arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Ta'iiin. Moskva, Leningrad, Kiyev, Xarkov, Voronej, Odessa 
va boshqa shaharlardan k chirilib keltirilgan 31 oliy quv yurti va 7 
harbiy akademiya qabul qilib olindi. Ularning ba'zilari zaro yoki 
zbekiston oliy quv yurtlari bilan birlashdilar. 
1945— yilda oliy quv yurtlari soni 1940— yilga nisbatan 3 taga 
k paydi. Ular 33 tani tashkil etdi, talabalar soni esa 19,1 mingdan 
21,2 ming kishiga ortdi. Urush yillarida hammasi b lib 10 mingdan 
k proq oliy malakali va 3,7 mingga yaqin rta maxsus ma'lumotli 
mutaxassis tayyorlandi. 
Xalq maorifi tizimida jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keldi. K plab 
maktablarning binolari gospitallar, yotoqxonalar, harbiy quv 
yurtlariga berildi. Maktablar birlashtirildi, k p smenali qish joriy 
qilindi. Respublika maktablarida ishlayotgan qituvchilarning 74,6 
foizini erkaklar tashkil etardi. Uiar frontga, ishlab chiqarish ishlariga 
safarbar etildi. Darsliklar, uskunalar, daftarlar yetishmas edi. 
zbekiston hukumati umumta'lim t risidagi qonunni 
bajarish, yoshlarni qitish va tarbiyalash ishlari bilan muntazam 
shu ullandi. Qisqa muddatli qishlar tashkil etilib, boshlan ich 
sinflar uchun qituvchilar tayyorlandi. 
Maktablarda ta'lim-tarbiya sifatini yaxshilash maqsadida 
quvchilar bilimini baholashning besh balli tartibi, boshlan ich 
va yetti yillik maktablarni tamomlovchilar uchun bitiruv imtihonlari, 
rta maktabni tamomlovchilar uchun yetuklik attestati-guvohnomasi 
uchun imtixonlar topshirish majburiyati, maktab quv dasturlarini 
a'!o zlashtirgan va a'Io hulqli quvchilarni oltin va kumush 
medallar bilan taqdirlash joriy etildi. Bu dars mash ulotlari saviyasini 
k tarishga, quvchilar intizomini yaxshilashga olib keldi. 
K chirilib keltirilgan muassasalar z joylariga qaytib keta 
boshlagach, maktab binolari ham b shatila boshladi, boshqa ishga 
361 

tgan qituvchilar, armiya safidagi qituvchilar maktabga qayta-
rildi, quvchilar z maktablari ba riga qaytib, qishni davom 
ettirdilar. 1940-41- quvyilida 5504 umumta'lim maktablarida 1368,9 
ming quvchi qigan b lsa, 1945-46- quv yilida 4976 
umumta'lim maktablarida 989,2 ming bola ta'lim oldi. 
Adabiyot va san'at. zbekiston madaniyati va san'ati xodimlari 
zlarining qaynoq ijodi bilan xalqni mardonavor jang qilishga, 
fidokorona mehnatga ruhlantirib alabaga munosib hissa q shdilar. 
zbekistonga vaqtincha k chirib keltirilgan rus, ukrain, belo-
rus, moldavan va boshqa milllatlarga mansub yozuvchi va shoirlar 
ham respublikamiz hayotida faol qatnashdilar. zbekistonlik ham-
kasblari bilan hamkorlik qildilar. «Biz yengamiz» degan almanaxlar, 
« zbekiston shoirlari frontga» degan antologiya ana shunday 
hamkorlik mevasi b ldi. Hamid Olimjon, Uy un, Sobir Abdulla, 
Nikolay Pogodinlar birgalikda « zbekiston qilichi» musiqali 
dramasini yaratdilar. 
Urush yillarida yaratilgan Oybekning «Navoiy» va «Qutlu qon» 
romanlari, Abdulla Qahhorning «01tin yulduz» qissasi jamoatchi-
likning yuksak bahosiga sazovor b ldi. 
SheViyatda ulkan yuksalish b ldi. Hamid Olimjonning «Q lingga 
qurol ol», «Sharqdan arbga ketayotgan d stga», «Jangchi Tursun» va 
«Roksananing k z yoshlari», afur ulomning «Sen etim emassan», 
«Men — yahudiyman», «Men seni kutaman, lim» va «Bizning 
k chamizda ham bayram b lajak», Uy unning «Qasam», «Bir qadam 
orqaga chekinilmasin» va «Maktub», Maqsud Shayxzodaning «Ona 
kuzatmoqda» va «Kapitan Gastello» she'rlari fashizm kirdikorlarini 
fosh etib, alaba qozonishga chuqur ishonchni kuylab, xalqning 
jangovar ruhini k tardi. 
Urush yillarida sahna san'ati rivojlandi. Toshkentda va Andijonda 
yangi teatrlar ochildi, respublikamizda hammasi b lib 36 teatr ishlab 
turdi. Tcatrlarda urush mavzusiga ba ishlangan «Davron ota», 
«Sherali», « zbekiston qilichi» musiqali dramalari, «Ulu bek» va 
«Mahmud Torobiy» operalari, K.Yashinning «Bosqinchilarga lim», 
M.Shayxzodaning «Jaloliddin» pyesalari k rsatildi. 
Toshkent badiiy filmlar studiyasi vaqtincha k chib kelgan yirik 
kinomatograflar bilan hamkorlikda «Ikki jangchi», «Nasridddin Bu-
xoroda», «Vatanga sov a» nomli kinofilmlarni yaratdilar. 
362 
zbekiston san'ati xodimlari mehnatkash xalqqa, jangchilarga 
xizmat qilib, ularning ruhini k tarib turdilar. San'atkorlardan 
iuzilgan 30 dan ortiq brigadalar frontdagi jangovar harbiy 
qismlarning askar va zobitlari uchun 400 dan k proq konsert 
berdilar. Respublika hududida joylashgan harbiy qismlarda 15 mingta, 
gospitallarda 10 mingta konsert uyushtirdilar. Ishchilar, paxtakorlar 
huzurida doimo xizmatda b ldilar. Bu tadbirlarda faol qatnashgan 
atoqli san'atkorlar - Halima Nosirova, Tamara Xonum, Abror 
Hidoyatov, Lutfixonim Sarimsoqova, Sora Eshont rayeva, Abbos 
Bakirov va boshqalar xalq hurmatiga sazovor b ldilar. 
Stalin va uning atrofidagi yugurdaklari 
tomonidan urush yillarida ham kichik 
xalqlar, etnikguruhlarga nisbatan adolat-
sizlik qilindi. Urushning dastlabki yillari-
dayoq Volgab yi nemislari Avtonom 
respublikasi tugatildi. Uning 300 mingdan ortiq aholisi, «bosqinchi!ar 
ulardan yordam olishi mumkin» degan gumon bilan yashab turgan 
joylaridan Sibir va Qozo iston viloyatlariga k chirib yuborildi. 
1943— yil oxiri, 1944— yil boshlarida qalmoqlar, qorachaylar, 
chechcnlar, ingushlar, bolgarlar, 1944— yil iyunda qrim tatarlari, greklar, 
keyinroq mcsxeti turklari yashab turgan joylaridan rta Osiyo va 
Sibirga badar a qilindi. Ular fashistlar bilan «hamkorlik» qilishda 
ayblanib, ommaviy qata on qilindi, yashirin va shoshilinch ravish-
da k chirildi. K pchilik odamlar, bolalary lda halok b ldilar. 
zbekistonga 175 mingdan ortiq chechenlar, 157 ming ingush-
lar, 150 mingdan ortiqroq qrim tatarlari, 4500 bolgarlar, n 
minglab mesxeti turklari, greklar k chirilib keltirildi. zbek xalqi 
ularni be araz kutib oldi, ta'na toshi otmadi, ularni joylashtirishga, 
oziq-ovqat bilan ta'minlashga k maklashdi. zbck xalqi urush yillarida 
Vatanidan badar a qilingan xalqlarga moddiy va ma'naviy madad 
berdi. Respublika mahalliy hokimiyati ularga hosildor yerlardan 
tomorqa yer, uy qurish va x jalik yuritish uchun kredit mabla lari 
ajratdi. K chirib keltirilganlar ming mashaqqatlarbilan yangi joylarga 
asta-sekin moslashdilar. 
Stalincha milliy siyosat k plab xalqlarning milliy davlatchiligini 
buzdi, haq-huquqlarini paymol qildi. Eng dahshatlisi shundaki. 
butun-butun xalqlarning milliy madaniyati, qadriyatlari va an'analari 
zbek xalqining 
badar a qilingan 
xalqlarga amxorligi 
363 

oyoq osti qilindi. Z rovonlikning zararli oqibatlari uzoq yillar 
davomida t la bartaraf etilganicha y q, vaqti-vaqti bilan milliy nizolar, 
mojarolarning kelib chiqishiga sabab b lmoqda. 
4. zbekistonlik jangchilarning fashizmni tor-mor 
yetishdagi jasoratlari 
Urushning dastlabki kunlaridayoq arbiy chegaralardagi harbiy 
q shilmalar tarkibida xizmat qilayotgan zbekistonliklar fashist 
bosqinchilarga qarshi jangga kirdilar. Chegarada joylashgan Brcst 
qaPasining 50 dan ortiqroq milllatga mansub jangchilari orasida 
zbeklardan Doniyor Abdullayev, Bobohalil Kashanov, Ahmad 
Aliyev, Nurum Siddiqov, Uzoq tayev va boshqalar bor edi. Ular 
qaPa himoyachilari bilan yelkama-yelka turib dushmanning katta 
kuchlariga qarshi qariyb bir oy davomida oxirgi tomchi qonlari 
qolguncha jang qildilar. 
zbekistonlik jangchilar qatnashgan Brest, Smolensk, Kiyev, 
Odessa, Sevastopol va Leningradning qahramonona himoyasi 
fashistlar Germaniyasining «Yashindek tez urush» qilish rejasiga 
dastlabki zarba b ldi. 
1941— yil kuz-qish oylarida Moskva 
ostonalarida hayot-mamot janglari b ldi 
Moskva ostonalaridagi ana shu dahshatli 
janglarda zbekistonlik jangchilar ham 
sabot-matonat, yuksak harbiy mahorat 
k rsatdilar. .lanubiy- arbiy front tarkibidagi 353-to - qchi polki 
jangchisi Q chqor Turdiyev katta jasorat k rsatdi. U 1941— yil 
25-oktabrda safdoshlari bilan razvedkaga, s ngra «til» olib kelishga 
yuborildi. Otishmada barcha quroldoshlari halok b lgan Q chqor 
Turdiyevning bir zi dushmanning bir DZOTini va 9 askar va 
zobitini y q qilib, 3 tasini asirga olib keldi. Bu jasorati uchun 
Q chqor Turdiyev zbekistonlik jangchilar orasida birinchi b Iib 
Qahramon unvoniga sazovor b ldi. 
Toshkentda uzoq yillar xizmat qilgan general I.V.Panfilov Almati 
shahrida turkistonliklardan diviziya tuzdi. Uning komandirlari tarkibida 
Toshkent piyoda bilim yurti va rta Osiyo harbiy okrugining harbiy-
siyosiy bilim yurtida taTim olgan 180 zobit bor edi. General 
I.V.Panfilov diviziyasi Moskva ostonalaridagi Volokolamsk y na-
zbekistonliklar 
Moskva uchun 
janglarda 
364 
lishida qattiq janglar qildi. Diviziya jang maydonida dushmanning 114 
lankini, 26 ming askar va zobitlarini, 5 samolyot va boshqa k plab 
texnikasini y q qildi. 
zbekistonda tuzilgan 258- qchi diviziyasi askarlari Moskva 
ostonalaridagi janglarda 9000 dan k proq dushmanning askar va 
zobitlarini yer tishlatib, 137 aholi yashaydigan punktlarni ozod 
etib, birinchilardan b lib Oka daryosiga chiqib oladi, k plab jangovar 
lexnikani q lga tushiradilar. 
Moskva himoyachilari orasida zbek qizi Zebo aniyeva ham 
bor edi. 1942— yil 21-may kunigacha 23 fashistni yer tishlatdi. 16 
marta razvedkaga borib, dushman t risida qimmatli ma'lumotlar 
olib keldi. Zebo aniyeva jasorati uchun Qizil Bayroq ordeni bilan 
mukofotlandi. 
Moskva ostonalarida zbekistonlik merganlar - Is'hoqov 354 
fashistni, Abubekov 229, Yusupov 132, Madaminov 123 fashist 
askar va zobitlarini yer tishlatdilar. 1753 nafar zbekistonlik 
jangchilar «Moskva mudofaasi uchun» mcdali bilan mukofotlandilar. 
zbekistonliklar Stalingrad janglarida. zbekistonliklar 62-va 
64-armiyalar safida turib tarixiy Stalingrad jangida qahramonona jang 
qildilar. Janglar avjiga chiqqan paytda Stalingradga Samarqand va 
Far onada tuzilgan 90- va 94- qchi brigadalari yetib kelib jangga 
kirdilar. Bu brigadalar asosan zbek yigitlaridan tuzilgan b lib, 
komandirlari orasida S.Nuritdinov, VUmarov, A.Murodx jayev, 
F.Norx jayev va boshqalar bor edi. 21-otliq askarlar diviziyasining 
jangovar ruhda jang qilishida diviziya komissari Mullajon Uzoqovning 
xizmati katta b ldi. 
zbekistonlik jangchilardan 2738 kishi «Stalingrad mudofaasi 
uchun» medali bilan mukofotlandi. 
1943— yil yozida Kursk yonida b lgan 
Ozbekistonliklarning qattiq janglarda zbekistonda tuzilgan 62-
"Tub burilishga" va 69- qchi diviziya jangchilari jasorat 
qoshgan hissasi k rsatdilar. zbekistonliklar 
5-va 15- qchi diviziyalar hamda 5-
gvardiyachi va 62-gvardiyachi qchi diviziyalar tarkibida ham jang 
qildilar. «Oryol» diviziyasi faxriy nomini olgan 5- qchi diviziya 
tarkibida far onalik Ahmadjon Shukurov ham bor edi. Zolotoryovka 
iichun qattiq janglarda Ahmadjon Shukurov matonat k rsatdi, 
365 

diislunanning 1 10 ta askar va zobillarini yertishlatdi va 15 tasini asir 
oldi. Bu jasorati uchun unga Qahramon unvoni berildi va Zolotoryovka 
qishlo i sha paytdan boshlab Shukurovka deb ataladigan b ldi. 
Kurskdagi porloq alabadan s ng Qizil Armiyaning 2000 km 
uzunlikdagi frontda qudratli stratcgik hujumi boshlanib ketdi. Dneprni 
birinchi b lib kechib tganlar orasida ijduvon tumanidagi 
Lavzekaron qishlo idan chiqqan starshina Vali Nabiyev, andijonlik 
Qambarali D smatov, qoraqalpoqlik XLidoybergan Shoniyozov, 
shofrikonlik Sharif Ergashev, Buxorodan chiqqan T.A.Tixonov va 
boshqalar bor edi. Dneprni kechib tishda, uning ng qir o idagi 
istehkomlarni egallashda k rsatgan jasorati uchun jami 2348 jangchiga, 
shu jumladan, 26 zbek yigitlariga Qahramonlik unvoni berildi. 
Kurskdagi alaba va dushmanning Dneprdan uloqtirib tashlanishi 
natijasida jahon urushining borishida tub burilish yasaldi, harbiy 
strategik tashabbus dushmandan batamom tortib olindi. Stalingraddagi 
alaba Gitler Germaniyasining yengilishi muqarratiigini k rsatgan 
b lsa, Kursk va Dneprdagi alaba nemis fashist q shinlarini halokatga 
mahkum etdi. 
zbekistonlik jangchilar Leningrad qamalini y q qilish, 
Ukraina, Belorussiya, Moldaviya va Boltiqb yi respublikalarini 
dushmandan ozod qilish uchun b lgan janglarda ham qahramonlik 
namunalarini k rsatdilar. 1944— yil kuz oylariga kelganda dushman 
mamlakatdan butunlay haydab chiqarildi, SSSR chegaralari tiklandi. 
zbekistonlik partizanlar. Dushmanni tor-mor etishda parti-
zanlar harakatining rni va roli katta b ldi. Urushning dushman 
Listunlik qilgan dastlabki davrida butun-butun harbiy qismlar dush-
man qurshovida qolib ketdi, k plab askar va zobitlar noilojlikdan 
asirga tushib qoldilar. Harbiy asirlarning soni 5 mln kishidan ortiqroq 
b lib, ular orasida minglab zbekistonliklar ham bor edi. 
Harbiy asirga olinganlarorasidagi komissarlar, komandirlar birin-
chilar qatorida otib tashlanaredi. Qolganlari harbiy lagerga tashlanardi, 
ularga qattiq azob berilar, och-yalon och ortiqcha yuk, keraksiz 
x randa deb ldirib yuborishar edi. Keyinchalik urush dushman 
ylaganchalik b lib chiqmagach, harbiy asirlardan tekin ishchi kuchi 
sifatida foydalana boshlandi. 
Dushman bosib olgan shahar va tumanlar aholisi Germaniyaga 
haydab ketildi. Ba'zi joylarda mehnatga layoqatli b lgan fuqarolarni 
Germaniyaga ishga yollab olib ketishga ham urindilar. 
366 
Germaniyaga haydab ketilgan sovet fuqarolari soni 4 mln.dan 
ortiq edi. Harbiy asirlar, haydab ketilgan fuqarolar Osvensim, Maut-
xauzen, Buxinvald va boshqa nlab lim lagerlarida saqlandi, 
x rlandi va k plari halok b ldi. 
Dushman ish ol qilgan tumanlar aholisining qamaldan chiqib 
olgan yoki harbiy asirlikdan qochgan jangchilar to larga, rmon-
larga yashirinib, partizancha kurashga tdilar. 
Partizanlar harakati Rossiyaning arbiy hududlarida, Ukraina 
va Belorussiyada keng tarqaldi. Partizanlar harakati Markaziy shtabi 
tayyorlab yuborgan harbiy mutaxassislar, razvedkachilar partizanlar 
orasiga borib, ularni yirik-yirik otryadlarga biriktirib, uyushgan holda 
dushmanga qarshi kurashga safarbar etdilar. Dushman qurshovidan 
chiqib olgan zbekistonlik jangchilar ham Rossiyaning arbi, 
Ukraina, Belorussiya, Moldaviya respublikalaridagi partizan q shin-
larida ishtirok etdilar. 
«Chekist» partizan otryadining razvedkachisi, q rqmas partizan 
Mamadali Topiboldiyevning nomi Belorussiyada mashhur b ldi. 
U dushmanning 67 askar va zobitlarini y q qilib, 180 tasini asirga 
oldi. MTopiboldiyev k rsatgan jasorati uchun Qahramon unvoniga 
sazovor b ldi. Belorussiyaning Pisarevo qishlo i zbek xalqining 
jasur loni nomiga Topiboldiyevka deb ataldi. Gomel atrofidagi 
«Temir y l urushi»da ishtirok etgan Jonibek Otaboyev, Bryansk 
atroflarida dushmanga t satdan zarba bergan LMusayev, 
A.Hakimov, LQosimov va boshqalarning nomlari urush solno-
masidan chmas rin oldi. 
zbekistonliklar yevropa xaloskorlari. zbekistonlik jangchilar 
Yevropa xalqlarini fashistlardan ozod etishda ham faol qatnashdilar. 
Yevropa xaloskori, birinchi zbekgenerali, 57-gvardiyachi divizi-
yasining q mondoni Sobir Rahimov Polshada shonli xotira qoldirdi. 
Uning diviziyasi Kavkazdan Sharqiy Prussiyagacha b lgan masofani 
qattiq janglar bilan bosib tdi. K rsatgan harbiy jasorati uchun u 
t rt marta Qizil Bayroq ordeni, Suvorov ordeni, Qizil YuldLiz 
ordeni va k plab medallarbilan taqdirlandi. 1943— yil martda unga 
general-mayor unvoni beriladi. 1943— yil may oyidan 1944— yil 
aprelgacha b lgan muddatda Moskvada oliy Harbiy Akademiyada 
ta'lim oldi. Sobir Rahimov Akademiyani tamomlab, avval Belorus-
siyani ozod etishda, s ngra Polshaning Grudzyandz, Gnev, 
367 

Starograd, Dzyaddovo shaharlarini ozod etish uchun b lgan janglarda 
sarkardalarga xos harbiy san'atini namoyish etdi. 1945— yil 26-martda 
Gdansk shahrini ozod etish uchun b lgan jangda qahramonlarcha 
halok b ldi. 
Sobir Rahimovga limidan s ng Qahramon unvoni berildi. 
Polsha xalqi general Sobir Rahimov nomini e'zozlab kelmoqda. 
Gdansk shahridagi k chalar, maktablarga general Sobir Rahimov 
nomi berilgan. 
zbekistonliklar Yevropa mamlakatlarida avj olgan Qarshilik 
k rsatish harakatida ham faol qatnashdilar. Ular dushmanning 
maxsus lagerlaridan qochib, Chexoslovakiya, Polsha, Yugoslaviya, 
Gretsiya, Fransiyadagi Qarshilik k rsatish harakatiga q shilib jang 
qildilar. samarqandlik G.G.Bulatov otryadi Polshada nlab k prik-
larni, temir y llarni portlatdi, dushmanning harbiy qismlari va 
jangovor texnikasi ortilgan eshelonlarni a dardi. 1944— yil rtalarida 
Slovakiyada fashistlarga qarshi k tarilgan milliy q z olonda 
zbekistonliklardan partizan otryadi komandiri V.F.Melnikov, 
R.Allamov,  A . N a r z u l l a y e v ,  R . H a m r o y e v l a r ishtirok  e t d i . 
Yugoslaviyada k rsatgan jasorati uchun far onalik Uksanboy 
Xolmatov 3 marta Yugoslaviyaning mukofotlariga sazovor b ladi. 
Fransiyada 37 millat va elatlarga mansub 2200 sovet harbiy asirlaridan 
tuzilgan partizanlar polki A.A. Kozaryan q mondonligida fransuz par-
tizanlari bilan birgalikdajangqilib, Ales, Vilfor, Sen-Sheli shaharlarini, 
Gar va Lozer departamentining qishloqlarini fashistlardan ozod qildilar. 
Bujanglarda samarqandlik Abdulla Rahmatov, Bulun ur tumanidan 
Sariboy Shomurodov, toshkentliklar - Rahmon Rahimov, Nasib 
Amirov va boshqalar faol qatnashdi. 
Fransiyaning janubini ozod etishda k rsatgan jasorati uchun 
q qonlik Hoshim Ismoilov, toshkentlik Tojiboy Ziyayev Janna d'Ark 
kresti ordeni bilan mukofotlandi. 
zbekistonliklarning Qarshilik k rsatish harakatidagi ishtiroki 
Yevropa xalqlarining fashistlar asoratidan xalos qilish harakatiga 
q shgan muhim hissa b ldi. 
Dushman ta makkor edi. Harbiy asirlar rtasida millatlarni 
bir-biriga qarshi gij-gijlash, kelib chiqishi nemislardan b Igan sovet 
fuqarolarini qulayliklar yaratish evaziga ziga xizmatkorlikka olish, 
sovet hokimiyatiga nisbatan norozilik kayfiyatida b lgan ayrim 
368 
musulmon etnik guruhlaridan siyosiy maqsadlarda foydalanishga ham 
urinib k rdi. Rozi b lmaganlarni ochlik va lim bilan q rqitar 
edi, bu usul asirlarga k proq ishlatilardi. Fashistlar Germaniya 
Vermaxtining 1942— yil dekabr oyidagi buyru i a binoan harbiy 
asirlardan «Rus ozodlik armiyasi», «Turkiston legioni», «Volga-Ural 
legioni» kabi harbiy q shilmalar tuzishdi, ulardan partizanlarga 
qarshi kurashda foydalanishdi ham. Chet el manbalarida bunday 
tuzilmalarga jalb etilganiar soni oz emas, k p emas, qariyb 1 mln. 
kishiga etganligi k rsatiladi. Bunga, ehtimol, Stalinning asirlikka tushib 
qolganlarni vatan xoinlari deb hisoblagani ham z ta'sirini k rsatgan 
b lishi mumkin. Haqiqatda esa, k pgina harbiy askarlar bunday 
legionlarga majburan kiritilgan edi, Lilar yashirin guruhlar tuzib 
partizanlar bilan aloqa bo lash y lini qidirganlar. Masalan, 1944— 
yil yanvarida Gitlerchilar «Turkiston legioni» otryadini Cherno-
goriyaga yugoslaviyalik partizanlarga qarshi jangga soladi. Otryadlarning 
birida 28 zbek yigitlari — S.Fayziyev, A.Ahmedov, Z.U.Husanov 
va boshqalar bor edi. Zobit S.Fayziyev mahalliy aholi bilan aloqa 
bo laydi va uning k rsatmasi bilan legionchilar fashist koman-
dirlarini otib tashlab, qurol-aslahalari bilan toqqa, partizanlar tomo-
niga tadi. 1944— yil 25-may kuni 28 zbekistonlik legionchilar 
Yugoslaviyada harakat qilayotgan bolgar askarlari batalyoniga q shilib 
ketadi. Ular orasida jang qilgan toshkentlik Z.U.Husanovning taqdiri 
ibratlidir. U 1941— yilda Smolenskda yarador b ladi, tuzalib safga 
qaytadi va 1943- yil 5-iyulda 228- qchi polki safida qahramonlarcha 
jang qilib o ir yaralanadi. Quroldoshlari u halok b ldi deb hisob-
lashadi, uyiga bu haqda xabar ham y llashadi, unga Qahramon 
unvoni beriladi. Ammo jangchi lmay qoladi, dushman uni o ir 
yarador holda asirga oladi, keyin «Turkiston legioni»ga kiritadi. 
Ziyamat Husanov rtoqlari bilan partizanlar tomoniga tadi. 
Priyepol shahrida fashistlarga qarshi mardona jang qilib, k plarini 
yer tishlatadi. zi ham o ir yarador b ladi, d stlari uni  o i d i 
deb hisoblashgan edi. Y q, tirik qolgan ekan, bir mahalliy ayol 
jangchini ziga keltiradi, Italiyadagi harbiy kasalxonaga joy-
lashtirishadi. U t rt marta operatsiyani boshidan kechiradi, so ay-
gach, z yurtiga keladi va Qahramon unvoniga sazovorb lganligidan 
xabar topadi. 

Gitlerchi fashistlaming sovet harbiy asirlarini z vatandoshlariga 
qarshi urishtirishga qaratilgan siyosiy nayrangi, «Turkiston legioni» 
tuzishga intilishlari ham barbod b ladi. Biroq omon qolgan asirlarning 
taqdiri ham o ir kechadi. Ular z Vataniga qaytib kelgach, gumon 
ostida b ldilar, ishga joylashishda, uy-joyli b lishda qiynaldilar. 
zbekistonlik harbiy asirlardan 15 mingdan ortiqro i yana lagerlarga, 
endi sovet hukumatining lagerlariga tashlandi va ularga shafqatsizlarcha 
munosabatda b lindi. Bunday hollar Stalin va uning atrofidagilar 
yaratgan ishonmaslik va gumonsirash nmg oqibati edi. 
Urush zining s nggi pallasiga kirdi. 
Berlin uchun qattiq jangiar b ldi. Qah-
ramonlar - Botir Boboyev, Tojiali 
Boboyev, Solih Umarov, Shuhrat 
ordenining t iiq kavalerlari Abdulla 
T qmoqov va Said Noinozovlar Berlinni zabt etishda qahramonlarcha 
jang qildilar. «Berlin olinganligi uchun» medali bilan zbekistonlik 
jangchilardan 1706 kishi taqdirlandi. Fashistlar Germaniyasi tor-
mor etildi. Germaniya ustidan qozonilgan alaba uchun medali bilan 
109208 zbekistonlik jangchi taqdirlandi. 
zbekistonlik jangchilar Yaponiyaga qarshi urushda ham faol 
qatnashdilar. Ular 22-,79-,275-,388-,221-diviziya va boshqa harbiy 
qismlarning tarkibida jang qildilar. Seysin port shahrini egallashda 
335- qchi diviziyasida leytenant Fozil Karimov, razvedkachi Vali 
Sulaymonov alohida jasorat k rsatdilar. Dushman sohiliga tushirilgan 
desantchilar orasida pulemyotchi Nishon Bozorov mardona jang 
qilib yaponlarning 10 ta askari, 2 ta zobitini yer tishlatdi. U «Jasorat 
uchun» medali bilan mukofotlandi. Shuningdek, leytenant 
A.A.Karimov, qchi vzvod komandiri, kichik leytenant U.Doni-
yorov, pulemyotchilar qismi komandiri S.Q chqorov va boshqalar 
dushmanga qaqshatqich zarba berdilar. 
Shimoli-sharqiy Xitoy va Korayani egallab turgan bir millionlik 
Kvantun armiyasi tor-mor qilindi, Janubiy Saxalin, Kurill orollari 
yapon q shinlaridan ozod qilindi. Yaponiya tor-mor etildi. 
zbekistonliklarning urushda k rsatgan mardligi va jasorati 
yuqori baholandi. 120 ming zbekistonlik jangchilar, jumladan, 70 
ming zbek yigit va qizlari orden va medallar bilan mukofotlandi. 
300 ga yaqin askar va komandirlar Qahramon unvoniga sazovor