Arnold Toynbining Lokal sivilizatsiyalar nazariyasi “Tarixni tushunish” kitobi Reja

UNIVERSAL DAVLATLAR

Universal davlatlar butun dunyo cherkovi va qahramonliklarga boy asrlar, ham zamonaviy, ham zamonaviy bo‘lmagan tsivilizatsiyalar bilan bog‘liq. Birinchidan, universal davlatlar tsivilizatsiyalar singunga qadar emas, ular singandan keyin vujudga keladi. Obrazli qilib aytganda, bu yoz fasli emas, yoz fasli to‘niga o‘ranib olgan va qahraton qish kelishidan darak berib turgan kuzning iliq kunidir. Ikkinchidan, universal davlat bir paytlar yaratuvchilik qudratiga ega bo‘lib, so‘ng bu qudratdan ayrilgan hukmron ozchilik faoliyati mahsulidir. Universal davlatlar “noittifoqlik davri” va uning salbiy oqibatlariga chek qo‘ygani tufayli avlodlar bunday davlatdan minnatdor bo‘lishadi.

Universal davlatlarga chet kuzatuvchi emas, shu davlatlar fuqarolari ko‘zi bilan nazar solar ekanmiz, bunday davlatning umri abadiy bo‘lishini istash va inson tomonidan vujudga keltirilgan bu institut yer yuzida mangu turishiga ishonchni ko‘ramiz.

Ellin tsivilizatsiyasining universal davlati bo‘lgan Rim imperiyasi tarixida shunday avlod bo‘lganki, Imperiya va unga asos solgan Shahar – har ikkisi – mangulik xususiyatiga ega deb, bir ovozdan tasdiqlashgan. Tibull (tahm. mil. avv. 54-18 yillar) “mangu shahar devorlari”ni kuylagan bo‘lsa, Vergiliy (mil. avv. 70-19 yillar) o‘zining Yupiteri tilidan rimliklarning bo‘lg‘usi avlodi haqida shunday deydi: “Men ularga mangu hukmronlik ato etaman”. Tit Liviy ham xuddi shunday ishonch bilan “Boqiylik uchun bunyod etilgan Shahar” deb yozgan.

Dunyoda mangu turadi deb xomxayol qilingan Rim imperiyasining 410 yilda qulashi mamlakat fuqarolarini shunday larzaga soldiki, buni faqat 1258 yil mo‘g‘ullar hujumi natijasida Bog‘dodning qulashi arab xalifaligi fuqarolarini chuqur ruhiy iztirobga tushirganiga qiyos qilish mumkin. Bu larza Rim olamida Falastindan boshlab Galliyagacha sezilgan bo‘lsa, musulmon dunyosida – Farg‘onadan to Andalusiyagacha aks sado berdi. O‘layotgan universal davlatlar atrofini o‘rab olgan xayoliy boqiylik gardishi, ushbu davlatlar mulklarini bosib olgan va o‘zaro taqsimlab olayotgan varvarlarning ancha aqlli sardorlarini ham endilikda mazkur mamlakatlar taqdiri bizning qo‘limizda, degan xomxayolga berilmaslikka da’vat etardi. Amalunglar sulolasidan bo‘lgan osgot-arianlar yo‘lboshchilari va Buidlar sulolasidan shimoliy eronliklar sardorlari bosib olgan hududlarini boshqarish uchun, avvalo, biri Konstantinopol imperatori, ikkinchisi Bag‘dod xalifasi noibi degan rasmiy unvon olishi kerak bo‘lgan. Vizantiya tsivilizatsiyasida universal davlat sifatida paydo bo‘lgan Usmonlilar imperiyasi hatto “Evropaning kasalmand kishisi” (XIX asrga kelib G‘arbiy Yevropada Usmonli turk imperiyasini “Evropaning bosh og‘rig‘i” va ayniqsa, “Evropaning kasalmand kishisi” deb atay boshlashdi. Ko‘pgina manbalarda bu ibora muallifi sifatida rus imperatori Nikolay I (1796-1855) keltirilsa-da, aslida uni birinchi bo‘lib Sh.L. Monteske (1689-1755) qo‘llagan) deb nom olgan davrida ham o‘sha xomxayoldan iborat boqiylikning xarakterli xususiyatlarini o‘zida namoyon etardi.

Hind tsivilizatsiyasidagi Mo‘g‘ullar universal davlatida ham boshqa universal davlatlarga xos xususiyatlar mavjud edi. Bir paytlar Hindiston yarim orolining juda katta qismini o‘z ichiga olgan imperiya Avrangzeb o‘limidan yarim asr o‘tib, 1707 yil uzunligi 250 mil, kengligi 100 mildan iborat hududgacha toraygandi. Oradan yana ellik yil o‘tgandan so‘ng imperiya hududi Dehlidagi “Qizil port” atrofi bilan cheklangandi. Biroq 1707 yildan keyin oradan 150 yil vaqt o‘tganidan so‘ng ham Akbar va Avrangzeb avlodlari hamon taxtda o‘tirardi.

Tugab, barham topib ketganligi aniq bo‘lganligiga qaramasdan o‘lib ketgan universal davlatlarning arvohini chorlash amaliyoti bunday davlatlarning boqiyligiga hayron qolarli ishonchning o‘lmasligidan guvoh beradi. Xuddi shu tarzda Abbosiylarning Bag‘dod xalifaligi Qohira xalifaligi ko‘rinishida tiriltirilgan bo‘lsa, o‘z umrini yashab bo‘lgan Rim imperiyasi – G‘arbning Muqaddas Rim imperiyasi va pravoslav-xristian dunyosining Sharqiy Rim imperiyasi shaklida bo‘y ko‘rsatib qoldi. Uzoq Sharq tsivilizatsiyasining Sin va Xan sulolalari imperiyasi Suy va Tan sulolalari imperiyasi ko‘rinishida qayta tirildi.

Universal davlatlarning boqiyligi rad qilib bo‘lmas dalillar bilan inkor qilingandan so‘ng ham yuz yillab yashaganligi haqidagi yuqorida keltirilgan misollar ko‘plab tarixiy misollarning ayrimlarigina xolos. Bunday g‘ayritabiiy holning sabablari nimada?

Universal davlatlarning asoschilari va buyuk hukmdorlari tug‘diradigan taassurot kuchining kattaligi bunday holning ilk izohidir. Bu taassurot avlodlarga shunday kuch bilan ta’sir ko‘rsatadiki – buyuk haqiqat aql bovar qilmas afsonaga aylanadi. Universal davlatlar jozibasi inson aqli va yuragini asir etadi. Chunki u uzoq davom etadigan “noittifoqlik davri”dan keyin yuksalish, rivojlanishga yo‘l ochadi. Shu bois, Rim imperiyasiga dastlab dushmanlik bilan qaragan yunon adiblari Antoniylar asrida taraqqiyot va yuksalishni ko‘rib unga tan berishgan. Aynan shu davrni keyinchalik Gibbon inson zoti o‘zining eng oliy farovonligiga erishgan zamon, deb e’lon qiladi.

Universal davlatlarning tarixdagi o‘rni va holatini sog‘lom mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan “Xo‘sh, asalarilar, o‘zingiz bahramand bo‘lmaydigan asalni kim uchun yig‘ayapsiz?” degan, ko‘p ishlatilgan iqtibos bilan ifoda etish mumkin. Chunki o‘layotgan tsivilizatsiyaning inqirozga uchrayotgan ijtimoiy tizimidagi universal davlat hukmron ozchilik yaratuvchilik qobiliyatining oxirgi mahsulidir. Bu ijtimoiy qatlamning asosiy maqsadi – ham o‘zini asrab qolish, ham o‘z taqdirlarini bog‘lagan jamiyatning kuch-qudratini isrof qilmaslikdan iborat bo‘lgan. Biroq ular bu maqsadlariga hech qachon yeta olishmagan. Shu bilan birga ushbu holat yaratuvchilikning yangi bosqichida muhim rol o‘ynab, boshqalar manfaatiga xizmat qiladi. Xo‘sh, universal davlatlarning hayot mazmuni o‘zidan keyin tarix sahnasiga chiqadigan boshqalar manfaatiga xizmat qilishdan, ya’ni “boshqalarga asal yig‘ish”dan iborat ekan – bu “asal”dan kim bahramand bo‘ladi? “Asalxo‘rlik”ka uch nomzod mavjud – o‘layotgan jamiyatning ichki yoki tashqi proletariati yoxud bu jamiyatga qaraganda zamonaviylik kasb etgan boshqa bir begona tsivilizatsiya.