Ashurov Sirojiddinning "Yosh fiziologiysi va gigiyenasi"

Diqqatning bo’linishi – bu diqqatning bir ob’ektdan ikkinchisiga ixtiyorsiz o‘tkazilishi. Bo’linish tashqi seskantiruvchilar ta’sirida yuz berishi mumkin. Diqqatni ko‘proq to‘satdan paydo bo‘ladigan, o‘zgaruvchan kuch va chastota bilan ta’sir ko‘rsatadigan jism va hodisalar chalg‘itadi. Diqqatning ichki bo’linishi kuchli kechinmalar, yot hissiyotlar, va odam ayni damda mashg‘ul bo‘lgan ishiga qiziqish va mas’uliyatning mavjud emasligi ta’siri ostida paydo bo‘ladi.
2 Rasm.
Chalg‘ituvchi ta’sirlarga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati to‘siqlarga moslashuvchanlik deb ataladi. Odamlarda bu qobiliyatning rivojlanishida nerv tizimidagi farqlar, aynan, uning kuchi, shuningdek, to‘siqlarga qarshilik ko‘rsatishni oshirishga qaratilagan maxsus mashqlar bilan belgilangan ko‘plab individual tafovutlar kuzatiladi (5.2 rasm).
Diqqat xususiyatlarini o‘rganishda parishonxotirlik haqidagi masala muhim ahamiyat kasb etadi. Parishonxotirlik deb, odatda, ikki turlicha hodisaga aytiladi. Birinchidan, ko‘p hollarda parishonxotirlik deb, insonning atrofidagilarga e’tibor bermasdan, ishga haddan tashqari berilib ketishining natijasiga aytiladi. Parishonxotirlikning bu turi u yoki bu faoliyatda kuchli jamlanganlik natijasida yuzaga kelganligi sababli soxta parishonxotirlik deb ataladi.
Parishonxotirlikning umuman boshqa bir turi inson diqqatini hech bir narsada uzoq vaqt jamlay olmagan vaziyatda, hech birida ushlanib qolmasdan, muntazam ravishda bir ob’ektdan ikkinchisiga yoki bir hodisadan ikkinchisiga o‘tib turishida kuzatiladi. Parishonxotirlikning bu turi haqiqiy parishonxotirlik deb ataladi. Haqiqiy parishonxotirlikdan aziyat chekuvchi insonning ixtiyoriy diqqati o‘ta beqarorligi va chalg‘ib turishi bilan farqlanadi.
Haqiqiy parishonxotirlikning sabablari turlichadir. Bular asab tizimining umumiy izdan chiqishi, qon kasalliklari, kislorod etishmovchiligi, jismoniy yoki aqliy toliqish, og‘ir hissiy kechinmalar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, diqqat parishonxotirligining sabablaridan biri olingan taassurotlarning ko‘pligi, shuningdek, betartib havas va qiziqishlar ham bo‘lishi mumkin.
Diqqat o‘zining rivojlanish bosqichlariga ega. Bola hayotining birinchi oylarida faqat ixtiyorsiz diqqatning mavjudligi kuzatiladi. Bola dastlab kuchli yoki keskin farq qiladigan tashqi qo‘zg‘atuvchilarni sezadi. Uch oylik bo‘lishi bilan bola, hayoti bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ob’ektlar bilan ko‘proq qiziqa boshlaydi. 5-7 oyligida bola etarlicha uzoq vaqt davomida qandaydir jismni kuzatishi, ushlab ko‘rishi, og‘ziga olishi mumkin. Ayniqsa, yorqin va yaltiroq jismlarga bo‘lgan qiziqishi yaqqolroq ko‘rinadi. Bu ixtiyorsiz diqqatning to‘la rivojlanganligidan dalolat beradi.
Ixtiyoriy diqqatning nishonalari, odatda, birinchi yilning oxiri ikkinchi yilning boshlariga kelib, namoyon bo‘la boshlaydi. Bolada ixtiyoriy diqqatning shakllanishi va rivojlanishi uni tarbiyalash jarayoni bilan bog‘liq. Bolaning atrofidagi odamlar asta-sekin bolani o‘zi istaganini emas, balki, uning qilishi zarur bo‘lganlarni bajarishga o‘rgatib boradilar.
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o‘yin katta ahamiyatga ega. O‘yin jarayonida bola o‘z harakatlarini o‘yin talablariga muvofiqlashtirishni va ularni qoidalarga mos ravishda yo‘naltirishni o‘rganadi. Ko‘pchilik jismlar va hodisalar bilan tanishib borish, oddiy munosabatlarni farqlash malakasining asta-sekin shakllanishi, ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatlashish, ular bilan sayr qilish va o‘yinlar o‘ynash, boshqa jismlar va o‘yinchoqlarni o‘ynatish – bularning barchasi bolaning shaxsiy tajribasini boyitadi, shu bilan birga, uning qiziqishlari va diqqatini rivojlantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy xususiyati ixtiyoriy diqqatining etarlicha barqaror emasligidan iborat. Bola yot seskantiruvchilarga oson chalg‘iydi, uning diqqati o‘ta hissiyotlidir. Asta-sekin bolada mashqlar va iroda kuchi yordamida o‘z diqqatini boshqara olish layoqati shakllanadi.
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida maktab alohida ahamiyat kasb etadi. Maktab mashg‘ulotlari jarayonida bola intizomga o‘rganadi, unda qunt qilish, hulq-atvorini nazorat qilish layoqati shakllanadi. SHuni aytib o‘tish lozimki, maktab yoshida ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi ham ma’lum bosqichlardan o‘tadi. Boshlang‘ich sinflarda bola mashg‘ulotlarda o‘z hulq-atvorini to‘liq nazorat qila olmaydi, unda ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi.
Yuqori sinflarda o‘smirning ixtiyoriy diqqati yuqori taraqqiyot darajasiga ko‘tariladi. O‘quvchi etarlicha uzoq vaqt davomida ma’lum faoliyat turi bilan shug‘ullana oladi, o‘z hulq-atvorini nazorat qiladi. Lekin, shuni ko‘zda tutish lozimki, diqqat sifatiga tarbiyalash sharoitlarining o‘zi emas, balki, yosh xususiyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. 13-15 yoshlarda sodir bo‘ladigan fiziologik o‘zgarishlar yuqori darajadagi toliqish va ta’sirchanlik bilan birgalikda kechadi, va ba’zi holatlarda diqqatning pasayishiga olib keladi.
SHunday qilib, diqqatning rivojlanishida ikki asosiy bosqichni ajratish mumkin: asosiy xususiyati tashqi tomondan belgilangan diqqatning ustunligidan iborat bo‘lgan maktabgacha rivojlanish bosqichi va ichki diqqatning jadal rivojlanishi xususiyatiga ega bo‘lgan maktab davri rivojlanishi bosqichlaridir.
Diqqatning fiziologik mexanizmlari haqida so‘z yuritib, shunga e’tibor berish lozimki, ahamiyatli ta’sirlarni tanlash faqat organizmning, faol miya faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy hushyorligidagina mumkindir. Hushyorlik darajalarini tashqi alomatlardan aniqlash mumkin bo‘lganidek, elektroensefalograf (EYEG) asbobida ham aniqlash mumkin. Bu asbob miyaning kuchsiz toklari bo‘yicha uning elektr faolligini aniqlaydi. Odatda hushyorlikning 5 ta bosqichi farqlanadi: chuqur uyqu, mudroq, osoyishta hushyorlik, faol (sergak) hushyorlik, haddan tashqari hushyorlik. Samarali diqqat osoyishta va faol hushyorlik bosqichlarida mumkindir, boshqa bosqichlarda esa diqqatning asosiy xususiyatlari o‘zgaradi va faqat alohida funksiyalarnigina bajarishi mumkin. Masalan, idrok paytida faqat 1-2 ta eng muhim qo‘zg‘atuvchilarga reaksiya bo‘lishi mumkin, boshqalariga esa reaksiya umuman bo‘lmaydi. Shuning uchun, masalan, charchagan ona turli shovqinlarda qattiq uxlayveradi, lekin yonida yotgan bolasining yengilgina harakatidan uyg‘onadi. Miyani faollashtirish uning nospetsifik tizimi, shu jumladan retikulyar formatsiya, diffuziyali talamik tizimi, gipotalamik tuzilmasi, gippokamp va h. orqali amalga oshiriladi. Shu tariqa, ko‘tarilayotgan retikulyar formatsiyaning qo‘zg‘alishi bosh miya qobig‘ida tezkor elektr tebranishlarining paydo bo‘lishini keltirib chiqaradi (desinxronizatsiya hodisasi), asab jarayonlarining harakatchanligini oshiradi, sezuvchanlik boshlanishini pasaytiradi, bu esa organizm diqqatining umumiy holatiga juda o‘xshashdir.
Psixologik faoliyatni muayyan yo‘nalishda jamlash va bir vaqtning o‘zida boshqa narsalardan chalg‘ishga, bosh miyasining katta yarim pallalari qobig‘ida asabning qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining o‘zaro induksiyasi qonuni tufayli erishiladi, siz u bilan anatomiya va fiziologiya kursida tanishgansiz. Katta yarim pallalar qobig‘ida tashqi signal ta’sirida yuzaga kelgan qo‘zg‘alish o‘chog‘i qobiqning boshqa uchastkalarida tormozlanishni keltirib chiqaradi. Shu tariqa diqqat qaratilgan narsani qabul qilish yoki u haqda fikrlash uchun optimal, ya’ni eng yaxshi sharoit ta’minlanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   Danilova N.N., Krylova A.L. Oliy nerv faoliyati fiziologiyasi. M.: Moskva davlat universiteti, 1989-yil
   
2. 
   Dubrovinskaya N.V. Diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari. L .: Fan, 1985-yil
   
3. 
   Diqqatning neyrofiziologik mexanizmlari // Ed. E. D. Chomskoy, Moskva: Moskva davlat universiteti, 1979-yil
   
4. 
   Suvorov N.F., Tairov O.P. Selektiv diqqatning psixofiziologik mexanizmlari. L .: Fan, 1985-yil
   
5. 
   Bartlett F. Chelovek zapominayet. // Xrestomatiya po psixologii pamyati/ pod red. Y.B. Gippenreyter i V.Y. Romanova. – Moskva, 2002 g. – str.292-303.
   
6. 
   Vekker L.M. Psixicheskiye protsesso‘: V 3 t. – T.№. – L., 1981.
   
7. 
   Velichkovskiy B.M. Sovremennaya kognitivnaya psixologiya. M.,1982.
   
8. 
   Vigotskiy L.S., Luriya A.R. Pamyat primitivnogo cheloveka kulturnoye razvitiye spetsialno‘x funksiy: pamyat. // Xrestomatiya po psixologii pamyati / pod red. Y.B. Gippenreyter i V.Y. Romanova. – Moskva, 2002 g. – str.390-405.
   
9. 
   Dormashev Y.B., Romanov V.Y. Psixologiya vnimaniya. M. 1995.
   
10. 
    Jane P. Evolutsiya pamyati i ponyatiya vremeni. // Xrestomatiya po psixologii pamyati / pod red. Y.B. Gippenreyter i V.Y. Romanova. – Moskva, 2002 g. – str.371-379.
    
11. 
    Zeygarnik B.V. Vosproizvedeniye nezavershenno‘x deystviy i zavershenno‘x deystviy. // Xrestomatiya po psixologii pamyati / pod red. Y.B. Gippenreyter i V.Y. Romanova. – Moskva, 2002 g. – str.437-452.
    
12. 
    Zeygarnik B.V. Patopsixologiya. M., 2002.
    
13. 
    Issledovaniya pamyati / Pod red. N. N. Korj. M., 1989.
    
14. 
    Internet resurslari
    
15. 
    http//www.ziyonet.uz
    
16. 
    www.edu.uz