osmos bosimi nazariyasi keng tarqalgandir. Barcha tirik organizmlarda ozuqa moddalar eritmasi hujayralarga yupqa qobiq — membrana orqali o’tadi. Buning sababi shuki, membrananing turli joylarida erigan moddalar miqdori turlichadir, demak, fizika qonunlariga ko’ra, moddalar hamma joyda tenglashishga harakat qiladi. Shunday qilib, moddalarning yig’ilishi har xil bo’lgan sari ko’p miqdordagi suyuqlik membrana orqali o’tadi.
O’simliklar hayoti uchun zarur bo’lgan suv va mineral tuzlar tuproqda mavjuddir. Ularning tarkibi, daraxtlarning ildizidagiga nisbatan zichroq bo’lgani uchun osmos bosimi ro’y beradi. Ushbu bosim erigan tuzlari ham bo’lgan namlikni daraxt ichiga kirishga majbur etadi. Shuning natijasida sharbat ildiz bo’ylab yuqoriga ko’tarila boshlaydi va yaproqlargacha yetib boradi. Mineral tuzlar eritmalarni o’tkazayotgan daraxtlar hujayralarida qoladi. Oshiqcha suv esa yaproqlardan bug’lanib ketadi.
Bu borada boshqa bir faraz ham bor. Unga ko’ra, sharbat, birinchidan, bug’lanish, ikkinchidan esa, suvning «kogeziyasi» natijasida tepaga qarab oqadi. Bir zarraning boshqasiga yopishib qolishiga sabab bo’ladigan kuch kogeziya deb ataladi.
Ushbu nazariyaga ko’ra, yaproqlardagi suv bug’langan paytda ularning hujayrasida vakum hosil bo’ladi va u tuproqdagi namni tortib ola boshlaydi. Kogeziya esa tana bo’ylab yuqoriga ko’tarilgan suv zarralarini ushlab turadi. Bu hol oqimning uzluksiz bo’lishiga yordam beradi.
noto’g’ri, chunki u tana yoki ildizning tashqi tomonidir. Ayrim hollarda uning qalinligini aniqlash ham qiyin. Negaki, palma kabi daraxtlarning po’stlog’i va yog’ochi o’rtasida aniq chegaraning o’zi yo’q.
Daraxtlarga pustloq nima uchun kerak? Uning asosiy vazifalaridan biri daraxtning ichki, nozik qismini himoya qilishdir. Po’stloq daraxtni qurib qolishdan asrashi bilan birga har xil tashqi shikastlardan ham saqlaydi. Ayrim daraxtlarning po’stlogi olovga qarshilik ko’rsatish xususiyatiga ham ega. Amerikada qalin va tolasimon po’stlog’ida yong’in izlari bor, ammo yog’ochi soppa-sog’ mamont daraxtlari topilgan.
Po’stloqning hosil bo’lish jarayoni bir necha yillarga cho’zilib ketishi mumkin. Masalan, zarang niholining qattiq po’stlog’i yo’s, uning shoxchalari sirti ham silliqdir. Shuning uchun bunday niholning yog’och qatlami o’sa boshlaganda, tashqi po’stloqning u yoki bu yeri yorilishi mumkin. Ammo bunday shikast daraxt uchun zararli emas va daraxt uni ichidan davolay oladi. Nihol po’stlog’ining ayrim joylari asta-sekin, birin-ketin quriydi va o’lik a'zoga aylanadi; bu quruq qoplamalar po’stloqqa qo’pol tus beradi. Ularning bir qismi daraxt o’sishi va po’st tashlashi oqibatida tushib ketadi.
Odamlar ko’pgina daraxtlar po’stlog’idan o’z ehtiyojlari yo’lida foydalanishni o’rganib olishgan. Masalan, barcha yog’och po’kaklar po’k eman po’stlog’idan tayyorlanadi. Sassiqalaf po’stlog’i esa terini oshlashda ishlatiladi. Ovqat tayyorlashda ishlatiladigan ziravorlardan dolchin Janubi-sharqiy Osiyoda o’sadigan daraxt po’stlog’ining kukunidir. Bezgakka qarshi dori xinin esa xin daraxtining po’stlog’idan olinadi. Tibbiyotda ko’pgina daraxtlarning shoxlari va ildizlari po’stlog’idan olingan ekstraktlar ishlatiladi.
payvandlash lozim bo’ladi. Agar nok daraxtining shoxidan bir kalamcha olinib, behi daraxtining po’stlog’idagi chuqurchaga joylashtirilsa, undan nok shoxchasi o’sib chiqadi. Behi daraxtida bir vaqtning o’zida ham behi, ham nok pishib yetila boshlaydi.
Xuddi shu yo’l bilan bodom daraxtidan shatoli va bodom olish mumkin. Yoki yovvoyi olma daraxtida xonaki olmalar yetishtirsa ham bo’la-di. Ba'zida payvandlashdan manzarali daraxt yoki butalar yaratishda foydalaniladi, ammo u qishloq xo’jaligi uchun asosiy ahamiyatga ega.
Payvandlangan nihol yoki buta o’zi kesib olingan daraxt mevalaridan kam va sifatsiz bo’lmagan hosil berishi bilan ham bog’bonni suyuntiradi. Biror daraxtdan kesib olingan shox boshqa bir daraxtga payvandlangan taqdirda ilgarigiday hosil beraveradi.
Kurtak yoki qalamchalarni boshqa o’simliklarga payvandlash usullari ko’p, ammo payvandlash ishida ikkita qoidaga amal qilish kerak bo’ladi: birinchidan, o’zaro qarindosh daraxtlar yoki butalarni bir-biriga payvandlash mumkin, ya'ni olma nok yoki behiga, shaftoli esa o’rik, bodom, olxo’ri va boshqa danakli daraxtlarga payvandlanadi. Ammo olma daraxti qalamchasini shaftoli daraxtiga payvand qilib bo’lmaydi.
Ikkinchi qoida shuki, qalamchaning hayot sharbati oqadigan kambiy qatlami u payvandlanayotgan niholning kambiyiga tegib turishi kerak. Yo’qsa, payvandlangan shoxcha tutmaydi.
Payvandlashning boshqa usullari ham ko’p. Kurtak alohida holda po’stloq ostiga kiritilishi, uzun shoxlar po’stloqdagi shikastlangan joyni davolash maqsadida daraxtlarning yorig’iga suqilishi ham mumkin.
Qizig’i shundaki, payvandlashni jonivorlarda ham qo’llash mumkin. Masalan, qurbaqa, cho’l baqasi, kalamush va quyonlarning ko’zini ko’chirib o’tkazish mumkin. Jarrohlar bunday AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar www.aql.uz
tajribalar orqali yarador yoki majruh kishilarga qanday yordam berishni o’rganishadi. Qobirg’adan olingan suyak yangi burun yasash uchun burun suyagiga payvandlanadi, teri esa chandiqlarni ketkazish uchun kuyib qolgan to’qimalarga ko’chirib o’tkaziladi.
Bahor oylarida daraxtlar yaproq yozadi va gullaydi. Ammo yaproqlar yozilishidan oldin o’tgan yil kuzida tug’ilgan kurtak holida bo’ladi.
Aksariyat o’simliklar kuzda yaproqlarini! To’kadi. Ko’klam chog’i esa yangi yam-yashil yaproqlar bilan qoplanadi va gullaydi. Bu azal-azaldan odamlarning e'tiborini tortib kelgan. Ammo kurtaklarning hosil bo’lish jarayoni ham qiziqarlidir. Kurtaklar poyaning tepasida yoki yaproqlarning qo’ltig’ida paydo bo’ladi. U yerdagi novdaning murtagi kurtak qobig’i bilan yaxshilab o’raladi va kunlar isigunga qadar shu taxlit saqlanib qoladi. Qizigi shundaki, sarsabil va karam singari ayrim o’simliklarning kurtagini iste'mol qiladi.
olsa, shuncha yashaydi, deb javob beriladi. Darhaqiqat, ko’pincha daraxtlar kesilishi yoki tashqi muhitning ta'siri oqibatida yoshini yashay olmaydi.
Aslida turli daraxtlar turlicha yashaydi. Eman bir yarim-ikki ming yil, oq qayin va qarag’ay 250 yilgacha yashashi mumkin. Hozirgi sharoitda insonning yordamisiz daraxtlar o’z tabiiy yoshini yashashi qiyin. Shu-ning uchun ham ekologlar bir asrdan oshiq yashab qo’ygan eman, oq qayin va jo’ka singari manzarali daraxtlarni saqlab qolish uchun o’z sa'y harakatlarini ayamaydi. Shimoliy Amerikada ko’plab ko’hna daraxtlar saqlanib qolgan. U yerda uch ming yildan oshiq umr ko’rgan ulkan sekvoyya daraxtlarini ham ko’rish mumkin. Daraxtning yoshi bir joyda ko’kargani yoki inson ko’chirib o’tqazgani bilan ham bog’liq. Tabiiy holda o’sadigan daraxtlar inson niholni parvarishlab, keyinchalik ko’chirishi natijasida ko’karadigan daraxtlardan ancha uzoq yashaydi. Bu jo’ka, eman va oq qayinga hamda qarag’ay, tilog’och va qoraqarag’ayning ayrim turlariga tegishli. Ular shaharlardagi bog’larga o’rmondan ko’chirib o’tqaziladi. Bugungi kunda shaharlarda boshqa yurtlardan keltirilgan sekvoyya va Duglas qaragayi singa-ri daraxtlar ham ko’kartiriladi. Ular juda uzun va mahobatli daraxtlardir. Ammo bu daraxtlarning tuproqdan namlikni shimib olishi juda qiyin. Bundan tashqari, bu daraxtlar
qishki shamollarga ham unchalik moslashmagan. Shuning uchun ham ular 40 — 50 yildan oshiq yashamaydi.
Yozda barcha daraxtlarning rangi bir xil — yashil bo’ladi. Albatta, yashil rangning ham nozik turlari bo’ladi, ammo barcha yaproqlarga bitta cho’tka bilan bo’yoq surilganga o’xshaydi. Kuzga borib esa yashil yaproqlar turli ranglarga bo’yaladi. Bu ranglar qayerdan paydo bo’ladi? Yaproqlarning rangi yashil bo’lishiga sabab ularning tarkibidagi xlorofill moddasi ekanini esga olaylik. Xlorofill har bir yaproqdagi ozuqa ishlab chiqaruvchi haqiqiy qurilmadir. Yaproqlarning rangi (pigmentatsiyasi)ning 2/3 qismi ularning tarkibida mavjud xlorofill bilan bog’liq. Yaproqlarda rangning boshqaya nozik turlari ham bor, ammo ular xlorofill miqdori ko’pligi uchun ko’zga tashlanmaydi. Ular qanaqa rang turlari ekan? Masalan, uglerod, vodorod va kisloroddan tarkib topgan ksantofil moddasi yaproqlarga sariq tus beradi. U yaproq rangining, taxminan, 23% ini tashkil qiladi. Sabziga rang beradigan karotinning yaproqlardagi miqdori 10% ga yaqindir. Qandli zarang va qizil emanga yorqin qizil tus beradigan antonitsianin ham bor. Yozda bu pigmentlar ko’zga tashlanmaydi. Biz faqat yashil xlorofillni ko’ramiz. Sovuq tushishi bilan yaproqlarda yig’ilgan ozuqa moddalar daraxt shoxlari va tanasiga o’tadi. Qishda ozuqa moddalar ishlab chiqarilmagani uchun xlorofill qurilmasi yopiladi, xlorofillning o’zi esa parchalanib ketadi. U yo’qolishi bilan yaproqda mavjud bo’lgan, ammo ko’zga tashlanmagan pigmentlar ko’rinib qoladi va biz daraxtlarning turli rangga bo’yalganini ko’rib quvonamiz. Yaproqlar xazon bo’lishidan oldin uning bandida hujayralarning yupqa qatlami hosil bo’ladi. Shamol yaproqlarni yulqiydi. Novdaning yaproq uzilib tushgan joyida chandiq qoladi. Ko’pgina doimiy yashil daraxtlar sovuq tushishi bilan ham o’z barglarini to’kmaydi. Bu jarayon ularda yil bo’yi, navbatma-navbat kechadi va shuning uchun ham hamisha yashil tusdaligicha kolaveradi.
O’simliklar hayotiga jiddiy xavf tug’diradigan hol degidratatsiya — suvsirashdir. Shuning uchun ham o’simliklarning po’stloqdan boshqa barcha qismlari suv sarfini kamaytiradigan yog’och qatlami bilan qoplangan bo’ladi. AQL.uz – Aqlingiz uchun ozuqa, kashfiyotlar, olimlar, kitoblar www.aql.uz
Tana, shoxchalar va shoxlarni suvsirashdan Po’stloq himoya qiladi. Yaproqlarning tashqi Yuzasi ko’pincha mum qatlami, o’ziga xos momiq bilan qoplangan bo’ladi. Mum qatlami, ayniqsa, yaproqlarini qishda ham to’kmaydigan nayzabargli hamda dafna daraxtlarida zich buladi. Ko’pgina o’t-o’lanlar va bargli daraxtlarning suvsizlikdan unchalik himoyalanmagan yaproqlari ham bor. Shuning uchun qishda hamma narsa uzlab, qurib qolgach, bunday o’simliklar yoki daraxtlar ko’pchilik hollarda nobud bo’lishi ham mumkin. Daraxtlar nobud bo’lmaslik uchun sovuq tushishidan oldin yaproqlarini to’kadi va qishki uyquga ketadi. Natijada ularning energiya sarfi kamayadi va qishki sovuqlardan omon qoladi. Shuning uchun ham kuzda o’rmonlar arg’uvon, sariq va qizil ranglarga bo’yaladi. O’tlar ham kuzda quvrab qoladi, bahor kelishi bilan esa yer ostida sovuqdan omon qolgan ildizidan ko’karib chiqadi.
Boshqa daraxtlardan farqli o’laroq, doimiy yashil daraxtlarning yaproqlari qishda ham to’kilmaydi. Doimiy yashil daraxtlar ichida eng suyumlisi va mashhuri biz yangi yilda bezaydigan archadir. Bunday daraxtlar qatoriga qaragay, savir (tuyadaraxt), oqqarag’ay va kedr ham kiradi. Bu daraxtlarning barglari xazon bo’ladigan yaproqlardan farqli ravishda ingichka va kichkinadir, ular ba'zan igna shaklida ham bo’ladi. Negaki, bu holda sovuqqa chidash osondir. Ularning mevalari po’stloq, masalan, g’udda bilan himoyalangandir yoki mayda va qattiq bo’lgani uchun ham muzlab qolmaydi.
Qaragay barglarining bir necha vazifasi bor. Shunday vazifalardan biri butun daraxt uchun ozuqa ishlab chiqarishdir. Barglarga karbonat angidrid gazi havodan, suv va mineral tuzlar esa tuproqdan keladi. Barglardagi xlorofill Quyosh energiyasini yutadi. Xlorofill Quyosh nurlari ta'sirida suv va karbonat angidrid gazini qandga, glyukozaga aylantiradi. Yaproqlar ishlab chiqaradigan qand o’simliklarning asosiy ozuqasidir. Yaproqlar, shuningdek, ko’p miqdorda suv ham ishlab chiqaradi. Daraxt tanasidan keladigan suvning bir qismigina ozuqa ishlab chiqarishga sarflanadi. Uning aksariyati yaproq yuzasidagi govaklar orqali bug’lanib ketadi. Qishda daraxtga suv cheklangan miqdorda keladi. Yer muzlab qolgani sababli daraxtlar yerdan havoga bug’lash uchun yetarli miqdorda suv ololmaydi. Shuning uchun ham ular qishda suvni bug’lantirmaslik uchun yaproqlarini to’kadi va «yumilib» oladi. Daraxtlarning yaproqlari shakli ham turlichadir. Qarag’ay va archaning barglari ingichka bo’lib, yo’g’on g’ilofli ignani eslatadi. Bu suv bug’lanishiga barham beradi. Barglar esa daraxtlarda uzoq yillar saqlanib qoladi. Barglar tukilishi bilan o’rnidan yangisi ko’karib chiqadi va daraxt shoxlari hyech qachon yalang’ochlanib qolmaydi. Shuning uchun ham bunday daraxtlar doimiy yashil daraxtlar deb ataladi. Shu bilan birgalikda keng bargli doimiy yashil daraxtlar ham bor. Masalan, Kaliforniya dafnasi va magnoliyaning qattiq yaltiroq barglari sovuq paytlar ham namlikni saqlab qolishga yordam beradi.
Download 0.84 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|