Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

HUKMDOR TANLAGAN DINGA SIG‘INASAN

Yulianning imperator sifatida majusiylikni jonkuyarlik bilan fuqarolari ongiga singdirish harakati uning o‘limi to‘g‘risidagi xabar tarqalishi bilan barham topgan. Tarixdagi shunga o‘xshash voqealar hukmdor va hukmron ozchilik siyosiy bosim orqali fuqarolarga din yoki qandaydir falsafani zo‘rlik bilan singdira oladimi, degan savolni yuzaga keltiradi.

Hukmdor din niqobi ostida o‘zining qandaydir siyosiy kayfiyati va maqsadlarini sig‘inish vositasiga aylantirar ekan, ayrim vaqtlardagina muvaffaqiyatga erishgan. Masalan, “noittifoqlik davri” (qadimgi Rim) siyosiy birlikka erishish maqsadida soxta diniy odatlarni odamlarga singdirishga astoydil harakat qilingan. Bunday sharoitda xalq xaloskori sifatida fuqarolar qalbiga yo‘l topgan hukmdor o‘zining hokimiyati, shaxsi va sulolasini sig‘inish ob’ektiga aylantirishda ham muvaffaqiyat qozonishi mumkin bo‘lgan.

Rim imperatorlarini ilohiylashtirish bunga mumtoz misoldir. Biroq tsezarlarga sig‘inish mo‘rt sig‘inish bo‘lib chiqdi. Sezarlarga sajda qilish ikkinchi va uchinchi yuz yillik bo‘sag‘asidagi Rim imperiyasining birinchi halokatigacha ham yetib borolmadi. Avrelian (214-275) va Konstantsiy Xlor (250-306) mavhum Yengilmas Quyoshga sig‘inish orqali xalqni birlashtirishga harakat qilgan bo‘lsa, Buyuk Konstantin (306-337) avlodlari quyosh yoki Sezardan ko‘ra qudratliroq bo‘lgan ichki proletariat Xudosiga (xristian dini nazarda tutilmoqda – tarj.) yuz burishdi.

Boshqa universal davlatlar (And, Misr va qadimgi Xitoy)dan ham izini topsa bo‘ladigan “tsezarlarga sig‘inish” amaliyoti siyosiy hukmdor tomonidan yuqoridan turib tarqatilgan, singdirilgan e’tiqod nihoyatda omonat va mo‘rt bo‘lib chiqishini tasdiqlaydi. Xalqning haqiqiy tuyg‘ulariga mos kelganda ham, boringki, shaklan diniy ko‘rinish kasb etganda ham – bunday e’tiqod siyosiy xarakterga ega ekanligi uchun vaqtning bo‘ron-dovullariga dosh bera olmaydi.

Endi hozirgi Yevropaning diniy xaritasiga diqqat qaratsak, bu o‘rinda o‘rta asrlar voris-davlatlarida qurol kuchi va diplomatiya bilan o‘rnatilgan katolitsizm va protestantizmni hozirgi hududlarini tadqiq qilishimizga to‘g‘ri keladi. Shubhasiz, XVI-XVII yuz yilliklardagi diniy mojarolarga tashqi harbiy va siyosiy ta’sir omillarini judayam ko‘pirtirib yubormaslik lozim. Shu bilan birga harbiy va siyosiy kuch katta ta’sir ko‘rsatgan bahsli hudud ham mavjud. Bu Germaniya, Niderlandiya, Frantsiya va Angliyani o‘z bag‘riga olgan. Ayniqsa, Germaniyada “hukmdor tanlagan dinga sig‘inasan” formulasi ishlab chiqilgan va qo‘llanilgandi. Hech bo‘lmaganda Markaziy Yevropaning dunyoviy hukmdorlari G‘arb xristianligining o‘zaro raqobatlashayotgan oqimlaridan birini majburan singdirish uchun ixtiyorlaridagi hokimiyat kuchidan foydalanishgani bor gap.

Davlat manfaatlari zaruratiga xizmat qilishga qattiq kirishib ketgan katolik va protestant cherkovlari birinchi bo‘lib Yaponiyada missionerlik faoliyat maydonini boy berish bilan yo‘qotishlarga duchor bo‘la boshladi. XVI asrda iyezuit missionerlari tomonidan katolik xristianlikning yapon zaminiga sochgan urug‘lari nish olib endi tomir otaman deb turganda, XVIII yuz yillikda hali vujudga kelganiga ko‘p bo‘lmagan yapon universal davlati hukmdorlari tomonidan tag-tomiri bilan sug‘urib tashlandi. Chunki katolik cherkovi Ispaniya qirolining siyosiy irodasi ifodasiga aylangan edi. Missionerlik faoliyati uchun istiqboli porloq bunday yo‘qotish xristianlikning o‘z vatanida “hukmdor tanlagan dinga sig‘inasan” formulasi tufayli duchor bo‘lingan ma’naviy-ruhiy qashshoqlanish oldida hech narsaga arzimasdi. Diniy urushlar davrida katoliklarga protestanlikni yoki protestanlarga katolik e’tiqodini siyosiy kuch bilan singdirishni talab qilgan va buning oqibatida sodir bo‘layotgan fojialarga panja orasidan qaragan va urushni diniy e’tiqodni joriy qilishning eng qisqa yo‘li deb bilgan cherkov amalda odamlar qalbida har qanday e’tiqodning darz ketishiga sabab bo‘ldi. Xususan, Lyudovik XIVning Frantsiya ma’naviy hayotidan protestantizmni tag-tomiri bilan quritish yo‘lidagi johilona usuli hech bir dinga va hech narsaga ishonmaslikka keng yo‘l ochdi.

Ana shu davrda paydo bo‘lgan yangi Ma’rifatchilik harakati dinni masxara predmeti sifatida talqin qila boshladi. Ma’rifatchilarning bunday aql tuzilishi e’tiqodni o‘ldirish evaziga o‘z fanatizmlaridan xalos bo‘lishdi. Din va inson ruhoniy dunyosi ustidan kulishga asoslangan aql tuzilishi XVII asrdan boshlab XX asrga qadar G‘arb “buyuk jamiyati”ning barcha burchaklarida saqlanib qoldi va nihoyat bunday yondashuv qanday ma’naviy tubanlik olib kelgani endi-endi anglana boshlandi. Ya’ni bu aql tuzilishi G‘arb ijtimoiy tizimining sog‘lom ma’naviy-ruhoniy va hatto moddiy jihatdan yashab qolishiga beqiyos darajada xavf solayotganligi idrok etildi. Bu ma’naviy ofat shunchalik kattaki, uni ko‘rmaslik va sezmaslikning iloji yo‘q.

G‘arb kishisining qalbida ikki yuz ellik yilga yaqin davom etayotgan diniy e’tiqod tanazzuli tufayli paydo bo‘lgan va kuchayib borayotgan ma’naviy-ruhoniy bo‘shliqni qaytadan to‘ldirish juda qiyin. Biz hamon XVI-XVII asrlarda ajdodlar tomonidan sodir etilgan dinni siyosatga bo‘ysundirish jinoyatini o‘z hayotimizda sezib turibmiz.

Islom dini xalifalikning arab bo‘lmagan aholisi o‘rtasida din sifatidagi qadr-qimmati, fazilati orqali o‘ziga yo‘l ochib bordi. Islomning tarqalishi sekin, lekin to‘g‘ri yo‘l orqali amalga oshirildi.

Ummaviylar sulolasidan bo‘lgan Muoviya birinchi siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritgandan so‘ng yuz yil davomida xalifalikning arab bo‘lmagan musulmon aholisi e’tiqodda anchayin loqayd ummaviylarni taxtdan tushirib, xudojo‘ylikda o‘zlariga yaqin bo‘lgan yangi sulolani hokimiyat tepasiga olib kelishdek kuch-qudratga ega bo‘lishdi. 750 yili Abbosiylar sulolasining Ummaviylar ustidan qozongan g‘alabasini ta’minlagan ajamlik musulmonlar soni butun Arab imperiyasi aholisi sonining juda oz qismini tashkil qilgan bo‘lishi mumkin. Xalifalik aholisini ommaviy ravishda islomga o‘tkazish IX asrda boshlanib, Abbosiylar imperiyasi parchalanib ketgan XIII asrga qadar davom etgani ehtimoldan xoli emas. Islomning ommaviy yoyilishi siyosiy bosim ta’siri ostida emas – xalqning o‘z izmi-ixtiyori natijasi edi. Besh yuz yilga cho‘zilib ketgan Abbosiy xalifalar ichida o‘z dini manfaati yo‘lida siyosiy hokimiyatini ishga solgan Feodisiya va Yustianga o‘xshaganlar soni nihoyatda kam edi.

Turli dinlar mohiyat-mazmunini birlashtirish ishtiyoqi Temuriylar avlodidan bo‘lgan Akbar (1554-1605)ni Boburiylar imperiyasi hududida milliy birlikni saqlash maqsadida “to‘qib-chatilgan” – “ilohiy din”ni joriy qilish harakatiga olib keldi. Bu iste’dodli inson, bir vaqtning o‘zida ham ulug‘ siyosiy-amaliyotchi arbob, ham hodisalarni tajriba bilan emas, balki aql-idrok orqali tasavvur etish mumkin deb o‘ylagan zohid bo‘lgan, chamamda. Harqalay, u o‘ylab topgan din ildiz otmadi, muallif o‘limi bilan darhol barham topdi. Oradan uch yuz yil o‘tib, Akbar jazm qilgan hindlar va musulmonlar boshini biriktiradigan yagona din yaratishdek o‘ylamasdan qilingan ishga XIV asr boshida Alovuddin Xiljiy (1296-1316 yillar Dehli sultoni bo‘lgan. Amakisi sulton Jaloliddinni o‘ldirib taxtga kelgan. O‘zboshimcha amirlarni jilovlash, mamlakatni markazlashtirish va armiyani kuchaytirishga harakat qilgan. Ko‘p millatli mamlakatda diniy va milliy bo‘linishlarga chek qo‘yish maqsadida musulmonlar va hindlar uchun yagona din joriy qilishga uringan va payg‘ambarlikka da’vo qilgan. Mustabid hukmdorning o‘taketgan shafqatsizligi, payg‘ambarlik da’vosi barchada nafrat uyg‘otib, qo‘zg‘olonlarga sabab bo‘lgan. Taxtga kelgan o‘g‘li ishni otasining barcha sohalardagi islohotlarini bekor qilishdan boshlagan – tarj.) ham uringanida maslahatchilaridan biri shunday maslahat bergan: “Din, shariat qonunlari va aqidalari hech qachon siz, janobi oliylarining bahs-munozara yuritadigan narsangiz bo‘lmasligi kerak. Chunki bu ish podsholarning emas, payg‘ambarlarning ishi. Din va qonun vahiyga borib taqaladi. U hech qachon inson reja va maqsadlari bilan belgilanmagan, o‘rnatilmagan. Odam Ato zamonidan buyon hokimiyat va boshqaruv podsholar vazifasi bo‘lganidek, din ham payg‘ambarlarning oliy burchi hisoblanadi. Dunyo hodis ekan, payg‘ambarlik burchi hech qachon podsholar zimmasiga tushmagan. Siz, janobi oliylariga bu to‘g‘rida boshqa so‘z ochmaslikni maslahat beraman”.

G‘arb jamiyati Yangi davri tarixida siyosiy hukmdorlar tomonidan “to‘qib-chatilgan” dinni joriy qilishdek besamar harakatga duch kelmadik. Biroq Buyuk frantsuz inqilobi bir qator saboq bo‘ladigan voqealarni keltirib chiqardi. XVIII asr oxiridagi inqilobiy va sarosimali o‘n yillikda inqilobchilar fikricha eskirib qolgan katolik cherkovi o‘rniga bir qator demokratlashtirilgan xristian loyihalari ilgari suriladi. Yangi diniy tizim ifoda etilgan uzundan-uzoq ana shunday loyihalardan birini direktor La-Reveler Lepo (inqilobdan keyingi hukumat boshliqlaridan biri) hukumat a’zolari e’tiboriga taqdim qiladi. Ma’ruzadan so‘ng ko‘plab vazirlar loyiha muallifini tabriklab turganlarida tashqi ishlar vaziri Taleyran shunday deydi: “Men bir kichik e’tirozimni aytsam. Iso Masih o‘z diniga asos solish uchun chormixga tortilgan. Siz ham shunga o‘xshash bir ish qilishingiz kerak”.