arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Far ona vodiysida qurolli harakat. lkada boshlangan Sovet 
hokimiyatiga qarshi qurolli harakatning eng dastlabki qaynoq 
markazlaridan biri Far ona vodiysi b ldi. Bu harakatga xalq orasidan 
yetishib chiqqan, uning am-alami, orzu-armoni, maqsad-
intilishlariga hamdard va sherik b lgan Kichik va Katta Ergashlar, 
M a d a m i n b e k ,  S h e r m u h a m m a d b e k , Xolx ja Eshon, Islom 
Pahlavon, Rahmonqul, T ychi, Aliyor q rboshi singari taniqli 
rahnamolaryetakchilikqildilar. 1918—yil bahoridan vodiyning turli 
joylarida 40 dan ziyod q rboshi dastalari faoliyat k rsata boshladi. 
J u m l a d a n ,  M a d a m i n b e k Skobelev  ( F a r  o n a )  u y e z d i d a , 
S h e r m u h a m m a d b e k Mar ilon atroflarida,  O m o n Polvon, 
Rahmonqul Namangan uyezdida, Parpi q rboshi Andijon atrofida, 
Kichik va Katta Ergashlar Q qon atrofida, Jonibek qozi zgan 
tomonda, Muhiddinbek Novqatda harakat qilmoqda edilar. 
269 

Kichik Ergash qizillar q shini bilan b lgan jang-u jadalda halok 
b lganidan s ng (1918— yil fcvral), Q qon uyezdi tevaragidagi 
qurolli harakatga Mulla (Katta) Ergash boshchilik qila boshladi. U 
zining faol harakati, xalq rahnamosiga xos sifatlari bilan tez orada 
butun vodiydagi ozodlik kurashining taniqli yetakchisiga aylandi. 
1918— yil kuziga kelib, uning q l ostida har birida 20 dan 1800 
nafargacha yigiti b lgan 70 ta q rboshi guruhlari harakat qilayotgandi. 
Ulardagijangchilarningumumiysoni 15 mingtaga yetardi. Madamin-
bekning 5 ming, Shermuhammadbekning 6 ming, Xolx janing 3 
mingdan ziyod, Parpi q rboshining 3,6 ming, Jonibekning 5,7 
ming, Muhiddinbekning4,5 mingjangovaryigitlari ozodlik kurashiga 
otlangan cdilar. Umumiy maqsad va vazifalarni birgalikda aniqlash, 
asosiy harakatlarni muvofiqlashtirish y li bilangina tish-tirno igacha 
qurollangan Sovet q shinlarini yengish, yurt mustaqilligini q lga 
kiritish mumkin edi. Shu bois, bu jang-u jadallar davrida q rboshi-
larning bir necha bor qurultoylari chaqirilib, ularda muhim hayotiy 
masalalar muhokama qilindi. Dastlab, shunday qurultoy 1918- yil 
martida Q qon uyezdining Bachqirqishlo ida tkazildi. Unda Katta 
Ergash butun Far ona vodiysi harakatining rahbari etib saylandi. 
Unga q shinlarning bosh q mondoni - «Amir al-Muslimin» 
unvoni berildi. Madaminbek va Shermuhammadbek esa uning 
o
L
rinbosarlari etib saylandilar. Harakat k lami sib, kengayib borishi, 
uning saflariga yangi ijtimoiy tabaqa vakillarining q shilishi, tabiiy 
sur'atda, uning oldiga ulkan mas'ul vazifalarni, q yib yangi 
muammolarni keltirib chiqara bordi. Ularni hal etish esa kurash 
rahnamolaridan katta matonat, kuchli iroda, yuksak harbiy mahorat, 
tashkilotchilik qobiliyati va uzoqni k ra bilish salohiyatini namoyon 
qilishni taqoza ctardi. Far ona q rboshilari ichida Madaminbek 
Ahmadbek ligina mana shunday noyob fazilatlar sohibi ekanligi 
bilan ajralib turardi. Navqiron yoshda b lishiga qaramasdan, katta 
hayot va kurash tajribasiga boy, yurt kezgan, yiiksak harbiy sarkardalik 
iste'dodiga ega Madaminbek (1892 - 1920) tez orada vodiy 
kurashchilari sardoriga aylandi. Sovetlarning rasmiy hujjatlaridan birida 
ta'kidlanishicha, « z oldiga sovet hokimiyatini a darish va Far ona 
muxtoriyatini tiklash vazifasini q ygan Madaminbek tadbirkor 
siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi». 
Darhaqiqat, Madaminbek zining qattiqq l siyosati, tashkilot-
chilik faoliyati va eng muhimi, lkada kechayotgan ijtimoiy - siyosiy 
270 
va harbiy vaziyatni t ri baholay olishi bilan ajralib turardi. Buning 
ustiga, mavjud vaziyatga muvofiq keladigan amaliy harakatlarni q llay 
olishi, sarfdoshlariga z ta'sirini tkaza olishi ham uning k p 
tmay, butun Far ona q rboshilarining nufuzli rahbariga aylan-
tirgan edi. 1919— yilning rtalariga kelib, uning yigitlari soni 25 
mingdan oshardi. Skobelev, Mar ilon, Andijon, Namangan, sh 
kabi hududlarda harakat qilayotgan taniqli q rboshilar, ularning 
jangchilari Madaminbekning yashil bayro i ostiga birlashayotgan 
edilar. Madaminbekning xalq lashkarlari, ayniqsa, 1919— yilning 
birinchi yarmida sovet q shinlariga qarshi bir qator sezilarli zarbalar 
berdilar. Chunonchi, yanvarda Mar ilon, fevralda Skobelev va Chust 
shaharlarini vaqtincha egallanishi, mahalliy xalq manfaatiga javob 
beradigan bir qator muhim amaliy tadbirlarning tkazilishi uning 
obr sini yanada k tarib yubordi. 1919— yil aprel oyida Madaminbek 
yigitlari Namangan va Q qon shaharlari atroflaridagi janglarda olib 
keldilar. «Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira 
oladi. Shuning uchun ham hech qaysi q rboshi uningchalik kLich 
— qudratga ega b lmagan edi», deb yozgandi uning muxoliflaridan 
biri sha kezlarda. 
Sovet hokimiyatiga qarshi harakatning ijtimoiy tarkibini kuza-
tarkanmiz, bunda aholining sovet tuzumidan norozi b lgan, turli 
- tuman ijtimoiy qatlamlari, chunonchi, dehqonlar, hunarmandlar, 
kosiblar, batraklar, mardikorlar, ziyolilar, dindorlar, ruhoniylar, 
mahalliy boylar u yoki bu darajada faol ishtirok etganligi ayon b ladi. 
Xususan, Sovet hokimiyati organlarining mahalliy aholiga 
nisbatan yuritgan ta millatchilik, shovinistik va bosqinchilik siyosati 
uni oqibatda, bu tuzum dushmaniga aylantirdi va z erki, huqLiqi, 
ozodligini himoya qilib kurashga qalqitdi. Far ona fronti qo^mondoni 
M. Frunze ham: «...Bu yerdagi Sovet hokimiyati ilk tuzilishi davrida 
rus va yerli ishchi, dehqon ommalarini ziga tortish rniga, 
mehnatkash xalqni zidan uzoqlashtirish uchun q lidan kelgancha 
harakat qildi. Ishlab chiqarishning natsionalizatsiya qilinishida faqat 
burjuaziyaning mulki emas, balki rtahol dehqonlarniki ham tortib 
olindi. ...Bu yerda harakat qilgan qizil askar qismlari, inqilobni himoya 
qilgan ba'zi rahbarlar yerli mehnatkash xalqning tub manfaatlari 
bilan hisoblashmadi, uning arzu — dodiga quloq solmadi. Bosmachilar 
harakati shu asosda vujudga keldi. Bosmachilar - oddiy qaroqchilar 
271 

ernas. Unda ularni tez y q qilish mumkin b lardi», deb e'tirof 
qilgan edi. 
TASSRXKK raisi K. Otaboyev  1 9 2 2 - yil iyulda Turkiston MIQ 
4-plenumida s zlagan nutqida bu harakatni xalq q z oloni sifatida 
baholagan edi: «Biz 4 yil davomida bu harakatga hatto t ri baho 
berishni ham bilmadik, u xalq q z oloni b lgani holda bosmachilik 
deb atadik. Bosmachilik mohiyatan «talonchilik» degan ma'noni 
anglatadi. bizning ushbu harakatga bergan not ri ta'rifimiz masalani 
hal etishda not ri yondashuvlarga olib keldi. Va alal-oqibat 4 yil 
davomida biz bu harakatning biron bir jihatini tugata olmadik». 
Sovet rahbarlarining bu e'tiroflari sovetiarga qarshi harakatning 
necho lik lkaning hayotiy qon tomirlariga daxl qilganini, uni iarzaga 
keltirganini yaqqol tasdiq etadi. 
Far onaning bechorahol xalqi z xaloskorlarini q llab-
quvvatlashda davom etdi. Harakat safi doimo yangi kuchlar hisobiga 
t lib bordi. Vodiy q rboshilarining birlashish, q shilish sari 
harakatlari ham sezilarli tus olib bordi. 1919— yil kuziga kelib, 
Madaminbek lashkarlarining jangovar harakatlari keng hududlarga 
yoyildi. Bu  d a v r g a kelib,  M o n s t r o v n i n g rus krestyanlari 
(dehqonlari)dan tashkil topgan ancha ta'sirli harbiy qismlari 
Madaminbek kuchlari bilan birlashdi. Bu hol xalq kurashining, 
nafaqat, ijtimoiy tarkibiga, balki ayni cho da, milliy tarkibiga ham 
sezilarli ta'sir k rsatar, uning maqsad - vazifalariga yangicha 
yondashishni taqozo ctardi. Gap shundaki, bunga qadar sovetlarga 
qarshi harakat saflarida zbeklar, tojiklar, qozoqlar, qir izlar, 
turkmanlar, uy urlar va qoraqalpoqlar singari yerli millat kishilari 
kurashib kelayotgan b lsalar, endilikda unga sovetlar siyosatidan 
keskin norozi b lgan rus dehqonlari ham q shilgan edilar. Harakat 
tarkibidagi bu zgarish  1 9 1 9 - yil oktabrda Pomirning Ergashtom 
ovulida Madaminbek tarafdorlari tashabbusi bilan tuzilgan «Far ona 
Muvaqqat Muxtoriyat hukumati» tuzilishida ham z ifodasini 
topgandi. Hukumat tarkibi 24 kishidan iborat b lib, uning 16 vakilini 
musulmonlar va 8 nafarini ruslar tashkil etardi. Far ona hukumati 
boshli i va musulmon q shinlari bosh q mondoni etib Madaminbek 
saylangan edi. Biroq afsuslanarli jihati shundaki, mazkur Muvaqqat 
hukumat z faoliyatini amalda uddalay olmadi. Buning boisi, 
birinchidan, uning mutasaddilarining boshi urush harakatlaridan 
272 
chiqmadi. Ikkinchidan. u biror bir xorijiy davlat bilan diplomalik 
aloqa rnatish imkoniyatiga cga b lolmadi. Bu esa, tabiiyki, uning 
z qobi iga ralib, amaliy faoliyat yuritishiga imkon bermadi. 
1919— yil oktabr oyi oxirlarida Andijonga yaqin Oyimqishloqda 
t plangan vodiy q rboshilarining qurultoyida vodiyda harakat 
qilayotgan 150 taga yaqin jangovar qismlarni z ta'sirida ushlab 
turgan 4 yirik lashkarboshi: Madaminbek, Ergash, Shermuham-
madbek, Xolx ja Eshon q shinlarini birlashtirishga kelishildi. 
Qurultoyda islom q shinlarining bosh q mondoni - «Amir al — 
muslimin» etib Madaminbek saylandi. Biroq bu kelishuv, ahdlashuv 
ham mustahkam b lib chiqmadi. Ular rtasidagi sansolarlik, zaro 
ichki ziddiyatlar z salbiy ta'sirini k rsatmasdan qolmadi. 
Masalan, Xolx ja tez orada z kuchlarini ajratib, mustaqil faoliyat 
k rsata boshladi. Vodiydagi jangovar harakatlarning keyingi borishi 
tashabbusning k proq tajovuzkor sovet q shinlari q liga tishiga, 
xalq ozodlik kurashining pasayib, s nib borishiga olib keldi. lkada 
mustahkam rnashib olishga ulgurgan bolsheviklar hokimiyati 
Markazdan yetarli darajada harbiy kuch, qurol — yaro olib, son 
— sanoqsiz harbiy mutaxassislarni jalb qilib, ularni Far ona frontiga 
y llash, xalq lashkarlaridan qonli ch olishga safarbar qildi. 1920— 
yil boshlarida sovct q shinlari Ergash, Madaminbek, Shermuham-
madbek va Xolx ja kuchlariga sezilarli zarbalar berdilar. Jumladan, 
1920— yil yanvarda qizillar Ergash kuchlariga zarba berib, uning 
tayanch markazi — Bachqirni egalladi. Xuddi shu vaqtda, sovet 
q shini Monstrovning dehqonlar armiyasini tor — mor etib, 
Gulcha qaTasini ish ol etdi. Monstrovning zi asir olindi. 
Shuningdek, fevralda Garbuva — Qoratepa — Shahrixon y nalishida 
qizil q shinlar Shermuhammadbek lashkariga kuchli zarba berdi. 
Buning natijasida, Shermuhammadbek yengilib, Oloy vodiysi 
tomon chekindi. Ayni paytda qizillar Norin va Qoradaryoning 
q shilish joyida Madaminbek askarlariga qarshi muvafaqqiyatli jang 
qilib, unga katta talafot yetkazdilar. 
Sovet q shinlari q mondonlari vodiydagi harakatni siyosiy keli-
shuv y li bilan t xtatish choralarini ham k rdilar. Ular q rbo-
shilarga vakil yuborib, sulh tuzishni taklif qildilar. O ir, murakkab 
voqealar sharoitida ba'zi q rboshilarning sovetlar tomoni bilan 
kelishuv y lini tutishi tushunarlidir. Chunonchi, Madaminbek 
18 - 367 
273 

I920- yil martda Sovet q mondonligi bilan muzokara olib boradi va 
MIIII
 imzolab z harakatlarini t xtaladi. Bu sulh shartlariga asosan 
Madaminbek va uning 1200 nafardan ziyod askar yigitlarining 
daxlsizligi, z qurol — yaro lariga ega b lishi, kerak b lganda ularning 
vodiyda tinchlik, barqarorlik rnatishda faol ishtirok yetishi ta'kidlangan 
edi. Garchand sulhning birqatorshartlari keyinroq Sovet q mondon-
ligining makkorona xatti — harakati bilan zgartirilgan b lsa—da, 
biroq Madaminbek bu kelishuvga, uning mahalliy xalq uchun foydali, 
manfaatli b lishiga ishongan edi. Shu bois, u zining boshqa saf-
doshlariga ham sovetlar bilan muzokaralar olib borib, shunday y l 
tLitishni maslahat beradi. Biroq Shermuhammadbek va Xolx ja z 
huzurlariga muzokara uchun kelgan yurtning bu mard lonini 
sotqinlik va xoinlikda ayblab, uni qatl ettiradilar. Sodir etilgan bu fojiali 
voqca vodiy q rboshilari rtasidagi zaro munosabatlarning qanchalik 
m rt, omonat b lganligidan guvohlik beradi. 
Garchand, Far onada Sovet hokimiyatiga qarshi kurash bundan 
keyin ham yangi-yangi kuchlar bilan q shilishib turli tarzda davom 
etsa-da, biroq u avvalgidek keng qamrovli jangovar, hujumkor 
y nalish kasb ctolmadi. 1920-1923— yillar davomida vodiy hudud-
lari b ylab olib borilgan xalq ozodlik kurashlariga aka — uka 
Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek, ulardan s ng, lslom 
Pahlavon va Rahmonqullar yetakchilik qildilar. Ularning har birining 
mislsiz jasorati, qahramonligi, haq va ozodlik y lidagi fidoyiligi 
xalq xotirasida muhrlanib qoldi. Vodiyda boshlangan sovetlarga qarshi 
harakat keyinchalik Turkistonning boshqa hududlariga ham yoyildi. 
Sovet tadbirlari va boshqaruvidan norozi b lgan, diniy va 
ma'naviy qadriyatlari tahqirlangan Xorazm ahlining turli ijtimoiy 
qatlamlari ham bosh k tardilar. Bu Sovet hokimiyati ashaddiy 
dushmani Junaidxonga q I keldi. Uning jangovar otryadlari safi 
yangi kurashchilar hisobiga muttasil k payib bordi. Masalan, 
1922 - yil aprel oyida Junaidxon q shinlari Porsu va uning 
atroflarini qizil askarlardan ozod qilishdi. K hna Urganch hududida 
ham shiddatli janglar olib borildi. 1923— yil dekabrda Pitnak, 
Xazorasp, Bo ot, Xonqa tumanlarida ham dehqonlarning ommaviy 
q z olonlari yuz berdi. 
1924— yil yanvar-fevralda Xiva, Pitnak va Xazorasp atroflari 
xalq isyonkorlarining shiddatli kurash choqlariga aylandi. Bunda 
274 
liiniidxon va O ajon Eshonlarning k p ming kishilik kuchlari 
lnikinron Sovet istibdodiga qarshi mardonavor kurashlar olib 
horganlar. 1920— yillarning ikkinchi yarmidan 1930— yillarning 
ixishlarigacha Xorazm vohasida Ahmadbek, Durdi, Murodxon, roz 
< ieldi, Xudoyberdi, Rajab Qora singari 20 ga yaqin q rboshi 
iMiruhlari jangovar harakatlar olib bordilar, mislsiz qurbonlar 
herdilar. Biroq kuchlar nisbati teng b lmaganligi orqasida tish-
inno igacha qurollangan Sovet q shinlari ularni ma lubiyatga 
uchratdi. Sovetlar Xorazmda z hukmronligini qaror toptirishga 
nuivaffaq b ldi. 
Buxoroda ham sovetlarning z ravonlik siyosati mahalliy 
xalqlarning qarshiligiga uchradi. Qarshilik k rsatish harakati 
tarafdorlari n yillar davomida sovetlar z ravonligiga qarshi 
niardonavor kurash olib bordilar. Bu harakatga Ibrohimbek, 
Davlatmandbek, Doniyorbek, Mulla Abduqahhor, Fuzail Maxsum 
singari xalq xaloskorlari rahnamolik qildilar. 
Masalan, arbiy Buxoroda Mulla Abduqahhor (1884-1924) 
yetakchiligidagi harakat safiga 20 ga yaqin q rboshi dastalari ( rmon 
polvon, Metan Polvon, Naim Polvon, Shukur X ja, J ra Amin, 
Said Mansur, Murod Meshkob va boshqalar) birlashgan edi. Bu 
xalq lashkarlari ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan tumanlari 
va Nurota to larida faol harakat qilganlar. Mulla AbdLiqahhor kuchlari 
xalqning keng ijtimoiy tabaqalaridan doimiy madad olib, to 1924— 
yil kuzigacha ona yurt dLishmanlariga qarshi t xtovsiz kurash olib 
borgan. Uning zi ham Qizilqumda qizillar bilan b lgan tinimsiz 
janglarda halok boiadi. 
Sharqiy Buxoroda sovetlar hokimiyati z ravonligiga qarshi 
y nalgan harakat 1930— yillar rtalarigacha davom etdi. Sharqiy 
Buxoro hududlari b ylab keng yoyilgan harakatlarning taniqli 
rahnamosi Ibrohimbek (1889-1932) b lib, uning umumiy q l 
ostida n minglab xalq qasoskorlari jamlangan edi. Fuzail Mahsum, 
Davlatmandbek, Qulmuhammadbek, SLilton Sadr, Fazliddin Qozi 
kabi nlab q rboshilar z jangovar yigitlari bilan jon fido etib 
kurashdilar. Biroq lkada mustahkam rnashib olgan sovetlar 
hokimiyati va uning yaxshi qurollangan muntazam qizil q shinlari, 
oxir-oqibatda, bu harakatni bostirishga muvaffaq  b o i d i . Xususan, 
1931— yil iyunda Ibrohimbek lashkari magiubiyatga uchratilib, uning 
275 

Qurolli harakat 
ma lubiyati sabablari 
va oqibatlari 
zi q lga olinishi bilan Sharqiy Buxoro yerlaridagi qarshilik k r-
satish harakati barham topdi. 
Turkistonda Sovet hokimiyatiga qarshi 
k tarilgan qurolli harakat ma lubiya-
tining k plab asosli sabablari bor, albatta. 
> Eng asosiy sabablardan biri - bu 
Vatan kurashchilarining ulu vor maqsadlar sari aholining barcha 
tabaqalarini jipslashtirishga qodir b lgan yagona milliy oyaga 
tayanmaganiigida edi. Harakat yagona dastur asosida tashkil ctilmadi. 
> Q rboshilar siyosiy kurashda toblangan il or jadid namoyan-
dalarini harakatga faol jalb qila olmadilar. 
> Harakatning bir markazdan turib boshqarilmaganligi, joylarda 
harakat qilgan kuchlar zlarining tor hududiy chegaralari bilan 
ralashib qolganligi, mahalliy q rboshilarning z manfaatlariga 
berilishi, dunyoqarashi torligi, cheklanganligi, manmanlik kasaliga 
chalinganligi, bir - birlari bilan kelisholmasligi, zboshimcha xatti-
harakatlarga intilishi kabi hollar oxir — oqibatda bu kurashning 
borishiga jiddiy salbiy ta'sir qildi. 
> Qurolli harakatga qalqqan kuchlarning yetarli moddiy — ta'minot 
bazasiga, qurol — aslaha zaxirasiga ega boimaganligi ham z ta'sirini 
k rsatdi. 
> Tashqi dunyo bilan aloqa qilish, chetdan yordam, harbiy madad 
olish imkoniyati b Imadi. 
> lka z ravoni b lib olgan sovetlar esa z q shinini yetarli 
darajada zamonaviy qurol — yaro lar va harbiy kuchlar bilan ta'-
minlay olgan edi. 1919— yilda uning tasarrufida 115376 nafarjangchi, 
shuningdek, 11112 ta pulemyot, yuzlab t plar, bronopoyezdlar, 
nlab samolyotlar va boshqa zamonaviy qurollar mavjud cdi. Harbiy 
kuchlar nisbatidagi bunday ustunlik kurash taqdirini qizillar foydasiga 
hal etilishiga olib kcldi. 
> Ayyorlikda pixini yorgan sovet mutasaddilari har bir vaziyatdan 
ustamonlik bilan foydalandilar. Ular kerak b lsa, zlari y l q ygan 
q pol xatolarini tuzatish uchun dehqonlarga yer berish, ularni afv 
yetish, soliqlar miqdorini bir qadar kamaytirish, Madaminbek singari 
taniqli q rboshilar bilan muzokaralar olib borish, zaro yon berish 
orqali mahalliy aholi noroziligini yumshatish, ularni z tomonia 
o dirib olish tadbirlarini ham q lladilar. Bu tadbirlar qurolli harakat 
istiqboliga salbiy ta'sir tkazmasdan qolmadi, albatta. 
276 
Bu xalq harakati millionlab yurtdoshlarimiz hayoti va qismatida 
chmas fojiali iz qoldirdi. Ba'zi aniqlangan rasmiy ma'iumotlarga 
qaraganda, u milliondan ziyod mahalliy millat kishilarining aziz 
umrlariga zomin b ldi. Minglab oilalarning z ona-zaminini tark 
etib, begona yurtlarga bosh olib ketishlariga sabab b ldi. Qolaversa, 
qancha son — sanoqsiz odamlar mana shu milliy fojia bois, Sobiq 
Ittifoqning uzoq chekka hududlariga surgun va badar a qilindi. 
Biroq bu xalq harakati bejiz ketmadi. U yurtdoshlarimizga katta, 
ibratli saboqlar bcrdi, ularning kurash tajribasining boyishida muhim 
la'sir k rsatdi. Zcro, ona-0'zbekistonimizning istiqlolga yuz tutib, 
dorilamon zamonlarga musharraf b lishida, bugungi baxtiyor avlod 
kishilarining mustaqiilik oliy n matidan t la bahra olishida sha 20— 
30— yillarda bobokalonlarimiz qilgan ulkan sa'y — harakatlar, t kkan 
qutlu qonlar, bergan bemisl qurbonlarning ibrati oz- muncha cmas. 
Ularning yorqin, porloq xotirasi hozirgi minnatdor avlod kishilarining 
yodida, shuurida hamisha saqlanadi, iftixor tuy usi bilan eslanadi. 
Sinov savollari 
1. 1917— yiljii fevral inqilobi Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida qanday 
zgarishlami yu/aga keltirdi? 
2. "Sh royi Islomiya" tashkiloti qanday maqsadlar y lida tashkil etilgandi? 
Uning faoliyati haqida nimalarni bilasiz? 
3. Oanday kuchlar "Sh royi Ulam " tashkilotini tnzdilar? 
4. Nima sababdan «Sh royi lslomiya» va "Sh royi Ulamo" rtasida b linish 
yu/ berdi'.' 
5. IJmiimturkiston musulmonlari I qurultoyida qanday masalalar hal qilindi? 
6. Umumturkiston musulmonlari II qurultoyi haqida nimalarni bilasiz? 
7. Turkistonda Sovet hokimiyati qay tarzda yuzaga keldi? 
8. Turkistonda tuzilgan birinchi sovet hukumati - Xalq Komissarlari Soveti 
tarkibini siz qanday baholaysiz? 
9. Turkiston Muxtoriyati tuzilishini taqozo qilgan asosiy omillar deb nimalarni 
bilasiz? 
10. Turkiston Muxtoriyati zimmasiga qanday tarixiy vazifalar yuklangan cdi? 
1 1. Turkiston Muxtoriyatini halokatga olib kelgan asosiy sabablar nimalardan 
iborat'.' 
277 

12. Turkiston avtonom (muxtor) Sovct Sotsialistik Respublikasining tuzilishi 
qanday maqsadtarni k zda tutardi? 
13. Nima uchun Far ona vodiysi sovetlarz ravonligiga qarshi qurolli harakatning 
asosiy markazlaridan biriga aylangan? 
14. Bu qarshilik harakatining taniqli namoyandalari kimlar? 
15. 1917— yilgi fevral va oktabr zgarishlari ta'sirida Xiva va Buxoroda ijtimoiy-
siyosiy vaziyat qay tarzda rivojlanib bordi? 
16. Yosh xivaliklarning maqsadi nimalardan iboral edi? 
17. Xiva xonligi qanday y sinda tugatildi? 
18. Yosh buxoroliklar kimlar? Ularning rahnamolaridan kimlarni bilasiz
0 
19. Buxoro amirligi qanday a darildi? 
20. Xiva xonligi va Buxoro amirligi rnida qanday respublikalar tuzildi? 
278 
XI bob. SOVET IIOKIMIYATINING ZBEKISTONDA 
AMALGA OSIIIRGAN IJTIMOIY-SIYOSIY, IQTISODIY 
TADBIRLARI VA ULARNING  M U S TAMLAKACHILIK 
MOHIYATI 
Tayanch s z va iboralar: Shovinistik milliy siyosat. Milliy daviat 
chegaralanishi. 0'zbekiston SSR. Yer-suv islohoti. fndustrlashtirish. 
Yoppasiga jamoalashtirish. Xalq x jaligini qayta tiklash. Paxta 
yakkahokimligi. Orol fojiasi. Sanoat. Transport. Ijtimoiy hayot. 
1. rta Osiyoda tkazilgan milliy-davlat chegaralanishi. 
zbekiston  S S R tuzilishi 
Milliy siyosat. Bolsheviklar partiyasi bosh b lgan Sovet hoki-
niiyati Turkiston mustaqilligi uchun kurashgan vatanparvar kuchlar 
harakatini dafyetishga muvaffaq b lgach, endilikda bu hLidudda uzoqqa 
m ljallangan z makkorona rejalarini amalga oshirishga kirishdi. Shu 
maqsadni k zlab, u XX asrning 20— yillari boshlaridan bu zaminda 
mustamlakachilarga xos "orani buz, hokimlik qil" qabilidagi z milliy 
siyosatini hayotga izchil tatbiq etish y lini tutdi. Aslida sovetlarning 
milliy siyosati chorizmning k p zamonlar bu yurtda yuritib kelgan 
shovinistik, ulu davlatchilik siyosatidan mohiyat e'tibori bilan farq 
qilmasdi. Faqat uning shakli-shamoyili zgargan edi, xolos. 
Gap shundaki, chorizm hukmronligi davrida chekka lka xalqlari 
ochiq-oshkora tarzda kamsitilar, ularning insoniy qadr-qimmati, or-
nomusi, asliy milliy qadriyatlari tahqirlanar edi. Sovet mutasaddilari 
csa zlarinini' niqoblangan soxta ishlari, yol on-yashiq va'dalari bilan 
mazlum millai M^hilarini z hukmlariga b ysundirishga intildilar. 
Turkiston xalqlari z milliy davlatchiligini tiklash va rivojlantirishga 
intildi. 1920- yil yanvarida b lib tgan Turkiston Kompartiyasining 
V lka konferensiyasida Turkiston ASSR MIQ raisi T. Risqulov s zga 
chiqib "Yagona Turkiston oyasi"ni ilgari surdi, asosan turkiy 
xalqlardan iborat Turkiston ASSRni Turk Respublikasi, Turkiston 
Kompartiyasini Turk kompartiyasi, dcb zgartirishni taklif qildi. Bu 
takliflar konferensiyada, shuningdek, lka ijtimoiy-siyosiy hayotida, 
RKP(b) Markazq mi, uning Siyosiy byurosi, sovet hokimiyati 
doiralarida turli bahslarga sabab b ldi. T.Risqulov takliflari millatchilik, 
o machilik ruhidagi qarashlar deb baholandi. 
279 

T. Risqulov, N.X jayev va boshqalar tarkibida tuzilgan 
deSegalsiya Moskvaga borib, Sovet hukumati oldiga Turkkomissiyani 
tugatish, Turkistonga z qurolli ktichlariga ega b lish huquqini 
bcrish, Sharq mamlakatlari bilan aloqa rnatishda Turkiston 
hukumatiga mustaqillik bcrish kabi taiablarni q ydilar. Shu 
boisdan, "Turkiston masalasi" bir necha bor Markazda, RKP(b) 
Markaziy Q mitasi Siyosiy byurosining 1920— yil mart-iyun 
oylaridagi majlislarida muhokama qilindi. Oqibatda natija shunday 
b ldiki, mazlum xalqlar "dohiysi" va "najotkori" Lenin, bu 
m a s a l a n i 1920— yil  2 9 - i y u l i d a k rib  c h i q q a n  R K P ( b ) 
'viarkazq mi Siyosiy  b y u r o s i ,  l u r k i s l o n l i k  d c l e g a t s i y a 
illimosnomasiga ijobiiy baho bermadi. Buning aksicha, Sovet 
hukumati va partiya rahbariyati lkadagi vaziyatni zudlik bilan 
bartaraf etish uchun shoshilinch tarzda "RKP(b)ning Turkis-
tondagi asosiy vazifalari t risida" degan nom ostida bir necha 
qarorlar qabul qildi. Jumladan, ika hayoli ustidan nazoratni 
kuchaylirish, sovet hokimiyati negizlarini mustahkamlashga 
qaratilgan "Turkistonda hokimiyatni tashkil etish t risida" 
maxstis qaror qabul qilindi. Unda Turkistonda Butunrossiya 
Markaziy Ijroiya Q mitasi, RSFSR Xalq Komissarlari Soveli va 
RKP(b) Marka/iy Q mitasining doimiy vakolatxonasi boiishi 
zarur deb k rsatildi. Unda shuningdek, federal hukumat bilan 
Turkistonda mahalliy davlat hokimiyati organlarining vazifalari 
doirasl aniq-ravshan belgilab q yildi. Shunday qilib, lka 
xalqlarining z taqdirini zi belgilash, z milliy davlatchiligini 
z xohishlaricha, huquqiy asosda tashkil qilish borasidagi yana 
bir urinishi barham topdi. Hamma gap shundaki, Rossiya Sovet 
Federatsiyasi huktimati Turkistonning emin-erkin rivojlanish 
yoiidan ilgarilab borishini emas, balki uni doimiy z nazoratlari 
ostida b hshini xohlardilar. lkaning mehnatsevar, jafokash xalqi, 
uning bitmas-tuganmas boyliklari, tabiiy va mineral resurslari 
Markaz Ibydasiga ishlashi ularning birdan-bir muddaolari edi. 
Hukmron Markaz tashabbusi bilan tashkil etilgan Turkkomissiya, 
rta Osiyo Byurosi, rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi singari nufuzii 
organlarning  o i k a hayotining barcha jabahalarini z nazoratiga 
oiish, z izmlariga b ysindirish y lida harakat etib kelganligining 
boisi ham mana shunda. 
SSSRning tashkil etilishi Bolsheviklar boshliq Sovetlar hokimi-
yati sobiq imperiyasi hududlarida vujudga kelgan mustaqii Sovei 
280 
respublikalari jilovini z qoiiga olish maqsadida Sovet Respubli-
kalari Ittifoqini tuzishga, tilarni RSFSR atrofigajipslashtirishga asosiy 
tibor qaratdi. RSFSR hukumati 1918-1920— yillarda yangi sovet 
respublikalariga diplomatik, siyosiy-iqtisodiy, harbiy, moliyaviy 
ta'sir tkazib bordi. 
Garchi b lajak ittifoq sovet respublikalarining d stlik va tenglikka 
asoslangan ixtiyoriy ittifoqi b ladi, deyilsa-da, biroq tizoqni k ra 
bilgan respublikalarning qator rahbarlari btinga qarshi edilar. Masalan, 
Ukrainada UKP(b) Markaziy Q mitasi kotiblari X.G.Rakovskiy va 
D.L.Pyatakov yagona ittifoq daviati oyasiga qarshi chiqib, umumit-
tifoq hokimiyat organlari b lmagan "konfederatsiya" tuzishni yoqlab 
chiqdilar. RKP(b) Markaziy Q mitasi Siyosiy byurosida, bolshe-
viklar partiyasining syezdlari va plenumlanda, shuningdek, sovet 
tashkilotlarida bu masala keng muhokama qilindi. 
Nihoyat, RKP(b) rahbarligida joylarda uzoq vaqt olib borilgan 
tashviqot-tar ibot ishlari va k rsatilgan tazyiqlar z natijasini berdi. 
Ukraina, Bciorussiya, Zakavkazye Federatsiyasi Kompartiyalari, 
bu respublikalar sovetlarining syezdlari RKP(b) Markazq mining 
"SSSRni tuzish t risida"gi takliflarini q Hab-quvvatlashiarini 
bayon qildilar. 
1922— yil 26-dekabrda Butunrossiya Sovetlarining X syezdi Sovet 
respublikalarini yagona sovet davlatiga birlashtirishni zarurdeb topdi. 
Syezd zi saylagan delegatsiyaga USSR, BSSR va  Z S F S R 
delegatsiyalari bilan birgalikda Sovet Sotsialistik Respublikalari 
Ittifoqini tashkil etish t risidagi Deklaratsiya loyihasini ishlab 
chiqish va Ittifoq shartnomasini tayyorlashni topshirdi. 
1922— yil 29-dekabrda Moskvada t rt respublika vakolatli 
delegatsiyalarining konferentsiyasi b lib tdi. Konferentsiya SSSRni 
ttizish t risida RKP(b) Markaziy Q mitasi plenumi tasdiqlagan 
Deklaratsiya va Shartnoma loyihasini muhokama qilib, uni 
maqullaydi. 30-dekabrda uni t rt respublikalarning vakolatli 
delegatsiyalari imzoladilar. 
1922— yil 30-dekabrda Moskvada Butunittifoq Sovetlarining I 
Syezdi z lshini boshladi. Syezd RSFSR, USSR, ZSFSR va BSSR 
Sovetlari syezdlari saylagan vakolatli delegatlari imzolagan SSSRni 
tuzish t nsidagi Deklaratsiya loyihasini k rib chiqib, Deklaratsiya 
va Ittifoq Shailnomasini tasdiqlaydi. 
281 

Syezd yangi ittifoq - SSSRning yuqori hokimiyat organlari -
Markaziy Ijroiya Q mitasini va hukumatini tuzdi. SSSR MIQ 4 ta 
rais (har bir respublikadan bittadan) - RSFSRdan M.I.Kalinin, 
Ukrainadan G.I Petrovskiy, Belorussiyadan A.G Chervyakov, 
ZSFSRdan N.N.Narimanovdan iborat MIQ Rayosatini sayladi. V.I 
Lenin SSSR hukumati - Xalq Komissarlari Soveti raisi etib tasdiqlandi. 
Shunday qilib,  1 9 2 2 - yil 30-dekabrda SSSR tuzildi. 
Bu ittifoqqa asos solgan barcha dasturilamal hujjatlar va oyalar 
qanchalikjimjimadorohanglarda bitilmasin va ulartenglik, barobarlik, 
birodarlik tushunchalarini aks ettirmasin, biroq amalda u hukumron 
Markaz uchun butun-butun xalqlarning taqdir-qismati, inon-
ixtiyorini tamomila z tasarrufiga b ysundirishga xizmat qilgan tuzoq 
rolini tab keldi. 
j .  M a i u m k i , rta Osiyo hududida 
rtaOsiyodamilliy qadim-qadimdan tili, dini, tarixi, mada-
davlatchegaralanishi niyati, an'analari bir-biriga juda yaqin va 
mushtarak qardosh va qondosh xalqlar 
yashab kelganlar. Bu yerda istiqomat qilgan zbeklar, turkmanlar, 
tojiklar, qozoqlar, qir izlar, qoraqalpoqlarning x jalik hayoti, 
turmush tarzi, udumlari ham xshash b lib, shu muqaddas ona-
zaminni zlarining asl Vatanlari deb bilganlar. 
Biroq, afsuslar b lsinki, pixini yorgan Sovet hokimiyati arboblari 
tarixan bir yagona hududda yashab kelgan birodar xalqlarni bir-
biridan ajratib tashlash, ularning birlashib, yagona davlat tuzishlariga 
izn bermaslik uchun barcha choralarni ishga soldilar. Bundan 
k zlangan bosh maqsad - lka xalqlarining bhiashuviga, z 
istiqlolini va istiqbolini birgalikda bunyod etishiga y I q ymaslik va 
shu asosda Markazning bu yerdagi hukmronligiga, sotsialistik qayta 
qurish jarayonining avj olishiga keng maydon yaratish edi. Shu 
maqsadda, Turkistonni milliy ziga xoslik, til birligi asosida b lib 
(ashlash oyasi ilgari surildi. Markaz irodasini bajarishga da'vat etilgan 
Turkiston ishlari b yicha maxsus komissiya - Turkkomissiya zim-
masiga lkada milliy-davlat chegaralanishini tkazish va shu asosda 
bu hududda bir qator Sovet milliy va muxtor respublikalarini tashkil 
qilish vazifasi yuklangan edi. 
Markaz m ljallayotgan milliy siyosat mazmuni, mohiyatidan 
xabardor b lgan Turkistonning il or ziyolilari, uzoqni k ra bilgan 
282 
donishmand arboblari lka birligi, yaxlitligini, uning qardosh xalqlari 
jipsligini z r bcrib himoyaqilishga urindilar. Biroq  o i k a jilovini 
q lda mahkam tutgan bolshevik mutasaddi xodimlar ularning 
haqqoniy fikiiarini hisobga olmadilar. Bugina emas, yagona va mustaqil 
Turkiston oyasi uchun kurashgan vatanparvar kuchlar, milliy 
ziyolilar millatchilikda, turkparastlikda va Sovet hokimiyatiga qar-
shilikda ayblandilar. 
Shunday qilib, rta Osiyoni milliy - hududiy jihatdan alohida 
respublikalarga boiib tashlash masalasi bir necha bor Markazda, 
Turkiston, Buxoro, Xorazm Respublikalarida, ularning Kompar-
tiyalari plenumlarida, shuningdek, ularning faoliyatini muvofiq-
lashtirib turuvchi organ - RKP(b) MQ rta Osiyo Byurosi Plenu-
mida muhokama etilib, mahalliy xalqqa kuchli bosim tkazib borildi. 
Shu bilan birga, 1922-1923— yillarda mahalliy millatlarning bir 
qator rahbar xodimlari sovet hokimiyatining Turkiston, Buxoro va 
Xorazm respublikalarida olib borilayotgan milliy siyosatiga ochiqdan-
ochiq norozilik bildira boshladilar. Ammo ularning qarashlari not ri 
topilib, zlari faol siyosiy hayotdan chetlatila boshladi. RKP(b) 
MQ, uning rta Osiyo Byurosi Turkiston, Buxoro va Xorazm 
Kompartiyalari faoliyatiga tazyiq tkazib, milliy - hududiy 
chegaralash tkazish siyosatini ma'qullab, qaror qabul qilishlariga 
erishib bordi. 
Milliy-hududiy chegaralanish masalasi 1924— yil 5-aprelda 
RKP(b) MQ Siyosiy Byurosida, 11-mayda RKP(b) MQ rta 
Osiyo Byurosida k rib chiqildi. Unda rta Osiyo respublikalarida 
milliy-hududiy chegaralash loyihasini tayyorlovchi maxsus komissiya 
tuzildi. Loyiha RKP(b) rta Osiyo Byurosining 1924— yil 2-iyundagi 
yi ilishida muhokama etilib, asosan ma^qullandi. 
Bundan norozi b lgan mahalliy aholi vakillari, xususan, Xorazm 
Respublikasining bir guruh mas'ul xodimlari, chunonchi, XKP 
MQ kotibi Odinayev, ichki ishlar noziri Abdusalomov, Turkiston 
va Buxoro vakillari: S.X janov, S.Asfandiyorov va boshqalalar yagona 
Turkistonni b lib tashlash maqsadga muvofiq emas, deb eiiroz 
bildirdilar. Shuningdek, 1924— yil 8-mayda RKP(b) Markaziy 
Q mitasiga "Xorazmda milliy masalani hal etish t risida xat" kelib 
tushdi. Bu xatda ham Xorazm Respublikasini boiib yuborish maqsadga 
muvofiq emasligi aytilgan edi. Ha, lka xalqlari milliy chegaralanish 
283 

siyosatiga qafiyan qarshi edilar, biroq mahalliy xalqlaming talab va 
takliflari inobatga oiinmadi. Aksincha, 1924— yil 12-iyulda RKP(b) 
MO Siyosiy Byurosi " rta Osiyo Respublikalarida milliy chegara-
lanish t g'risida"gi masalaga yana qaytib, uni tkazish t risida 
qarorqabul qildi. 
1924- yil 25-scntabrda RKP(b) MO Siyosiy Byurosi, 9 va 11-
oktabrda RKP(b) Markaziy Q mitasi bu masalani k rib chiqib, 
milliy chegaralanishni rasmiylashtirishni maqsadga muvofiq debtopdi. 
Bu qaror 14-oktabrda SSSR Markaziy ljroiya Q mitasi tomonidan 
ham ma'qullandi. Shu tariqa, Sovet hukumati, RKP(b) MQ va 
uning joylardagi mahailiy tashkilotlarining 1920-1924— yiilar 
davomida rta Osiyoda olib borgan, xalqqa katta va'dalar bcrishni 
k zda tutgan "lenincha milliy siyosafni hayotga tatbiq etish bobidagi 
amaliy ishlari yakun topdi. Nihoyat, 1924— yilning 27-oktabrida