Aqshning yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari

3. AQSHning oziq-ovqat sanoati
AQShda oziq-ovqat sanoati juda rivojlandi. Mamlakatning qayta ishlash sanoatining shartli ravishda sof ishlab chiqarishida sanoatning ulushi 12% ni tashkil etadi. AQSh oziq-ovqat sanoatining eng muhim tarmoqlariga go'sht, sut, alkogolli va alkogolsiz ichimliklar, konserva va unni maydalash kiradi. Qo'shma Shtatlarda oziq-ovqat mahsulotlari narxining ko'tarilishi munosabati bilan tabiiy mahsulotlar o'rnini bosuvchi har xil turdagi mahsulotlarni, shuningdek oziq-ovqat mahsulotlariga qo'shilgan plomba, non va xushbo'y moddalar ishlab chiqarishga katta e'tibor qaratilmoqda. Muzlatilgan oziq-ovqat mahsulotlari (shu jumladan gazaklar, milliy taomlar, shirinliklar, kremlar va boshqalar) va turli konservalar ishlab chiqarish rivojlanmoqda.
Mamlakat bo'ylab oziq-ovqat sanoatining tarqalishi odatda nisbatan bir xil. Katta shaharlar, qoida tariqasida, shuningdek, sanoatning etakchi markazlari hisoblanadi. Biroq, Shimoliy-G'arbiy markazda va Buyuk ko'llar bo'yida unni maydalash korxonalarining kontsentratsiyasi joylari mavjud (etakchi markazlari: Minneapolis - Sent-Pol, Kanzas-Siti, Buffalo); Chikago, Kanzas-Siti va Omaxadagi (Nebraska) go'sht sanoati; sut va pishloq - Viskonsin va Minnesota shtatlarida; konserva - Kaliforniyada. Qandolat mahsulotlarini ishlab chiqarish bo'yicha eng yirik markazlar Nyu-York va Chikago; viski - Luisvill (Kentukki); Coca-Cola - Atlanta; pivo - Sent-Luis va Miluoki.
Oziq-ovqat va ichimliklar sanoati (sut, go'shtni qayta ishlash, konserva va sabzavotli konservalar, tamaki) yuqori darajada rivojlangan agrosanoat majmuasining ajralmas qismidir. Bu erda "General Foods", "Coca-Cola", "McDonald's" kabi TMKlar mavjud bo'lib, ular amerikalik iste'molchilarning didini tarqatadigan, ommaviy ishlab chiqariladigan standart mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Oziq-ovqat sanoatida 1 million kishi ishlaydi. Ushbu sanoatning joylashishi asosan qishloq xo'jaligining ixtisoslashuviga bog'liq; transportning keng rivojlanishi ishlab chiqarishni markazsizlashtirishga yordam berdi.
Tegirmonchilik sanoati eng ko'p O'rta G'arbda (Minneapolis, Buffalo) rivojlangan.Oldin ilgari O'rta G'arbda, xususan Chikagoda to'plangan go'sht sanoati hozirgi kunda Janubi-G'arbiy (Kanzas, Missuri, Oklaxoma) ko'plab markazlarida namoyish etilgan. shimoli-sharqda va g'arbda (Kaliforniya) rivojlangan.
Konservalangan sabzavot va meva sharbatlari ishlab chiqarish G'arbiy (Kaliforniya) va Janubda (Florida) to'plangan. Alkogolli va alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish keng tarqaldi. Viskonsin, Missuri va Koloradoda nemis pivo ishlab chiqaruvchilarining retseptlaridan foydalangan holda pivo zavodlari tashkil etildi. Tamaki sanoati Virjiniya va Shimoliy Karolinada maxsus tamaki etishtirish zonalari bilan cheklangan.
Mamlakatda yer fondining katta qismi xususiy mulkdorlarga, qolgan yerlar davlatga tegishli yerlar hisoblanadi. Xususiy yer egaligining 62 foizini fermer yerlari tashkil etadi. AQShda fermerlarning 60 foizi to'liq yer egalari qolganlari esa qisman mulkdorlar yoki ijarachilar hisoblanadi.
AQSH qishloq xo'jaligi uchun harakterli hususiyatlaridan biri tarmoqda chorvachilik sohasining ulushi yuqori, ya'ni 52 foizni tashkil etadi.
Mamlakatda yaylovzorlar maydoni 266 mln gektar bo'lib, ularning kattaligiga ko'ra AQSH dunyoda Xitoydan keyinda 2-chi o'rinda turadi. Ayniqsa yaylovlar markaziy tekislikning ichki qismlarida va preriyalarida keng maydonni egallaydi. Mamlakatning Ayova shtati yer fondi tarkibida yaylovzorlar 90 foizni tashkil etadi. AQShning g'arbiy tog'li shtatlarida 90 foiz fermerlarning yerlarini yaylovzorlar tashkil etadi.
AQSH donli ekinlar yalpi hosili bo'yicha dunyoda Xitoydan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Bu yerda bug'doy va makkajo'xori,sholi,oq jo'xori yetishtiriladi. Bug'doy Kanada chegaralaridan Buyuk tekisliklar bo'ylab Texas shtatining markaziy qismigacha bo'lgan yerlarda ekiladi. Makkajo'xori asosan Ayova,Illinoys,Indiana shtatlaridagi preriyaning unumdor tuproqlarida yetishtiriladi. Ayova shtati makkajo'xori yalpi hosili bo'yicha AKShda birinchi o'rinni egallaydi.
AQShda paxta janubda, shakarqamish Meksika qo'ltig'i va Gavayi orolida, tamaki Virginiya va Kentukki shtatlarida yetishtiriladi.
Buyuk tekisliklar janubiy qismida go'sht qoramolchiligi, mamlakatning janubi-sharqida parrandachilik sohalari rivojlangan.
AQShning bug'doy, makkajo'xori, soya, paxta yetishtiruvchi rayonlarida ixtisoslashgan sut chorvachiligi rivojlantirilgan. Qadim zamonlarda hozirgi AQSh hududida indeyslar va eskimoslar yashagan. Amerika 1492-yilda Christopher Columbus tomonidan kashf etilgandan keyin XVI asrda Ispaniya, Fransiya, Angliya, Gollandiya va Shvetsiya Shimoliy Amerikadagi boʻsh yerlarni egallashga kirishdi. Angliya XVIII asr oʻrtalarida asosiy raqiblarini surib chiqarib, qitʼaning sharqiy qismida oʻzining mustamlakachilik hukmronligini oʻrnatdi. Yerlarni egallash va oʻrnashib olish bilan ayni bir vaqtda mahalliy aholi qirgʻin qilindi va Afrikadan qul negrlar ommaviy ravishda olib kelindi. 1775–83-yillardagi Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun urush davomida 1776-yil 4-iyulda federal davlat — AQShga asos solindi va u respublika deb eʼlon qilindi. George Washington Amerika Qoʻshma Shtatlarining birinchi prezidenti etib saylandi. Mamlakat shimolida sanoat va fermerlik, janubiyda quldorlikka asoslangan dehqonchilik rivojlandi. Gʻarbdagi indeys qabilalarini haydab yuborish va yangi yerlarni oʻzlashtirish hisobiga AQSh hududi tez kengaya bordi. 1803-yilda Fransiyadan Gʻarbiy Luiziana „sotib olindi“, 1819-yilda Ispaniya Floridaning bahridan oʻtdi, 1836-yilda Meksikadan Texas tortib olindi. XIX asr mobaynida hozirgi Kaliforniya, Arizona, Nyu-Meksiko va Nevada shtatlarining hududlari, Kolorado va Vayoming shtatlarining bir qismi qoʻshib olindi
XIX asr oʻrtalarida AQShda „ikki partiyali tizim“ tarkib topdi. Endi hokimiyatni Demokratlar partiyasi bilan Respublikachilar partiyasi galma-gal boshqaradigan boʻldi. Shimoliy burjuaziyasi bilan janub plantatorlari oʻrtasidagi ziddiyat AQShda 1861—65-yillarda fuqarolar urushiga olib keldi, unda prezident Abraham Lincoln boshchiligidagi shimoliy shtatlar gʻalaba qozondi. Urush davomida yer ulushlari haqida (1862), quldorlikni bekor qilish toʻgʻrisida (1865) qonunlar qabul qilindi. Fuqarolar urushidan soʻng mamlakat iqtisodiyoti jadal rivojlana boshladi. 1867-yilda AQSh chor Rossiyasidan Alyaska va Aleut orollarini sotib oldi; XIX asr oxirida Filippin, Gavayi, Puerto-Riko va boshqalarni, 1903-yilda Panama kanali zonasini qoʻlga kiritdi. Ikki asr boʻsagʻasida AQShga koʻchib kelishning yangi toʻlqini boshlandi. Muhojirlarning aksariyati janubi-sharqiy Yevropadan edi. Birinchi jahon urushi davri (1914—18)da AQSh avvaliga betaraflik mavqeida turdi, 1917-yil aprelda Antanta tomonida turib harakat qildi. Urushdan keyin AQSh iqtisodiy yuksalish davriga kirdi. Ammo tez orada iqtisodiy inqiroz (1929—33) boshlanib, ishsizlik kuchaydi (1933-yilda 17 million ishsiz bor edi), korxonalar sindi, ishlab chiqarish keskin pasaydi. Inqiroz sharoitida Franklin D. Roosevelt (1933—45-yillarda AQSh prezidenti) boshchiligidagi Demokratik partiya maʼmuriyati hokimiyat tepasiga keldi. Uning tashabbusi bilan bir qancha ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar amalga oshirildi, „yangi yoʻl“ deb atalgan bu yoʻl AQShni inqirozdan olib chiqish maqsadini koʻzlar edi. 1941-yilda Yaponiya Amerikaning Pearl Harbor harbiy-dengiz bazasiga hujum qilganidan keyin AQSh Ikkinchi jahon urushiga qoʻshildi va Adolf Hitlerga qarshi koalitsiya tomoniga oʻtdi. Amerika qurolli kuchlari asosan Tinch okeanda Yaponiyaga qarshi jangovar harakatlarda qatnashdi. 1943-yilda Italiyaga qoʻshin tushirdi. AQSh ittifoqchilarning xalqaro anjumanlarida (1943-yil Texron, 1945-yil Qrim, 1945-yil Potsdam konferensiyalarida) qatnashdi. Nihoyat, 1944-yil 6-iyunda AQSh bilan Buyuk Britaniya ikkinchi frontni ochdi. 1945-yil avgustda Harry S. Truman (1945-53-yillarda AQSh prezidenti) buyrugʻi bilan Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombalari tashlandi; oʻn minglab tinch aholining qirilishiga sabab boʻldi. 1950—53-yillarda AQSh Koreya urushida qatnashdi, 1956—75-yillarda Vyetnamda urush olib bordi. 1945-yildan AQSh — BMT, shuningdek, Amerika davlatlari tashkiloti, NATO aʼzosi.