Arxivshunoslik ta’lim yo‘nalishi 20. 90-guruh talabasi Mashrabov Sardorbekning jahon arxivlari tarixi fanidan «Skandinaviya davlatlarida arxivlar faoliyati tarixi

1.3.Norvegiya va Finlandiyada arxivning tashkil topishi
Norvegiya milliy arxivi . Norvegiya davlat muassasalarining arxiv materiallarini saqlash , shuningdek, shaxsiy arxivlarni saqlashga hissa qo`shish uchun ma`sul muassasadir. U bu ishni mintaqaviy davlat arxivlari bilan hamkorlikda amalga oshiradi va ular bilan birgalikda Norvegiya milliy arxiv xizmatlarini tashkil etadi.
Milliy arxiv 1817-yilda tashkil etilgan. Henrik Verjand birinchi milliy arxivchi etib tayinlangan.Norvegiya milliy arxivi Madaniyat vazirligi qoshida mustaqil davlat organi hisoblanadi. Milliy arxiv va viloyat arxivlarining asosiy vazifalari davlat muassasalari arxiv materiallarini saqlash, ushbu materialdan aholi foydalanishi uchun foydalanish, vazirliklar, viloyat va tumanlar hokimiyatlari tizimida ish yuritish bo`yicha ishlarni nazorat qilish hamda ularga hissa qo`shishdan iborat. Norvegiya neft va gaz arxivi Stavanger mintaqaviy davlat arxivida saqlanadi. Bu ham davlat organlari, xususiy tashkilot va kampaniyalarning 5000 pagon metrga yaqin arxiv hujjatlari saqalaydi.Eng katta to`plam Statiol arxivi bo`lib, taxminan 1300 pagon metrni tashkil etadi.⁶
Norvegiya ancha muddat mobaynida Daniyaga qaram bo`lgan va u bilan uniya(ittifoq) da 1814-yilga qadar qoldi. Mamlakatni boshqarish bo`yicha hujjatlar, Daniya qirolining SHvetsiyadagi noibi – shtatgalterni konselariyasi tarkibida alohida saqlangan, biroq mazkur hujjatlarning eng muhim ahamiyatga ega bo`lgan qismi Daniyaga olib chiqib ketilgan. O`rta asrlardagi yana bir muhim arxiv, Janubiy Norvegiya arxiyepiskoplari xuzurida tashkil topdi. Biroq, ushbu arxiv ham, davlatga xoinlik,xiyonat qilishda ayblangan, Janubiy Norvegiya arxiyepiskopi Olaf Engelbrextson chetga olib qochib ketganida, Germaniyaga, Myunxenga olib borilgan.⁷
Norvegiya davlat arxivi – Rigsarxiv deb nomlanib, uni davlat arxivshunosi boshqargan.Maoshi 4600 kron miqdorda bo`lgan. Arxivshunoslarning asosiy uchtasi 2000 krondan, yordamchilari 1500 krondan va nusxa oluvchisi 1200kron, qorovuli esa 800 kron maosh olishgan.Norvegiya davlat arxivi tarixida 1866-yilda muhim voqea yuz berdi. Akersguss qal`asidagi eski tor imoratda joylashgan davlat arxivi, Storting binosidagi keng xonaga ko`chirildi.Davlat arxivlarida saqlanayotgan materiallarga ilmiy jihatdan ishlov berish 1847-yilda boshlandi. Shu yilda yorliqlar to`plami nashr etildi. 1850-yilda esa tarixiy aktlarni nashr qilish yo`lga qo`yildi. 1800-yilda mana shu singari tarixiy hujjatlarni chop etish uchun alohida kimissiya tuziladi.⁸ Norvegiyada sud arxivi. Norvegiyada genealogistlar uchun uchta turdagi sud hujjatlari mavjud: vasiylik, er va fuqarolik sudlari hujjatlari. Ushbu yozuvlarning to'liq tavsifini Norvegiya Probate Records va Norvegiya Yer va mulkida topish mumkin . Bu yerda muhokama qilingan fuqarolik sudlari hujjatlari oddiygina sud hujjatlari deb ataladi. Ko'pgina sud yozuvlari 1600-yillarda boshlanadi va ular jinoiy va fuqarolik ishlarini qayd qiladi. 1687 yilda vasiylik to'g'risidagi qonun qabul qilinishidan oldin, ko'plab proba yozuvlari umumiy sud hujjatlarining bir qismi edi. Yerni o'tkazish bilan bog'liq ko'plab ishlar ham sud hujjatlarining bir qismidir. Sud hujjatlarida siz bir nechta turli xil ishlarni topasiz:Oilaning bir necha avlodlari sanab o'tilishi mumkin bo'lgan allodial yerga (mustaqil va xususiy yerlarga) oid ishlar. Pensiya shartnomalari ( Føderådkontrakt yoki kårbrev ), bunda fermer xo'jaligi merosxo'rlarga umrining oxirigacha parvarish qilish evaziga topshiriladi. Otalik to'g'risidagi da'volar, shu jumladan noqonuniy bolalarning ota-onalariga nisbatan undiriladigan jarimalar, meros holatlari, o'g'irlik, hujum va qotillik kabi jinoiy ishlar. Eng qadimgi manbalardan ko'ramizki, Norvegiyadagi barcha erkin erkaklar sudda uchrashish majburiyati bor edi ( ting ), bu bygdeting yoki allting deb ataladi. Ting so'zi muzokara yoki munozara degan ma'noni anglatadi. Bunday yig'ilishlar butun Shimoliy Yevropada keng tarqalgan bo'lib, u yerda sud a'zolari hakamlar hay'ati bo'lish va hukm chiqarish uchun tanlangan. Sud barcha nizolar va nizolarni yuzaga kelganda ko'rib chiqishi kerak edi. Ilk davrlarda hamma ularni bilishini ta'minlash uchun sudda qonunlar o'qilgan. Qonun o'qilgandan so'ng, hamma uni bilishi kerak edi. Sud, shuningdek, jamiyat uchun qoidalarni qabul qiladigan mahalliy hokimiyat organi edi. Taxminlarga ko'ra, ko'chmas mulkning eng dastlabki sotuv guvohlar ishtirokida sotilishi kerak bo'lgan mulkda sodir bo'lgan. Bu so'z skyte deyiladi, ya'ni topshirish dalolatnomasi, mulkdan bir bo'lak yer olib, yangi egasining bag'riga qo'yilgan davrdan kelib chiqadi. Biroq, eng boshidanoq sud ko'chmas mulk bo'yicha xususiy bitimlar tuzish uchun munosib joyga aylandi. Qadim zamonlardan beri butun xalq guvoh sifatida ishtirok etgan holda bitim tuzish odat tusiga kirgan. Ammo amalda bu har doim ham oson emas edi. Asta-sekin kelishuv sudda tuzilganligi yetarli bo`ladigan bo`ldi. Sudda jamoatchilik ishtirokida biror narsa o'qilganida, nima sodir bo'lganiga guvoh bo'lganlar ko'p edi. Ammo odamlarning umri cheklangan, shuning uchun sud jarayonini yozishga topshirish masalasi paydo bo'ldi. 1590 yil 16 avgustda Norvegiyada ishlarni ko'rib chiqish tartibi to'g'risida farmon qabul qilindi. Sud hali ham muhim o'ringa ega bo'lishi kerak va jamoatchilik hali ham uchrashishi kerak edi. Bu amaliyot 1687 yilgacha Norvegiya qonuni bilan bekor qilinmadi. Ammo 1590 yilgi farmon sudni o'tkazish uslubiga ko'p o'zgarishlar kiritdi. 1591-yil 31-iyuldagi farmonda qasamyod qilgan ulamolar ( sorenskriver ) sudda yordam berish uchun ishtirok etishlari kerak edi. Bora-bora bu ulamolar muhim vazifalarni xalqdan o'z zimmalariga olish odat tusiga kirgan. Avvaliga ulamolar sudya bo‘lishgan, biroq vaqt o‘tishi bilan bosh hakamlar bo‘lishgan. Har bir bydjet odatda o'z sud okrugida o'tkazildi. Yiliga uchta sud - bahor, yoz va kuzda o'tkazish odat edi. Biznes yoki soliq bo'yicha maxsus sud chaqirilishi mumkin. To'rt yoki besh oylik muddat ko'pincha ishni sudga olib borishni kutish uchun juda uzoq edi. Biroq, 1735 yildan boshlab hayot, or-nomus yoki tinchlik bilan bog'liq bo'lgan ishlar maxsus sudni talab qilishi mumkin edi. Keyinchalik bu mehmon yoki begona odam ishtirok etgan holatlarni o'z ichiga oldi. Mehmonlar sudi nizoning bir qismi yurisdiktsiya uchun begona bo'lganida o'rnatildi. Keyin sud imkon qadar tezroq o'tkazilishi kerak, shunda begona odam kutishi yoki masalani hal qilish uchun keyinroq qaytib kelishi shart emas.
Ba'zan sud zalidan tashqarida chegaralar yoki ko'chmas mulk nizolariga taalluqli ishlarni ko'rib chiqish kerak edi, odatda mulkka tegishli yoki bu turdagi ishlar maxsus sudda ko'rib chiqilishi mumkin edi. Ammo baribir ishni sudga olib borishni kutish uchun to'rt-besh oy uzoq davom etdi va 1797 yildan boshlab har oyda sud o'tkazila boshlandi. Bu sudlar kotib (sorenskriver) idorasida o'tkazilgan. Jarayon og'zaki protseduradan, aslida, yozma protseduraga aylandi. Odatda kichikroq sud okruglarida har oyda ikki marta sud o'tkaziladi, lekin kattaroq joylarda deyarli har haftada. 1936 yildan terminologiya va sud tartibi o'zgartirildi. Endi sud hujjatlari olib kelinganda kunduzgi jurnalda ro'yxatga olindi va keyinchalik rasmiy bayonnomaga kiritildi. O'sha paytdan boshlab sudga har ish kuni kirish mumkin edi.⁹