arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Eug dahshatlisi shuki, bu xunrezlik tagida hech bir gunohi 
b lmagan miiig-mitiglab Q qon fuqarosi mislsiz jabr tortdi, 
bchisob qurbonlar berdi. Q qonda sovetlar sodir etgan qonli 
fojiani sovet davlati arboblaridan biri D. Manjara keyinroq 
shunday e'tirof etgandi: "Milliy siyosatda y l q yilgan 
xalolarimi/ tufayli Q qon muxtoriyati vujudga keldi. Uni y qotish 
paytida yana bir xatoga y l q ydik. Qurol-yaro i deyarli 
b hnagan muxtoriyatchilar joylashgan eski shahami qamal qilish 
rniga, bi/ t plardan qqa tutdik, keyin dashnoqlarning qurolli 
t daiarini ishga soldik. Natijada, talon-taroj, nomusga tegish, 
qir in boshlandi. Bundan muxtoriyatchilarga aloqasi b Imagan 
tinch aholi katta zarar k rdi". 
Sovet hokimiyati zining avvaldan rejalashtirgan sotsialistik 
y nalishdagi iqtisodiy va siyosiy qayta qurishlar y lini izchil amalga 
oshirishga kirishdi. Chunonchi, yer t risidagi dekret asosida yerga 
b lgan xususiy mulkchilikni tugatish boshlandi. Shu maqsadda 
joylarda yer q mitalari tuzildi. Jumladan, 1918— yil kuzida Sirdaryo 
viloyatida 51 ta, Samarqand viloyatida 50 ta, Yettisuvda 25 ta shunday 
q mitalar tashkil etildi. Biroq dehqonlar sovet ma'miirlarining yer 
q mitalarini tuzish harakatini keskin norozilik bilan qarshi oldilar. 
Shunga qaramasdan. bolsheviklar bu y lni qatiy amalga oshirishda 
davom etdilar. Buning natijasida, oikadagi k plab yirik mulklar, 
xususiy yerlar musodara etildi va davlat tasarrufiga tkazildi. 
:Ti^SRning tuzilishi.
:
.
;
Sovet hukmdorlarining yana bir hiylakorligi 
va ustamonligi shunda k rinadiki, ular Turkiston muxtoriyati 
tajribasidan muhim xulosa chiqarib, bu hududda ziga xos sovet 
muxtor respublikasini tuzish y lini tutdilar. Bundan k zda tutilgan 
bosh maqsad - Turkistonning kelajakda mustaqil, suveren davlat 
b lib, ajralib chiqib ketishiga izn bermaslik edi. Sovetlar ishlab chiqqan 
1
 Dashnoq - 1890--- yilda Tiflisda tashkil ctilgan «Dashnaksulyun» («Htifoq») arman milliy partiyasi a'zosi. 
Dasrinoqlarningbirqismi 1915- yilgi turk-arman qir inida qochib Turkistonga kclgan cdilar. 
259 

rejaga k ra, 1918— yilning 20- aprelidan 1-mayigacha Toshkentda 
b lib tgan lka Sovetlarining V qurultoyida Turkiston avtonom 
sovet sotsialistik respublikasi (TASSR) tuzildi va RSFSR tarkibiga 
kiritildi. Sinfiylik tamoyillariga asoslangan ziga xos davlat boshqaruvida 
hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlari 
ixtiyorida edi. Qurultoyda respublikaning hokimiyat organlari: Markaziy 
Ijroiya Q mitasi (MIQ) va Xalq Komissarlari Soveti (XKS) saylandi. 
MlQning jami 36 aVosidan atigi 9 nafari mahalliy millat vakillari 
cdi. Avtonom respublika MIQning raisi etib bolshevik P. A Kobozev 
saylandi, Bolshevik F. I. Kolesov boshchiligida 16 kishidan iborat 
tuzilgan XKS tarkibiga ham 3 nafar mahalliy aholi vakillari kiritilgan 
edi, xolos. 
1918— yil iyunda 2 ming nafar bolsheviklarni z safida 
birlashtirgan Turkiston Kompartiyasi tuzildi. 1919— yil martda 
Turkiston Kompartiyasi huzurida Turor Risqulov raisligida lka 
musulmonlari byurosi tuziladi. Musbyuroning organi - «Ishtirokiyun» 
gazetasi nashr etila boshlandi, unda Turkiston ma'murlarining 
shovinistik siyosati fosh etila bordi. 
1918— yil oktabrda b lgan lka sovetlarining VI qurultoyida 
TASSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. Unda Turkistonni RSFSRning 
"ajralmas, tarkibiy qismi" ekanligi, lka xalqlarining barcha hayotiy 
masalalari uning masiilligida ekanligi qonunlashtirildi. 
Turkistonda sovet hokimiyatining tobora kuchayishi, uning yakka-
hukmronligining ortib borishi, oika hayotining hamma jabhalarining 
qattiq markazlashtirilishi, qattiqq l iqtisodiy tadbirlarning tkazilishi 
faqat mahailiy aholi qatlamlarining keskin noroziligiga sabab b lib 
qolmasdan, boshqa siyosiy muxolifatchi kuchlarni ham harakatga 
keltirdi. 1919— yil 19-yanvardaharbiy komissar K.Osipov uyush-
tirgan isyon natijasida Toshkentda 14 nafar Turkiston xalq komis-
sarlarining otib ldirilishi ham buning aniq ifodasi boigandi. Ammo 
tezlikda zlarini nglab olishga ulgirgan bolsheviklar vaziyatni z 
foydalariga zgartirib, sovet hokimiyatini yana saqlab qolishga 
muvaffaq boidi. Hokimiyat organlari yangi kadrlar bilan toidirildi. 
Rahbarlik lavozimlariga mahalliy millat vakillari ham jalb etila bordi. 
Moskva sovet Turkistonida z ta'sirini kuchaytirish, uni har 
tomonlama ziga qaram qilish maqsadida 1919— yil kuzida Toshkentga 
alohida favqulodda vakolatlar berilgan Turkkomissiya (Sh. Eliava - rais, 
260 
V. Bokiy, F. Goloshchekin, V. Kuybishev, M. Frunze, Ya. 
Rudzulak)ni yubordi. Uning zimmasiga katta vazifalar yuklangan 
edi. Uning butun faoliyati TASSR sovet va partiya qurilishi ishlarini 
jadal sur'atlar bilan olib borish, yangi tuzumni chuqur ildiz ottirish 
edi. TASSR hayotida kechayotgan barcha ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy 
va madaniyjarayonlarbilan bogiiq eng asosiy masalalarning birortasi 
ham Turkkomissiya aVolarining izmisiz hal etilmas cdi. 
Bu davrda mahalliy xalq orasidan chiqqan, sovet va partiya 
qurilishida ancha tajriba orttirgan, chiniqqan T. Risqulov, N. 
T raqulov, A. Rahimboyev, N. X jayev, Q. Otaboyev, A. Ikromov, 
S. Scgizboyev kabi yurt arboblari u yoki bu rahbarlik mansablarida 
faoliyat yuritgan boisalar-da, ammo ulaming inon-ixtiyori moskvalik 
hukmdorlar tizginida b lgan. Xullas, Turkkomissiya siymosida 
TASSR hayotida z rlik bilan qaror topdirib borilayotgan bolsheviklar 
diktaturasining asl mazmun-mohiyati mujassamlashgan edi. 
4. Xora/m va Buxoroda demokratik harakatlaraing sib 
borishi. Xiva xonligi va Buxoro amirligining yemirilishi 
Maiumki, Rossiyada 1917— yilda yuz bergan fevral inqilobiy 
zgarishi chorizmning yarim mustamlaka oikalari hisoblangan Xiva 
xonligi va Buxoro amirligida ham aks-sado bermay qolmadi. Avvalo, 
bu tobe davlatlarning Rossiya ta'siiidan xalos b lishga intilishi k zga 
tashlansa, ikkinchi tomondan, mahalliy xalqning demokratik erkin-
liklar va huquqlarga ega boiish sari harakatlari faollashdi. 
Jumladan, Xorazmda Yosh xivaliklar harakati xonlikdagi siyosiy 
vaziyatni zgartirish va bir qator demokratik zgarishlarni yuzaga 
chiqarishga otlandilar. Yosh xivaliklar yetakchilari ishlab chiqqan 
manifestda konstitutsion monarxiya tuzish, xonning vakolatlarini 
cheklash, iqtisodiyot, taiim va madaniy hayot jabhalarini isloh qilish 
talablari ilgari surilgandi. Xivada ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus 
olayotganidan ch chigan Asfandiyorxon 1917— yil 5-aprel kuni 
manifestni imzolashga majburb ldi. Manifest talablariga k ra. xon-
likda konstitutsion monarxiya tuzumi rnatildi. Ayni paytda, tarkibi 
30-50 kishidan iborat ruhoniylar va savdo-sanoat ahli vakillaridan 
saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. Ular xalq vakilligi 
boshqaruvi organlari sifatida xon hokimiyati vakolatlarini  m a i u m 
darajada chekladi. Manifestga muvofiq, yosh xivaliklarning taniqli 
261 

rahbari Bobooxun Salimov Majlis raisi, Matmurodov esa Nozirlar 
Kengashi raisi etib saylandilar. Xon xazinasi va uni tasarruf qiiish 
ustidan nazorat rnatildi. Xon temir y llar qurish, pochta-te-
legraf rnatish, yangi jadid maktablan ochish t risida va'dalar 
bcrdi. Biroq Xiva xoni va uning atrofidagi mutaassib kuchlar bu 
demokratik zgarishlarni y qqa chiqarish, cski tailiblarni qayta tiklash 
payida b ldilar. 
1917— yil iyunga keiib, Asfandiyorxon Rossiya Muvaqqat 
hukumatining Xivadagi vakili, gcnera! Mirbadalov yordamiga 
tayanib, Matmurodov boshiiq Yosh xivaliklar rahbarlarini qamoqqa 
oladi. Bu parliyaning faoliyati qonunga xilof deb e'lon qiiindi. Yosh 
xivaliklarning k piari q lga olinib jazokniadi. Qolganlari xonlik 
huduuini tark etdikir. 
Xiva xonligining lugafilishi. 1917™ yil kuzida Rossiyada r y 
bcrgan oktabr zgarishi, Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining 
rnatilishi davomida Xivada ham demokratik harakat yangi bosqichga 
qadam q ydi. Demokratik kuchlar, aholining kamba al tabaqalari 
faol harakatga kcla bordilar. Q n irot, K hna Urganch, Xojayli, 
Taxta, Porsu bekliklarida mahalliy aholi qafiy harakatlarga chiqdi. 
Buning ustiga, mamlakatni boshqara olmay qolgan xonning 19i8— 
yil yanvarida turkmanlar sardori Junaidxonni Xivaga chaqirishi va 
uni bosh q mondon etib tayinlanishi ham vaziyatni yanada chigal-
lashtirib yubordi. Junaidxon tez orada Asfandiyorxonni qatl cttirib, 
cvrniga uning to asi, irodasiz Said Abdulloni nomiga xon qilib 
k tarib, amalda yakka hukmdor b lib oldi. Junaidxonning harbiy 
diktaturasi zulmidan o ir aziyat chekkan k plab aholi q shni 
Turkistonga qochib ta boshladi. Ularning k plari Sovetlar 
tayyorlagan qizil q shinlar safini t ldirib bordi. Bularniig hammasi 
Sovetlarga q l keldi. Shu zaylda ularga qarashli Amudaryo b limida 
(T rtk lda) N.A. Shaydakov va N.M. Shcherbakov boshchiligida 
shimoliy va janubiy harbiy guruhlar tuzilib, xonlik tuzumini 
a darishga shay qilib q yildi. Darhaqiqat, Turkiston sovet rahna-
molari y l-y riqlari asosida harakatga kelgan qizil q shinlar va 
shuningdek, zbek va turkman aholisidan tashkil topgan q z-
olonchi dastalar 1919— yil dekabri oxirlaridan Junaidxon rejimiga 
qarshi harbiy yurish boshlaydilar. Bu kuchlar Junaidga ketma-ket 
zarbalar berib, birin-ketin xonlik hududlarini q lga kiritib bordilar. 
1920™ yil 2-fevralda Xiva egallandi. 
262 
lunaidxon qolgan-qutgan q shini bilan Qoraqum sahrosiga 
.'hekinadi. Q irchoq xon Said Abdulla taxtdan voz kechadi. Shu 
lariqa. sovetlar kuchi bilan Xiva xonligi a darildi va 5 kishidan iborat 
lnqilobiy qo
l
mita tuzildi. Uning tarkibiga Yosh xivaliklar va turkman 
uru -qabilalaridan vakillar kiritildi. Inqilobiy q mita raisi etib Yosh 
uvaliklar rahbari D.Sultonmurodov saylandi. Tez orada Yosh 
\ivaliklar ishlab chiqqan manifcst e'lon qilindi. 
Manifcstda 
nazarda 
tutilgan 
tadbirlar 
Xon va uning hukumati tomonidan mamlakatni mutlaq 
boshqarishni butkul badiam topdirish. 
Xiva xoniga. shahzodalar va vazirlarga tegishli b lgan mabla lar 
va mulklami xalq mulki deb eMon qilish. 
Kamba allar hayotini yaxshilash y lida yirik zamindorlar 
yerlaridan foydalanish. 
Bolalami bepul qitish uchun xonlikning hamma joyida maktablar 
ochish. 
Shaliarlar va aholi manzilgohlarida bepul shifoxonalar va 
so lomlashlirish muassasalari ochish. 
Xiva xoni va beklari tomonidan kamba al aholidan tortib olingan 
yerlar, mulk va boshqa narsalami qaytarib berish. 
Majburiy mehnatgajalb qilish (begor)ni butunlay y q qilish. 
1920— yilning 27-30-aprel kunlari Xivada b lib tgan xalq 
vakillari Butunxorazin qurultoyi xonlik tugatilganligi va Xorazm Xalq 
Sovet Respublikasi tuzilganligini  c l o n qildi. Qurultoy XXSRning 
muvaqqat Konstitutsiyasini qabul qildi. Qurultoy shuningdek, 15 
kishidan iborat hukumat - Xalq Nozirlar Kengashini sayladi. Yosh 
xivaliklar rahbarlaridan Polvonniyoz Yusupov uning birinchi raisi 
b ldi. Tez orada (iyunda) Rossiya bolshevik rahbarlari k magida 
Xorazm Kompartiyasi tashkil etilib, uning hukmronlik mavqeyi oshib 
bordi. Sovet Rossiyasi ayni paytda yangi tu ilgan Xorazm Xalq Sovet 
Respublikasini z ta'sir doirasiga olish maqsadida 1920— yil 13-
sentabrda XXSR bilan ittifoq shartnomasi tuzdi. Bu shartnoma bilan 
birga ikkala respublika rtasida imzolangan harbiy-siyosiy va iqtisodiy 
kelishuvlar asosida Xorazm Xalq Sovet Respublikasiga sovet Rossiyasi 
tomonidan tegishli harbiy, iqtisodiy va madaniy yordam k rsatish 
k zda tutilgan edi. Biroq "katta o a"ning bunday yordami zamirida 
Xorazm Xalq Sovet Respublikasi ichki ishlariga aralashish, uning 
263 

siyosatini z manfaatlariga b ysundirish maqsadlari yotardi. Faqatgina 
1 9 2 1 - yii davomida Xorazm Xalq Sovet Respublikasida uch marta 
(inart, sentabr, noyabrda) hukumat zgarishi yasalib, uning 
Moskvaga ma'qul kelmagan tarkibi zgartirildi. z xalqining milhy 
manfaatlarini k zlab siyosat yuritgan Polvonniyoz Yusupov, M. 
Ibniyaminov, O. Muhammadrahimov bosh b lgan hukumat tarkibi 
bekorqiiindi, uning rahbarlari asossiz qoralandi, s ngra turli jazolarga 
giriftor etildi. 
1923— yil oktabrida b lib tgan IV Butunxorazm Soveilari 
Qrruhoyi Xorazm Xalq Sovet Respuhlikasini Xornzm Sovet Sotsialistik 
Respublikasi ueb elon qildi va respubiikaning yangi konstitutsiyasirri 
qtibul qildi. Undn Xorazmda Sovetiar rahbarligida amalga oshirilgan jiddiy 
zgarishlar tufayli bu respubiika endihkda z taraqqiyotining yangi, 
sotsialistik bosqichiga kirganligi alohida ta'kidlandi. Konstitutsiya yerga 
b igan xususiy mulkchilikni bekor qildi, barcha yerlar umumxalq 
mulki deb e'lon etildi. Vaqf mulklari maorif nozirligi ixtiyoriga olindi. 
Xorazm xaiqlarining xohish-irodasiga zid tarzda amalga oshirilgan bu 
xil tadbirlar va eng asosiysi, respublika boshqaruvi tobora Sovctlar 
hukmronligi q l ostiga iishi, pirovardida voha aholisining umurniy 
noioziligining kuchayib borishiga sabab b ldi. 
Buxoro amirligining a darilishi. Buxoro amirligida ham ijtimoiy-
siyosiy vaziyat Xiva xonligiga xshash tarzda kechdi. Amirlik ham 
Rossiyaga tobe, vassal davlat cdi. Ichki siyosatda rnustaqil b lgan 
amirning mutlaq iiokimiyati hukm surib, bundan oddiy xalq ommasi 
behad zulm tortib kelardi. XX asr boshiarida bu yerda ham amirlik 
tuzumiga qarshi dcmokratik harakatlar yuzaga kela bordi. Mamla-
katning ii or, taraqqiyparvar ziyoli yoshlaridan tashkil topgan Yosh 
buxoroliklar tashkiloti bu harakatlarga yetakchilik qildilar. z 
saflarida Abduvohid Burhonov, Fayzuiia X jaycv, Abdurauf Fitrat, 
Sadriddin Ayniy, Muhitdin Mansurov, P latx ja Usmonx jayev 
kabi yurt fidoyilarini birlashtirgan Yosh buxoroliklar harakati keng 
xalq manfaatlari foydasiga muhnn siyosiy o
L
zgarishlarni r yobga 
chiqarishga intilganlar. Ular ishlab chiqqan islohotlar loyihasida 
mamiakatda konstitutsion monarxiya tuzumi rnatish, ijtimoiy-
siyosiy erkinliklar joriy qilish, maorif ishini yaxshilash masalalariga 
alohida ur u berilgandi. 
264 
Keng xalq ommasi tazyiqi va Yosh buxoroliklar islohot talablari 
asosida amir 1917— yil 7-aprelida ba'zi yon berishlar bilan manifest 
chiqarishga majbur b Idi. 
>" Soliqlami tartibga solish. 
Manifestda > Turli ijtimoiy tabaqalar vakillaridan iborat Majlis tashkil 
berilgan qilish. 
va'dalar -*- Maorif, tibbiyot, sud tizimlarini yaxshilash. 
'r Ma'muriy boshqarish ishlarini takomiIlashtirish. 
Biroq amirlikniiig mutaassib, hukmron doiralari tish-tirnoqlari 
bilan bunga qarshilik k rsatdilar. Ular islohot tarafdorlariga nisbatan 
ochiqdan-ochiq shahar k chalarida qir in uyushtirdilar. K plab 
islohotchilar Buxoroni tark etishga majbur b ldilar. Bu gal amir 
tarafdorlarining q li baland keldi. 
Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining rnatilishi Buxoro 
amirligi uchun ham jiddiy siyosiy vaziyatni vujudga keltirdi. Negaki, 
sotsialistik inqilob oyasini boshqalarga yoyishga intilgan bolsheviklar 
chegaradosh Buxoroni z m ljaliga olgandilar. Xususan, 1918-— 
yil martida "Kolesov voqeasi" nomi bilan tarixga kirgan qonli voqea 
bunga aniq misol b la oladi. Turkiston sovet respublikasi hukumati 
raisi F. I. Kolesov Buxoroga ochiq tazyiq tkazib, 1918— yil 2-
martida Kogon temir y li yoqalab qizil q shinlar intervensiyasini 
uyushlirdi. Bunga javoban Buxoro amiri xalqni azovotga chorlab, 
z q shinlari va azabga kelgan aholini urushga safarbar etdi. 
Oqibatda, Kolesov sharmandalarcha ma lub b ldi. Bu esa amir va 
uning arkoni davlatiga barcha demokratik kuchlardan qonli ch olish 
uchun bahona b ldi. Ayniqsa, Yosh buxoroliklar ayovsiz qir in 
qilindi. Bolsheviklarning bu avantyurasi Yosh buxoroliklar uchun 
oyalda qimmatga tushdi. F.X jayevning guvohlik berishicha, bli 
qir inda Yosh buxoroliklar, ularning tarafdorlaridan 1.5 ming kishi 
qurbon b igan. 
Biroq shunga qaramay sovet mutasaddilari Buxoroda SLin'iy inqilob 
tayyorlash, buning uchun Turkistondan panoh topgan k p sonli 
btixorolik muhojirlarni ishga solish, ulardan k plab inqilobchi kLichlar 
yetishtirish va ularni tashkillashtirish harakatida b Idilar. 1918— yil 
sentabrida Toshkentda Buxoro muhojirlari tomonidan Buxoro 
265 

kompartiyasi va uning Markaziy Q mitasi tuziladi (uning raisi A. 
Yoqubov, rinbosari M. Qulmuhammedov). 1920— yil yan varida 
Toshkentda F. X jayevboshchiligida "Yosh buxorolik inqilobchilar 
partiyasining Turkiston Markaziy byurosi" tashkil etiladi va 
Turkkomissiya, RSFSR hukumati tomonidan e'tirof qilinadi. 
Yosh buxoroliklar partiyasi ishlab chiqqan dasturda tez vaqt ichida 
despotik tuzumni tugatish, mamlakatda demokratik respublika tuzish 
va keng xalq ommasining tub manfaatlarini k zlab k plab ijtimoiy-
demokratik zgarishlarni amalga oshirish vazifalari bayon ctilgan edi. 
Yosh buxoroliklar tashabbusi bilan 1920— yil iyundan Toshkcntda 
chiqa boshlagan «Uchqun» gazetasida ham il or demokratik oyalar 
ilgari surildi. Buxoro xalqi amirning hokimi mutlaq tuzumini a darib 
tashlash uchun faol kurashga da'vat etib borildi. 
Sovet hokimiyatining asl maqsadi Buxoro amirhgini a darish 
edi. Uning rasmiy luijjatlari, k rsatmalarida amirlikka qarshi kurash 
quyidan, mahalliy kuchlar tomonidan boshlanishi uqdirilgan edi. 
Shu bilan birga, amirlikni a darish uchun zarur harbiy tayyorgarlik 
ham k rildi. Frunze boshliq Turkiston fronti q mondonligi tomo-
nidan 1920— yil iyun rtalaridayoq zamonaviy qurol-aslalialarbilan 
qurollangan qizil q shinlar
 BLIXOTO
 chegaralariga keltirib q yilgan 
edi. Ayni  p a y t d a ,  a m i r l i k n i a darish  u c h u n  M . F r u n z e , 
V.Kuybishev, NT raqulov, N.Husainov, F.X jayevlardan iborat 
harbiy-inqilobiy byuro tashkil etildi. 
1920— yil 29-avgustda Chorj yda amirluzumiga qarshi alayon 
boshlandi va Beshim Sardor boshchiligidagi kuchlar avvaldan belgi-
langan kelishuvga binoan, darhol sovet hukumatidan «yordam s rab» 
murojaat qildi. Bu sovet q shinlarining Buxoroga qarshi urush 
harakatlari boshlashiga bahona b ldi. 
Rasmiy ma'lumotlarga k ra, sovet q shini ixtiyorida shu davrda 
10 ming qizil askar, 40 ta t p, 230 ga yaqin pulemyot, 10 ta zirhli 
avtomobil, 5 ta zirhli poyezd va 12 ta samolyot bor edi. Shuningdek, 
Turkiston fronti q shini bilan birga hujum harakatlarida 5 mingga 
yaqin buxorolik '"inqilobchi tuzilmalar" ham ishtirok etdilar. 
Amir lashkari son jihatidan k p b lgani bilan (20 mingga 
yaqin), biroq uning qurollanish darajasi qizillarga nisbatan ancha 
zaif edi. Hujumga tashlangan sovet q shinlari amirlikning Chorj y, 
Qarshi, Kitob, Shahrisabz va boshqa hududlarini egallab, Buxoro 
266 
lomon siljib bordilar. Buxoro va uning aholisi sovetlar hujumi cho ida 
mislsiz zarar k rdi. Shahar k p bor havodan bombardimon qilindi. 
Uning k plab noyob osori-atiqalari, tarixiy obidalari vayron etildi. 
Axnir Olimxon 1920— yil 2-sentabrda Buxoroni tark etishga 
majbur b ldi. Poytaxt sovet q shinlari tomonidan egallangach, 
hokimiyat Muvaqqat Butunbuxoro Inqilobiy q mitasi q liga tdi. 
1920— yil 14-scntabrda BKP MQ va Muvaqqat Butunbuxoro 
Inqilobiy q mitasining birlashgan majlisi b ldi. Majlisda 
A.Muhitdinov boshchiligida qonun chiqaruvchi oliy organ — 
Butunbuxoro Inqilobiy q mitasi va Fayzulla X jayev raisligida Xalq 
Nozirlar Kengashi (hukumat) tuzildi. sha yilning 6-8-oktabr 
kunlarida I Butunbuxoro qurultoyi b lib tdi. Unda Buxoro Xalq 
Sovet Respublikasi tashkil etilganligi e'lon qilindi. 
1 9 2 1 - yil 4-martda Moskvada BXSR va RSFSR rtasida Ittifoq 
shartnomasi va iqtisodiy bitim imzolandi. Bu esa Rossiya Federatsiyasi 
va uning Turkistondagi vakolatii namoyandalariga Buxoro Respub-
likasi ichki ishlariga bevosita aralashish, u yerdagi zgarishlarni 
nazorat etish va uni aniq sotsialistik maqsadlarsari y naltirish uchun 
keng imkoniyatlar ochib berdi. Shuningdek, Buxoro Xalq Sovet 
respublikasining asosiy rahbar tashkiloti - Buxoro Kompartiyasi 
RKP (b) ning viloyat tashkiloti maqomida faoliyat yuritardi. 
RKP (b) MQ 1922— yil mayida "Turkiston-Buxoro ishlari 
haqida" qarorqabul qildi. Unda rta Osiyoda, jumladan, Buxoroda 
jadallik bilan "sotsialistik tuzumni mustahkamlash" qat'iy uqtirildi. 
Shuningdek, RKP (b) MQ ning 1923— yil 12-iyunda qabul qilgan 
Buxoro masalasiga doir maxsus qarori ham bu davlatning ichki 
ishlariga q pollik bilan aralashish edi. Negaki, unda Buxoroning 
rivojlanish jarayonini "sotsialistik izga" burib yuborish maqsadi 
k zda tutilgandi. Buxoro xalqining tub milliy manfaatlari y lida 
fidoyilik bilan faoliyat yuritgan, inqilobiy harakatlarning faol 
ishtirokchilaridan b lgan A.Fitrat, M.Aminov, Otax jayev, 
Yoqubzoda va boshqalar Moskva vakillarining talabi bilan respublika 
hukumati tarkibidan chetlatildi. 
Buxoro XSRning 1921— yil sentabrda qabul qilingan Konsti-
tutsiyasi ham RSFSR Konstitutsiyasi andozasida tuzilgan edi. 
Hukmron Markaz tashabbusi bilan 1923— yil martida rta Osiyo 
Iqtisodiy Kengashining tuzilishi va uning tarkibiga Buxoro XSRning 
267 

liam jalb qilinishi, uning iqtisodiy mustaqilligining asta-sekin q ldan 
boy berilishiga sabab b ldi. Moskva tazyiqi ostida bu hududda sotsialistik 
zgarishlar izchil amalga oshirildi. 1924— yil sentabrda b lib tgan 
V Butunbuxoro qurultoyi BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik 
Respublikasi deb e'lon qildi. Nihoyat, 1924— yilda tkazilgan milliy-
davlat chegaralanishi natijasida Buxoro davlat sifatida tugatildi. 
5. Turkistonda mustabid sovet tuzumiga qarshi qurolli harakat 
Qurolli harakatuing yuzaga kelish sabablari. Turkistonning yaqin 
tmishi tarixida yorqin sahifa yozgan hamda xiyla uzoq davom etgan, 
fojiali voqcalarga t lib-toshgan sovet hokimiyatiga qarshi k tarilgan 
bu qurolli harakatning mazmun-mohiyatini sovet mustamlakachilari 
muttasil buzib, soxtalashtirib kcldilar. U sovet tarixshunosligida 
«bosmachilar harakati», «aksilinqilobiy kuchlar bosqini», «bir t da 
yurt buz unchilari harakati» singari nomlarda ta'riflab kclindi. Biroq 
xalqimizda «oyni etak bilan yopib b lmaydi» deyilganidek, ulu 
ajdodlarimizning Vatan, elu yurt erki, ozodligi va mustaqilligi uchun 
olib borgan bu mardona kurashi t risidagi tarixiy haqiqat milliy 
istiqlol sharofati bilan t liq tiklanib, z haqqoniy, xolis bahosini 
topdi. Bu harakat sovctlar mafkurasi t qib chiqargan shunchaki 
«bosmachilar» harakati emas, balki sovet hokimiyatining z ravonlikka 
asoslangan siyosati va amaliyotiga qurolli qarshilik k rsatish harakatidir. 
X sh, bu harakatning Turkiston zaminida yuzaga kelishining 
muhim ijtimoiy omillari, sabablari nimalardan iborat edi? Nega 
1918— yil bahoridan Far ona vodiysida boshlangan bu qurolii 
harakat asta-sekin alanga olib, Turkiston ( zbekiston)ning keng 
hududlari b ylab yoyildi? 
Xalqimiz 1917— yilda sodir etilgan fevra! va oktabr zgarishlariga 
katta umidvorlik bilan k z tikkandilar. Ular il or jadidchilik harakati 
rahnamoligida Rossiyada rivojlanib borayotgan inqilobiy-demokratik 
harakatlardan foydalanib, erk, ozodlikni q lga kiritmoqchi, lka 
xalqlarini mustaqillikka olib chiqmoqehi b lgandilar. Makkorbolshevik 
y lboshchilarning oktabr zgarishi arafasida va undan keyin e'lon 
qilgan millatlar erki, mustaqilligini tan olgan rasmiy hujjatlari 
Turkiston xalqlarida z orzu-umidlarimiz r yobga chiqadi, milliy 
mustaqilligimiz qaror topadi, degan umid tu dirgan edi. 
>- Biroq Sovet hokimiyati rnatilib, mustahkamlana borgan sayin 
bolsheviklar dohiylarining ikkiyuzlamachilik, munofiqlik qiyofasi ham 
268 
ochilib bordi. Uiarning bergan balandparvoz va'dalaridan qaytishi, 
mahalliy xalqlarni siyosiy faoliyatdan oshkora chetlatishi, joylarda 
sovet tuzumini rnatishda z ravonlikning avjga minishi mahalliy 
aholi noroziligining oshishiga sabab b ldi. 
>- Mahalliy xalqqa butunlay yot kommunistik mafkurani bayroq 
qilib olgan Sovet hokimiyati amaldorlarining aholining milliy 
qadriyatlari, udumlari, diniy e'tiqodini tahqirlash, masjid, madra-
salar, ziyoratgoh joylarni oyoq-osti qilish, noyob ma'naviy bisotlarni 
talash, dindorlarni ta'qibu quv in ostiga olish kabi nomaqbul ishlari 
aholi nafratini kuchaytirdi. 
>• lka xalqlarining xohish-irodasi bilan vujudga kelib, ularning 
milliy manfaatlari y lida ilk qadamlar q yib borayotgan Turkiston 
Muxtoriyatini qonga belanishi, yurt farzandlarining qir in qilinishi, 
Q qon shahri va uning atrofidagi qishloqlar aholisining ayovsiz 
xunrezlik va talon-tarojga duchor etilishi butun Turkistonni mustabid 
sovct hokimiyatiga qarshi oyoqqa tur izdi. 
>• Sovet hokimiyatining aholi xususiy mulkini tortib olish va davlat 
tasarrufiga olishga qaratilgan iqtisodiy siyosati odamlarning sovet 
tuzumiga nisbatan kuchayib borayotgan nafrat- azabiga s nggi 
tomchi b lib q shildi. 
Yuz minglab millatparvar, vatanparvar yurt kishilarini q lda 
qurol bilan sovetlar z ravonligiga qarshi kurashi mana shu zaylda 
boshlanib ketdi.