Қарши филиали ахборот технологиялар факультети

 
Компьютер тармоқлари. Коммуникацион мухит
ва маълумотларни узатиш. 
 
Режа: 
1. Ҳисоблаш тармоқларини ташкил килиш тамойиллари 
2. Маълумотларни узатиш ва коммутация усуллари 
3. ЭҲМ тармоқларининг дастурий таъминоти 
1. 
Ҳисоблаш тармоқларини ташкил қилиш тамойиллари. 
Маълумотларни қайта ишлашнинг йирик тизимларини яратилиши алохида 
корхоналар, ташкилотлар ва уларнинг бўлимларига хизмат кўрсатувчи ҳисоблаш 
техникаси воситаларининг алоқа воситалари ёрдамида ягона тақсимланган 
ҳисоблаш тизимига бирлашиши билан боғлиқдир. 
Ҳисоблаш 
воситаларининг 
бундай 
комплекслаштирилиши 
биринчидан, 
харажатларни камайтириш хисобига; иккинчидан ишлаётган ЭҲМлар
ишончини ва унумдорлигини ошириш хисобига; учинчидан марказлашган ва 
марказлашмаган маълумотларни қайта ишлаш афзалликларининг рационал 
бирикмаси хисобига; шунингдек, ягона кудратли ҳисоблаш ва ахборот 
ресурсларидан комплексли фойдаланиш ахборотларини қайта ишлаш тизимлари 
самарадорлигини ошириш имкониятини беради. 
Маълумотларни қайта ишлаш жараёнининг марказлаштирилиши икки 
йўналишда амалга оширилади: 
1.
Алохида ЭҲМ(ёки ҳисоблаш маркази доирасида бирлашган ЭҲМлар мажмуи) га 
кўплаб фойдаланувчилар абонент пунктларининг уланиши орқали, яъни 
маълумотларни телеишлаши тузилишини яратиш. 
2.
Ҳисоблаш тармоқларини яратиш орқали бу тармоқларда бир-биридан 
узоклашган кўплаб ЭҲМлар ёки ҳисоблаш марказлари ораларидаги бирлашув рўй 
беради. 
Бу каби тақсимланган тизимларнинг территориал узоқлашган компонентлари 
орасидаги ахборот узатиши стандарт телефон ва телеграф йўллари ёрдамида, 
шунингдек ўралган буғ симлари ва алоқа коаксиал кабеллари оркали амалга 
оширилади. 
Ҳозирги замон ҳисоблаш тармоқларига қуйидагилар хос: 
• бир-биридан узоклашган куплаб ЭҲМ лар ва алохида ҳисоблаш тизимларининг 
ягона тақсимланган маълумотларни қайта ишлашнинг тизимларга бирлашиши; 
• ҳисоблаш техникаси воситаларининг ўзаро таъсири жараёнида ахборотлар 
билан алмашувни ташкил қилиш учун маълумотларни қабул қипиш ва узатиш 
воситалари ва алоқа йўлларининг татбиқ этилиши: 
• абонент пунктлари ва фойдаланувчилар терминали сифатида ишлатилаётган 
сиртқи асбоб-ускананинг кенг спектори мавжудлиги; 
• асбоб-ускунани алмаштириш ва ошириш жараёнини енгиллаштирадиган алоқа 
йўллари ва техник воситаларнинг уланиши бир хил усулларининг ишлатилиши; 
• операцион тизимнинг мавжудлиги. Бу операцион тизим ҳисоблаш тармоғи 
фойдаланувчиларининг масалаларини ечиш жараёнида техник ва дастурий 
воситаларни самарали ва ишончли қўлланилишини таъминлаб беради. 
ҳисоблаш тармоқлари ишлатилишининг ўзига хос хусусиятли томонлари бу нафақат 
аппарат воситаларининг маълумотлар қайта ишлаш ва яратилиш жойига бевосита 
яқинлашиши, балки бир нечта ЭҲМ лар орасида фойдали тақсимлаш максадида 
бошқариш ва ишлов бериш функцияларининг алохида тузувчиларига бўлиниши 
хамдир. Шунингдек фойдаланувчиларнинг ҳисоблаш ва ахборот ресурсларига 
кириш йулларининг тез ва ишончли таъминланиши ва бу ресурсларнинг коллектив 

---

30 
ишлатилишини ташкил этиш хам ҳисоблаш тармоқларининг хусусиятли 
томонларидан бири. 
Ҳисоблаш тармоқлари алоҳида худуд ва умуман мамлакат миқёсида ишлаб 
чиқариш, транспорт, моддий техник таъминотни бошқаришни автоматлаштиришга 
имкон беради. 
Ҳисоблаш тармоқларида маълумотларнинг катта хажмини тўплаш имконияти. бу 
маълумотларнинг оммабоплиги, шунингдек дастурий ва аппарат воситаларининг 
ишлатилиши ва уларни ишлаб туришининг юқори ишончлилиги - буларнинг ҳаммаси 
фойдаланувчиларнинг ахборот хизматини яхшилашга ва ҳисоблаш техникаси 
қўлланилишининг самарадорлигини оширишга имкон беради. 
Ҳисоблаш тармоқлари шароитида қуйидаги имкониятлар кўзда тўтилган: 
• ЭҲМлар томонидан маълумотлар параллел ишлатилишини ташкил этиш; 
• турли хил ЭҲМлар хотирасида жойлашадиган тақсимланган маълумотлар 
базасини яратиш; 
• маълум бир масалани самарали ечиш учун алоҳида ЭҲМни (ЭХМлар гурухи) 
ихтисослаштириш: 
• алоҳида ЭҲМ ва тармоқ фойдаланувчилари орасида ахборотлар ва дастурлар 
алмашинувини автоматлаштириш; 
• ишдан чиқиб қолган холатда тармоқнинг нормал ишлашини тезкор тиклаш 
максадида ҳисоблаш кувватларини ва маълумотларини узатиш воситаларини 
захирада сақлаш; 
• фойдаланувчиларнинг эхтиёжи ва ечилаётган масалаларнинг қийинлиги 
ўзгаришига қараб тармоқк фойдаланувчиларининг орасида ҳисоблаш қувватларини 
қайта тақсимлаш; 
• қимматбахо сиртқи асбоб-ускуна ва ЭҲМ юк билан таъминланганлик даражасини 
ошириш ва мустахкамлаш; 
• ишни кенг режимлар доирасида олиб бориш, диалог, пакетли талаб-жавоб 
режимлари. 
Амалиётда кўраётганимиздек маълумотлар устида ишлаш имкониятларининг 
кенглиги ва тизим ишлашининг ишончлилигини ошириш ҳисобига ҳисоблаш 
марказларида маълумотларни қайта ишлашнинг бахоси автоном ЭҲМларида бу 
каби маьлумотлар қайта ишлашининг бахосига нисбатан 1,5 дан кўпрок. 
Ҳисоблаш тармоқлари турли хил белгиларига кўра туркумланади. Дастури бир-
бирига мос, тўғри келадиган ЭХМлардан ташкил топган тармоқлар бир жинсли ёки 
гомоген дейилади. Агар тармоқнинг ЭҲМ лари, дастурий воситалар бир-бирига мос 
келмаган бўлса. бундай тармоқ бир жинсли эмас ёки гетероген дейилади. 
Тармоклар маълумотлар узатилишининг ташкил этилиши бўйича қуйидагиларга 
фарқланади: 
• каналлар коммутацияси билан; 
• хабарлар коммутацияси билан: 
• пакетлар коммутацияси билан. 
Биринчи ҳолда тармоқ таркибига кирадиган хар бир ЭҲМ бажарадиган тармоқ 
операпияларининг координацияси учун дастурий воситалар тўлиқ тўплашини ўз 
ичига олади. Бундай турдаги тармоқлар мураккаб ва етарлича қимматбахо, чунки 
алоҳида ЭҲМларнинг операцион системалари тармоқ хотирасинннг умумий 
майдонига коллектив кириш йўли кўзда тутилиб ишлаб чиқилади. 
Марказлашган бошқарув остидаги аралаш тармоқлар шароитида маълумотларнинг 
катта хажмларини {устида) қайта ишлаш билан боғлик ва энг катта устунликка эга 
бўлган масалаларнинг ечимлари амалга оширилади. 
Тузилиш структураси (топологияси) бўйича тармоқлар: 
• бир тугунли ва кўп тугунли; 
• бир йулли ва кўп йуллиларга бўлинади. 

---

31 
Ҳисоблаш тармоги топологияси алоқа тармоғининг структураси билан аниқланади. 
яъни ЭҲМ лар ёки абонентларнинг бир-бири билан уланиши орқали. Шунингдек 
қуйидаги тармоқлар структуралари маълум: 

радиал (юлдузсимон) 

ҳалкасимон 

кўп алоқавий 

иерархик ва хоказо.