Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

MILLIY DAVLATLARNING RAQOBATI: SIYOSIY MUVOZANAT

Iqtisodchilar iqtisodiyot tarixiga tatbiq etiladigan qonunlarni aniqlash uchun o‘z tadqiqotlari natijalarini qo‘llashlarni ko‘rib, biz xuddi shu usulni siyosiy soha faoliyatiga nisbatan ham ishlatsa bo‘ladimi, degan masalaga e’tibor qaratdik. G‘arb dunyosining Yangi davr milliy davlatlaridagi raqobat va urushlarni siyosiy sohadagi faoliyat maydoni sifatida tanladik. G‘arb tarixining ushbu davri boshlanishi deb XV asr oxirida transalp Yevropa davlat tizimining italyanlashtirilishini olishimiz mumkin.

Angliya (yoki Britaniya) xalqi orolda joylashganligi bois ustunlik va nisbatan daxlsizlik beradigan ahvolidan foydalanib, bir-biridan yuz yilga yaqin vaqt ajratib turgan to‘rt voqea ichida G‘arb-xristian dunyosida universal davlat tashkil qilish, hech bo‘lmaganda, an’anaviy ifoda usuli bilan aytganda, “siyosiy muvozanatni buzishga” harakat qilgan kontinental derjavalarni yemirishdan dastlab tiyilgani va so‘ng ularni tor-mor qilganligini “har bir maktab o‘quvchisi biladi”.

Birinchi voqeada siyosiy muvozanatni buzuvchi – 1588 yil Ispaniya, ya’ni ispan armadasi edi; ikkinchi voqeada – 1704 yil Lyudovik XIV Frantsiyasi Blenxeym jangida; uchinchi voqeada – Frantsiya inqilobi – Napoleon – Vaterloo, 1915 yil; to‘rtinchi voqeada – Vilgelm II Germaniyasi – 1918 yilgi Yarashuv kuni, keyinchalik Gitler davrida qayta oyoqqa turgan Germaniya va Normandiya, 1944 yil. Ushbu voqealarda tsikl modelini aniq ko‘rib turibmiz. Har bir “urush” avvalgisiga qaraganda uzoq muddatga cho‘zilgan va oldingisiga nisbatan ko‘proq davlatlarni o‘z domiga tortgan.

Zamonaviy G‘arb universal davlati barpo etilishining oldini olishga qaratilgan ana shu to‘rt urush oralig‘i taxminan yuz yil edi. Dastlabki uch yuz yilni alohida tahlil qiladigan bo‘lsak, urushlar o‘rtasidagi vaqt navbatdagi urushga hozirlik ko‘rish yoki qo‘shimcha urush ekanligi va bundan maqsad Markaziy Yevropa va Germaniyada ustunlikka erishish uchun kurash ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Bu urushlar Markaziy Yevropada kechganligi bois, Angliya ularning birortasida oxirigacha, ayrim hollarda esa umuman ishtirok etmagan. Bu oraliq urushlarning birinchisi O‘ttiz yillik urush (1618-1648), ikkinchisi prussiyalik “Buyuk” Fridrix urushlarini (1740-1763) o‘z ichiga olgan, uchinchisi esa 1848-1871 yillar ichidagi uzoq vaqt davom etgan va Bismark bilan bog‘liq urushlardir.

Va nihoyat to‘rt pardali bu dramani Ispaniyaning Filipp IIsi emas, Gabsburglarning ikki avlod oldingi “Italiya urushlari” uvertyurasi ochib bergan, deb aytishimiz mumkin. Bu urushlar Frantsiya qiroli Karl VIIIning Italiyaga yovuzona bostirib kirishi bilan boshlangandi va u hayron qolarli darajada natijasiz tugadi. Ushbu tajovuz malakali mutaxassislar kech O‘rta asrlar va ilk Yangi davr deb keskin ajratgan 1494 yil sodir bo‘lgandi. Bu voqea xristianlar tomonidan musulmonlarning Ispaniyadagi oxirgi hududi bosib olingandan, Kolumbning esa Vest-Hindistonga birinchi qadamini qo‘yganidan so‘ng ikki yil o‘tib ro‘y berdi.

Bu voqealarning barchasini jadvalda ifoda etish mumkin. Aleksandrdan keyin ellin va Konfutsiydan so‘ng Xitoy tarixidagi tinchlik va urush tsikllarini tadqiq qilish G‘arb tarixining Yangi davriga xos bo‘lgan hamda o‘zining strukturasi va davomiyligi bilan judayam o‘xshab ketadigan tarixiy “model”ni yuzaga chiqardi.

Xulosa

G‘arb jamiyatining Yangi davridagi yuqorida ko‘rib o‘tilgan urushlarning siklli modeliga nazar tashlaydigan bo‘lsak, “g‘ildirak” to‘rt marotaba ham har safar “start” olgan joyiga qaytib kelgani va yo‘qlik qa’ri, behudalik tomon aylanganligidan dahshatga tushamiz. Bu “g‘ildirak” mudom xavf-xatar mavjud tomon yurgan. Ana shu to‘rt voqea o‘ta kuchli va o‘ziga ortiqcha baho berib yuborgan davlatdan o‘zlarini himoya qilish uchun qo‘shni mamlakatlar qanday birlashgani va oxir-oqibat manmanlik, o‘z kuch-qudratiga ortiqcha ishonch mag‘lubiyatga olib kelishini ko‘rsatdi.

Milliy davlatlar o‘rtasida ustunlikka erishish uchun o‘z-o‘zini mahv etuvchi bunday takrorlanuvchi tsikllar tsivilizatsiyalar inqirozi muammosini tadqiq etayotganimizda ham diqqatimizni tortgan edi. Sivilizatsiyalarning inqirozi va urushlar tsikli o‘rtasida o‘xshashlik borligi ajablantirmaydi. Jamiyatdagi sinish orqasidan keladigan inqiroz mahalliy davlatlar o‘rtasidagi shiddatli urushlar oqibati ekanligini tadqiqotimiz ko‘rsatib turibdi. Kurashayotgan davlatlardagi zo‘ravonlik alangasi birdan so‘nmaydi va u yangi ijtimoiy to‘ntarish va fuqarolar urushi shaklida paydo bo‘ladi. Shunday qilib, inqiroz jarayoni urushlar oralig‘ida vaqtincha to‘xtasa-da, keyinchalik baribir davom etadi.

Inqirozlar ham milliy davlatlar urushlari singari turli tuslanishlar bilan o‘z yo‘nalishi bo‘yicha borishini aniqladik. Ko‘plab tarixiy misollarni tadqiq qilib “mag‘lubiyat va jonlanish” tsikli ritmi, odatda, uch yarim taktdan iborat bo‘lishini aniqladik – mag‘lubiyat, jonlanish, pasayish, jonlanish, pasayish, jonlanish, pasayish. Bu tsikl xuddi ana tariqada tsivilizatsiyaning sinishidan to butunlay barham topishiga qadar o‘zining tarixiy sayohatini amalga oshiradi. Birinchi mag‘lubiyat singan jamiyatni “noittifoqlik davri”ga uloqtirib tashlaydi. Bu davr esa keyinchalik ikkinchi va yanada kuchliroq hamlaga duchor bo‘lish uchun ilk jonlanish bilan o‘rin almashadi. Bunday pasayish ortidan ancha uzoq davom etadigan ikkinchi jonlanish boshlanadi va mazkur jarayon universal davlat paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu ham o‘z navbatida pasayish va jonlanishni boshidan kechirib, oxirgi jonlanish ortidan yakunlovchi inqiroz yetib keladi.

“Ijtimoiy inqiroz” dramasi “siyosiy muvozanat” dramasiga qaraganda ancha aniq va doimiy mazmunga ega. Universal davlatlar jadvaliga nazar solsak, voqealar silsilasi begona ijtimoiy tizimlar ta’siri ostida izdan chiqmasa, taxminan to‘rt yuz yil davomida, ya’ni ilk sinishdan universal davlat qaror topgunga qadar jamiyat mag‘lubiyat, jonlanish, pasayish va yanada samaraliroq jonlanish harakatida bo‘lgan. Universal davlat vujudga kelib uning halokatigacha ham taxminan shuncha vaqt o‘tadi. Biroq universal davlat halokatga qarshi oxirigacha kurashadi. Bu kurashlarga misol sifatida 378 yilda Adrianopol (Avgust tomonidan asos solinganidan to‘rt yuz yil o‘tib)dagi halokatdan so‘ng Rim imperiyasining ijtimoiy jihatdan qoloq bo‘lgan g‘arbiy viloyatlaridagi inqiroz 565 yil Yustianning o‘limiga qadar markaziy va sharqiy viloyatlarga ko‘pam ta’sir ko‘rsatmadi. Xuddi shunday, 184 yil ikkinchi marta hamlaga duch kelgan va oqibatda uch podshohlikka bo‘linib ketgan Xan imperiyasi butunlay halokatga uchrashidan oldin Szin imperiyasi (280-317) davrida yana qayta birlashib, tiklanishga yuz tutgan.

Ijtimoiy inqirozdan ijtimoiy taraqqiyotga diqqat qaratar ekanmiz, bu jarayon ham xuddi inqiroz singari tsiklli harakatga ega ekanligini ko‘ramiz. Yuzaga kelgan muammo-tahdidga muvaffaqiyatli yechim-javob topilganda rivojlanishga erishilgan va bu narsani ham o‘z navbatida yana bir yangi muammo-tahdidni yuzaga keltirgan. Cheksiz takrorlanadigan ushbu jarayon yo‘liga g‘ov bo‘ladigan biror-bir asosli sabab topa olmadik. Hech bir tsivilizatsiya taraqqiyot jarayonini ushlab qola olmagan. (Bu tarixiy fakt!) Ular muammo-tahdidga bir martalik yechim-javob topishgan. Bu javob ortidan keladigan yangi muammo-tahdidga talab qilingan izchil o‘zgacha javob topishni uddalay olishmagan.

Ellin tsivilizatsiyasiga tahdid solgan dastlabki bebosh varvarlik shahar-davlatlarning yuzaga kelishidek yangi institut shaklida samarali javob qaytargan. Bu muvaffaqiyat esa aholi sonining o‘sishidek iqtisodiy yo‘nalishdagi yangi muammoni keltirib chiqargan. Ushbu ikkinchi muammo-tahdid har xil amaliyotga ega ko‘plab muqobil javoblarni tug‘dirdi. Mazkur javob ichida spartaliklarning qo‘shni unumdor va serhosil yerlarni bosib olishdek halokatli javoblari ham bor. Ellinlar tomonidan O‘rta Yer dengizining g‘arbiy sohillaridagi qoloq xalqlarning yerlarini mustamlakaga aylatirishdek ma’lum muddat samara bergan javob ham mavjud. Ellin dunyosining bunday kengayishi (fink va tirrenslar singari raqobatchilar ellinlarning geografik kengayishi yo‘liga g‘ov bo‘lgunlariga qadar) natijasida iqtisodda inqilob ro‘y berdi va natural xo‘jalik o‘rniga sanoat ishlab chiqarishi tovarlarini eksport qilish va xomashyoni import qilishni kirib kelishidek afinaliklarning uzoq vaqt samarali bo‘lgan javoblari ham o‘rin oldi.

Iqtisodiyot sohasidagi muammo-tahdidga topilgan va berilgan muvaffaqiyatli yechim-javob keyinchalik siyosiy yo‘nalishdagi muammo-tahdidni tug‘dirdi. Iqtisodiy jihatdan oyoqqa turib olgan va o‘ziga mustaqil bo‘lgan ellin dunyosi siyosiy rejimdan qonuniylik va yagona tartibni talab qila boshladi. Tashqi dunyodan uzilib qolgan va mustaqil qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti rivojini rag‘batlantiruvchi shahar-davlatlarni boshqaradigan rejim iqtisodiy strukturasi yaxlitlashgan ellin jamiyatini xuddi shunday yagona siyosiy struktura bilan ta’minlashga qodir emasdi. Ellin tsivilizatsiyasini sinishdan asrab qolishi mumkin bo‘lgan ana shu uchinchi muammo-tahdidga o‘z vaqtida yechim-javob topilmadi. Uchinchi muammo-tahdidga ellin tsivilizatsiyasi topa olmagan javobni G‘arb tsivilizatsiyasi o‘zining rivojlanish jarayonida muvaffaqiyatli topdi.

Ellinlar ham duch kelgan va oraliq podsholiklar davrida varvarlik dastlabki muammo-tahdid edi. Bu tahdidga papa boshchiligidagi yagona cherkov instituti tashkil etilib o‘zgacha javob qaytarildi. Bu narsa ikkinchi muammo-tahdidni tug‘dirdi. Chunki yagona cherkov atrofida birlashgan G‘arb-xristian dunyosi ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lgan lokal davlatlar tizimiga zarurat seza boshladi. Bu muammoga javob – Italiya va Flandriyada ellinlarning shahar-davlatlari qayta tiklanishi bo‘ldi. Biroq shahar-davlatlar ba’zi sohalarda ijobiy rol o‘ynagan bo‘lsa-da, lekin hududiy jihatdan kengayib borayotgan feodal monarxlarning talablariga javob bermas edi. Italiya va Flandriyadagi shahar-davlat tizimi G‘arb dunyosining boshqa yirik ko‘lamdagi millatlarining siyosiy va iqtisodiy sohada samarali mahalliy boshqaruvni yuzaga keltirish muammosini hal qila olarmidi?

Bu muammo Angliyada dastlab siyosiy sohada parlament instituti orqali, keyinchalik sanoat inqilobi orqali iqtisodiy sohada hal qilindi. Ammo G‘arb sanoat inqilobi, xuddi ellin tarixidagi Afina sanoat inqilobi singari mahalliy iqtisodiy mustaqillik o‘rniga butun dunyo iqtisodiyotiga bog‘liqlikni olib keldi. Shunday qilib, G‘arb tsivilizatsiyasi uchinchi muammoga muvaffaqiyatli javobi orqali o‘z vaqtida ellin tsivilizatsiyasi ikkinchi muammoga muvaffaqiyatli javobidan keyin duch kelgan yangi muammo bilan yuzma-yuz keldi. Ushbu kitob yozilayotgan XX asr o‘rtalarida G‘arb odami bunday siyosiy muammo-tahdidga muvaffaqiyatli javob topa olmagan bo‘lsa-da, lekin uning xavfini o‘z hayotida yaqqol seza boshladi.

Ana shu ikki tsivilizatsiya taraqqiyotiga bir qur nazar solishning o‘zi ham ijtimoiy rivojga erishishning muammo va javob doirasi zanjiri tugunlarida bir xillik yo‘qligini ko‘rsatib turibdi. Yetarli darajada hujjatlashtirilgan boshqa tsivilizatsiyalar tarixi tadqiqi ham bu xulosani tasdiqlab turibdi. Sivilizatsiyalar taraqqiyotida ham, ularning inqirozi tarixida ham “Tabiat qonunlari” harakati bir xilda sezilarli darajada emasligini, nazarimda, tadqiqotimiz natijasi desak bo‘ladi.

Odamlar nega tarixni o‘rganadi? Bu savolga tarixchi hayotda maqsad bilan yashashdek baxt topgan har qanday inson singari Parvardigori olamning “Yaratganni his qilish va Uni izlash” da’vatida o‘z qismatini topgan inson deb, javob bergan bo‘lur edim. Tarixchining nuqtai nazari – hisobsiz nuqtai nazarlardan biridir. Xudoning harakatdagi yaratuvchilik qudratini bizning insoniy tajribamiz olti o‘lchovida ko‘rsatib berish tarixchining alohida xizmatidir. Tarix faniga oid nuqtai nazar – to‘rto‘lchovli fazoda doira bo‘ylab harakat qilayotgan fizik kosmosni, Hayot-vaqt-makon besho‘lchovli tizimi doirasida tadrijiylik kasb etayotgan sayyoramizdagi Borliqni, shuningdek, muqarrar taqdir orqali Yaratguvchi tomon ma’naviy yuksaklikni amalga oshirayotgan yoki Tangrini rad etayotgan inson qalbini Ruh vositasida oltinchi o‘lchovga ko‘tarilishini namoyon qiladi.

Biz Tarix mohiyatida Ilohiy yaratuvchilik qudratning harakatdagi tomoshasini bilishga o‘zimizni haqli deb bilsak, inson aql-idroki tarix taassurotlarini qalban qabul qilishi doimo taxminan bir xil darajada qolayotganligi bizni hayron qoldirmasligi kerak. Tarixchida ijodiy to‘lqinlanish bo‘lmasa, tarixning ulug‘vor, zo‘r taassurot qoldiradigan yodgorliklari ham hech qachon tilga kirmaydi. Chunki tarixchi olim tarixiy ashyo va yodgorliklar tadqiqotiga ijodiy ishtiyoq va hayajonsiz kirishsa, bamisoli basirdek hech narsani ko‘ra olmaydi. Qalb amri va da’vatisiz tarixchi ko‘zida ijod olovi yonmasligi haqiqatini g‘arblik faylasuf-sayohatchi Volney (Konstantin Fransua Volney, 1757-1820 Frantsuz ma’rifatchisi, faylasufi) faoliyati tasdiqlaydi. U 1783-1785 yillar islom dunyosi mamlakatlariga (Usmonli turk imperiyasi, Misr, Suriya) sayohat qildi. Olim Gannibal urushlari davridagina tsivilizatsiya tarixiga tortilgan mamlakatdan uch-to‘rt ming yildan buyon tarix harakatining sahnasi bo‘lib kelayotgan, Galliyaga qaraganda o‘tmish yodgorliklariga nihoyatda boy o‘lkalarga kelib qolgan edi. XVIII asrning oxirgi choragida O‘rta Sharqda yo‘qolib ketgan tsivilizatsiyalarning hayratga soladigan xarobalari ichida bu monumentlarni tadqiq qilishga harakat qilmayotgan avlod yashardi. Aynan tadqiq qilish masalasi Volneyni Frantsiyadan Misrga yetaklab keldi. O‘n besh yildan keyin esa Bonapart harbiy ekspeditsiyasi ortidan frantsuz olimlarining kattagina guruhi ham kirib keldi. Napoleon Imbaba ostonasidagi hal qiluvchi jangdan oldin ehromlar tepasidan sizga qirq asrlik tarix nazar solib turibdi deb armiyasiga murojaat qilar ekan, bu da’vat savodsiz oddiy askarlar qalbida ham ma’lum bir taassurot uyg‘otishiga ishonardi. Mamluklar qurolli kuchlari qo‘mondoni Murodbey tarixga befarq askarlariga xuddi ana shu tarzda murojaat qilishni xayoliga ham keltirmaganligiga ishonchimiz komil.

Napoleon aravalarida Misrga kirib kelgan frantsuz olimlari G‘arb jamiyatining o‘taketgan qiziquvchanligini qondiradigan tarixning yangi o‘lchoviga duch kelishdi. Xuddi ana shu vaqtdan boshlab unutilgan va yo‘qolgan – Qo‘hna dunyodagi Misr, Vavilon, Shumer tsivilizatsiyalari, Hind daryosi havzasi, Shan madaniyati, Yangi dunyodagi Maya, Yukatan, Meksika va And tsivilizatsiyalariga yana qayta hayot bag‘ishlandi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Arnold Toynbi “Tarix tadqiqoti”
   
2. 
   “Jahon sivilizatsiyasi tarixi” Ravshan rajabov
   
3. 
   www.wikipedia.org.
   
4. 
   www.ziyonet.uz
   
5. 
   http://sociosphera.com/publication/conference/2014/252/civilizaciya_atamasining_talinlari/
   
6. 
   Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. – М.: Из-во АСТ, 2003.- 603 с.