Arab, natrun, yun nitron tabiiy soda; lot natrium, Na Mendeleyev

Natriy

Natriy (arab, natrun, yun. nitron — tabiiy

soda; lot. natrium), Na — Mendeleyev

davriy sistemasining 1 guruhiga mansub

kimyoviy element. Ishkr-riy metall. Tartib

rakami 11, atom massasi 22,9898. Bitta

tabiiy izotopi 23Na bor. Sunʼiy radioaktiv

izotoplaridan 23Na va 24Na muhim.

Natriyning tabiiy birikmalari — osh tuzi

NaCl, soda Na2CO3 qadimdan maʼlum.

Metall holidagi Natriyni 1807 yilda ingliz

olimi Natriy Devi oʻyuvchi natriyni

elektrolizlab ajratib olgan. Massa

jihatdan Yer poʻstining 2,64% ini tashkil

qiladi. Quyosh atmosferasi va

yulduzlararo fazoda Natriy borligi

aniqlangan. Dengiz suvida 1,5-1016 t

Natriy bor. Natriy tabiatda faqat bi-rikma

(tuzlar) holida uchraydi. Ulardan eng

muhimlari: natriy xlorid, yaʼni osh tuzi

(tosh tuz, galit) NaCl, natriy sulfat

(mirabilit, glauber tuzi) Na2SO410H2O,

natriy nitrat (chili selitrasi) NaNO3, natriy

sulfat (tenardit) Na2SO4, trona

NaH(CO3)2, natriy alyuminiy geksaftorid

(kriolit) 3NaF-AlF3, natriy tetraborat (bura

— tinkal) №2V4O710N2Ovab. Bundan

tashqari, Natriy Sa, Sr, Ba, Mg, A1 va

nodirer elementlari bilan birgalikda

koʻpgina tabiiy silikatlar tarkibiga kiradi.

Natriy(Na)

Atom raqami

11

Koʻrinishi

oqish-kumush rang

yumshoq metall

Atom xossasi

Atom massasi 

(molyar

massasi)

22.989768 m. a. b.

(g/mol)

Atom radiusi

190 pm

Ionlashish

energiyasi 

(birinchi

elektron)

495.6(5.14) kJ/mol

(eV)

Elektron

konfiguratsiyasi

[Ne] 3s

1

Kimyoviy xossalari

Kovalentlik

radiusi

154 pm

Ion radiusi

97 (+1e) pm

Elektrmanfiylik 

(poling

boʻyicha)

0.93

Elektrod

potensiali

-2.71 в

Oksidlanish

darajasi

1

Termodinamik xossalari

Zichlik

0.971 g/sm³

Solishtirma

issiqlik sigʻimi

1.222 J/(K·mol)

Issiqlik

142.0 Vt/(m·K)

oʻtkazuvchanlik

Erish harorati

370.96 K

Erish issiqligi

2.64 kJ/mol

Qaynash

harorati

1156.1 K

Qaynash

issiqligi

97.9 kJ/mol

Molyar hajm

23.7 sm³/mol

Kristall panjarasi

Panjara

tuzilishi

kubik markazlashgan

Panjara davri

4.230 Å

Panjara/atom

nisbati

n/a

Debye harorati

150.00 K

Natriy oʻsimliklar (boʻyimodaron, dengiz

oʻti) tarkibida ham bor. Odam va

hayvonlar organizmida birikmalar holida

boʻladi. Mac, Natriy ionlari odam qoni

plazmasida 0,320%, suyakda 0,6%,

muskul toʻqimasida 0,6—1,5% ni tashkil

kiladi. Organizmda sarf qilingan Natriy

oʻrnini toʻldirish uchun kishi sutkasiga 4—

5 g osh tuzi isteʼmol qilishi lozim. Natriy

konlari yer yuzida keng tarqalgan.

Oʻzbekistonda Surxondaryo viloyatida va

Qoraqalpogʻistonda katta osh tuzi konlari

bor.

Natriy — kumush kabi oq, yumshoq

metall; pichoq bilan oson kesiladi.

Zichligi 0,968 g/sm³ (20° da),

suyuqlanish temperaturasi 97,83°,

qaynash temperaturasi 882,9°. Kimyoviy

jihatdan juda faol. Havoda oson

oksidlanadi. Suv bilan shiddatli

reaksiyaga kirishib (reaksiya baʼzan

portlash bilan boradi), natriy gidroksid

NaOH va N2 hosil qiladi. Vodorod,

kislorod, galogenlar, oltingugurt, uglerod

va boshqa bilan reaksiyaga kirisha oladi.

Natriy suyuq ammiakda yaxshi eriydi.

Koʻpgina metallar bilan qotishmalar

beradi.

Natriy osh tuzi NaCl ni elektrolizlab

olinadi. Natriy juda faol metall boʻlgani

uchun kerosinda saqlanishi kerak. Uni

kavsharlab bekitilgan idish yoki maxsus

sisternada tashish mumkin. Natriyni

ishlatishda maxsus korjoma, qoʻlqop

kiyib, koʻzoynak taqish lozim. Ish joyi

yongʻinga qarshi vositalar bilan

jihozlanishi zarur. Natriy bor joyda

yongʻinni suv bilan oʻchirish mumkin

emas, aks holda portlash yuz beradi.

Natriy (oʻzi yoki qotishmasi) aviatsiya

dvigatellarida, yadro reaktorlarida,

maxsus yoritkichlarda, metallurgiyada

(qay-taruvchi sifatida va qotishmalar

olishda) va tetraetilqoʻrgʻoshin olishda,

birikmalari tibbiyotda kasalliklarni

davolashda, qishloq xoʻjaligida oʻgʻit

sifatida ishlatiladi.

Natriy birikmalari. Natriy bikarbonat,

ichimlik soda — NaHCO3 rangsiz

monoklin panjarali kristall modda, zichligi

2,16—2,22 g/sm³. Kizdirilganda 50°

dayoq oʻzidan karbonat angidrid SO2 ni

chiqara boshlaydi. 100—150° da butunlay

parchalanib, natriy karbonat Na2CO3 ga

aylanadi. Suvda 20° da 8,8%, 60° da

14,1% eriydi. Natriy karbonatga SO2 taʼsir

ettirib olinadi. Oziq-ovqat sanoatida,

tibbiyotda va oʻt oʻchiruvchi modda

sifatida ishlatiladi (qarang Soda).

Natriy bromid, NaBr — bromid kislota

(NVg)ning natriyli tuzi. Rangsiz

gigroskopik kristall modda, zichligi 3,20

g/sm³, suyuqlanish temperaturasi 747°,

kaynash temperaturasi 1390°. Suvda

yaxshi eriydi, 30° dan past temperaturada

NaBr-2H2O holida kristallanadi. NaOH

eritmasi Vg taʼsir ettirib olinadi. Optik

material sifatida, tibbiyotda va fo-

tografiyada ishlatiladi.

Natriy yodid, Nal — rangsiz kristall

modda, zichligi 3,665 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 662°, kaynash

temperaturasi 1307°. Yorugʻlikda

xavodagi kislorod bilan oksidlanib, erkin

yod ajratib sargʻayadi. Suvda 20° da

64,1%, 100° da 75,1% eriydi. Suv bilan

kristallogid-ratlar hosil qiladi: Nal-5H2O,

NaI-2H2O. Metil va etil spirtida,

atsetonda eriydi. Fe3lH bilan NaCO3

oʻrtasidagi almashish reaksiyasi asosida

olinadi. Tibbiyotda yod preparati sifatida

qoʻllanadi.

Natriy silikatlar — silikat kislotalarning

natriyli tuzlari, natriy metasilikat

(Na2SiO3), natriy ortosilikat (Na4SiO4),

natriy pirosilikat (Na6Si07), natriy

bisilikat (Na2SiO5), natriy trisilikat

(Na2Si3O7). Suvda eriganda quyuq

kolloid eritma hosil qiladi. Natriy me-

tasilikatning 1, 5, 6, 8 va 9 molekula suvli,

natriy pirosilikatning 3,5 va 11 molekula

suvli kislotallogidratlari mavjud.

Natriy metasilikat shishasimon amorf

modda. Zichligi 2,614 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 1089°. Natriy

ortosilikatning 2 ta modifikatsiyasi bor,

bir turdan ikkinchi turga aylanish

temperaturasi 960°; suyuqlanish

temperaturasi 1118° (parchalanadi).

Natriy pirosilikat oʻtkir qirrali plas-

tinkasimon kristall modda. Zichligi 2,96

g/sm³, suyuqlanish temperaturasi 1115°.

Natriy bisilikat romb panja-rali kristall

modda. Zichligi 2,496 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 874°. Natriy trisilikat

monoklin panjarali kristall modda.

Zichligi 2,467 g/sm³, suyuqlanish

temperaturasi 700°. Natriy tegishli

tarkibli shishalarni kristallash yoʻli bilan

olinadi. Shisha, alyumosilikat

katalizatorlar, seolitlar, shuningdek, suyuq

shisha ishlab chiqarishda qoʻllanadi.

Natriy tiosulfat (natriy giposulfit),

Na2S2O32H2O — rangsiz, yaltiroq kristall

modda, zichligi 2,119 g/sm³. Suvsiz

Na2S2O3 ok, poroshok, ochiq havoda

faqat bir necha kun barqaror. Nam

havoda tez oksidlanadi. Spirtda erimaydi.

100 g suvda 20° da 70,2 g eriydi. Suvdagi

eritmasi havodan kislorod yutadi .

Oltingugurtni natriy sulfatning issiq

eritmasida eritib: Na2SO3+S=Na2S2O3;

natriy gidrosulfidni natriy bi-sulfitga taʼsir

ettirib: 2NaHS + 4NaHSO3 = 3Na2S2O3+

ZN2O va boshqa usullarda olinadi.

Fotografiyada, toʻqimachilikda,

koʻnchilikda, tibbiyo-tda, shuningdek,

analitik kimyoda reaktiv sifatida

ishlatiladi.

Natriy fosfatlar — meta-, orto- va

pirofosfat kislotalarning natriy tuzlari.

Ortofosfat kislota uch xil fosfat hosil

qiladi, Mas, mononatriy fosfat

(NaH2PO4), dinatriy fosfat (Na2HPO4);

trinatriy fosfat (Na3PO4). Agar NaH2PO4

qizdirilsa, oʻzidan suv chiqarib natri y

gidropirofosfat (Na2H2P2O7) ga, yanada

kuchliroq qizdirilsa, polimer modda —

natriy geksametafosfat (NaPO3)6 ga

aylanadi. Agar Na2HPO4 qizdirilsa, natriy

pirofosfat (Na4P2O7) hosil boʻladi. Natriy

suvni yumshatishda, rudalarni boyitishda,

toʻqimachilik, koʻn, oziq-ovqat

sanoatlarida, fotografiyada, elektrolizda

va boshqa soxalarda qoʻllanadi.

[1]

Natriy - 

unsurlar davriy jadvalining

 11

unsuri, ishqoriy metall.

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Manbalar