Asosiy sabzavotlarning gullarining tuzilishi

4-машғулот
Asosiy sabzavotlarning gullarining tuzilishi.
Салат. Гуллари икки жинсли, найчасимон, оч сариқ рангда, майда бўлиб, саватсимон тўпгуллар ҳосил қилган. Ҳар бир саватда 10—12—20 гул бўлади, эрта саҳарда бирозгина очилади ва орадан 2-3 соат ўт- гач яна ётилади. Устунчаси чангдонларнинг найчасида жойлашган. Чангдонлар гул оғзининг очилишига қараб найчадан ташқарига чиқади. Гулогзи очилиб қолган гулдонлар бўйлаб гулчанг билан қопланади. Бошқа чангдан чангланиши ўз-ўзидан чанг-лангандан кейин рўй бериши мумкин.


9-расм. Помидор гул туплами:
/-гулнн крндаланг кесимн: и-гултожн- барги: 6-гулбаргн: e-оталиги: г-оналик ориэчаси: устунча: е-тугун: 2-янги
очнлган гул: 3—4-бичишга яроцлн
рунча: 5—«З-рнвожланмаган гунча.
Шунинг учун бошқа ўсимлик-ларнинг гулчангидан чангланиши кам-дан кам учрайди.
Помидор. Оддий гулларида гултожи беш аъзоли. бошоқсимон, сариқ, ўртача катталикда (9-расм). Чангчиси бешта бўлиб, конус шаклида бир-бири билан қўшилиб кетган Уруғчиси эса ана шу конуснинг ичида бўлади. Чангчиларни икки уяли, фертил гулчанг доначалари билан тўлган халтачалари бўлади. Чанг етилгандан сўнг халтачаларда узунасига ёриқ ҳ0сил бўлади. Уруғчиси битта бўлиб, унда ипсимон устунчаси бор. Оғизчаси бўртикли, оч яшил ранг­да, гулчангларнинг учи билан бир сатҳда ва уларнинг бевосита ёнида жойлашади. Чангдонлар очилганда гулчанг осонгина гул оғзига тушади ва тугунчани чанглатади. Гулоғзи гулчангдан 1—2 кун олдин етилади. Пишгандан кейин ундан ёпишқоқ суюқлик ажралиб чиқади, бу суюқлик гулчангнинг униб чиқишига ёрдам беради. Бошқа ўсимликлардан чангланганда баъзан уруғлар ҳосил бўлиши мумкин. Лекин бу ҳодиса иссиқ пайтда гулларга ҳашарот қўнгандагина руй бериши мум­кин.
Мураккаб гулларда гулбаргларнинг сони ортади, уруғчиси ўсиб кетади.
Кам шохлайдиган ўсимликларда 4—12 та гул бўлади, кўп шохлайдиган ўсимликларда эса 100 дан ортиқ гул пайдо бўлади. Об-ҳаво шароитига қараб помидор гули 5—6 кунгача очилиб туради.
Қалампир. Гуллари якка якка бўлиб, узун ёки қисқа гул бандларда ҳосил бўлади. Гул косабарглари бешта, гулбарглари бешдан тўққизгача (10-расм),
10- расм. Қаламппр гуллари:
/-ачо 1Ч\ калампирни оддий si макда гули; 2-калампирни ривож-


ланган гу.ти.
чангчилари бешта бўлиб, гултожининг найчасига ёпишиб ўсади. Шонаси устида бўлади. Гултожининг ранги окиш-сариқдан тортиб кулранг-бинафшагача, гул орзи чангдонлар очилишидан 2-12 соат олдин етиладн.



11-расм. Бак-зажоп гултожисини шаклп, шокплалигп, уни кесик- лигшщ юза ёкн чукурлпги.
Бақлажон. Гуллари якка якка бўлиб, 2—10 та- гача тўп гуллар ҳосил қилган. Гулининг узунлиги 1 — 6 мм, гул косаси қўнғироқсимон бўлиб тиканли. Гултожи 5-7 гулбаргдан иборат бўлиб, бинафша рангдадир. Гул­барглари ўткир бурчакли ёки уч томони ўтмас бўлиб, устки қисми бурмали (11-расм). Чангчиси 5 та бўлиб, гултожининг найига қўшилиб кетган. Чангдонлари узун, уруғчи атрофида найча ҳосил қилинган, сариқ рангли икки паллали устунчаси одатда чангчилар би­лан бир сатҳда, баъзан улардан сал юқорироқда ёки пастроқда бўлади. Шонаси устида бўлади. Чангдонлари ва гулоғзи гул очилиши билан бир вақтда пишиб етилади.
Четдан чангланадиган ўсимликларда гуллариинг тузилиши. Сабзавот экинларининг кўпчилиги четдан чанг­ланадиган ўсимликлар бўлиб, уларнинг тухум ҳужайралари шу турга кирадиган бошқа ўсимликнинг гулчанги спермаси билан уруғланиши мумкин. Четдан чанглана­диган ўсимликлар билан селекция ишлари олиб бораётганда селекция намуналарини бир-биридан жуда эҳтиёткорлик билан ажратиб қўйиш керак. Бундай ҳолда уруғларни бичиш зарурияти қолмайди.
Четдан чангланадиган ёки ксеногам ўсимликларда автогам чангланиш (биргина гулнинг ўзида) ёки гейтеногам чангланиш (худди шу ўсимликнинг бошқа гулларидан чангланиш) оқибатида гулоғзида шу ўсимлик чангининг тушишига қаршилик кўрсатадиган хилма- хил мосламалари булади. Четдан чангланиш сарсабил ва немало^ ўсимликларида, икки уялилик маккажўхори ва ошқовоқ ўсимликларида гулларнинг алоҳида жойлашганлигидан, икки жинсли гуллари бўлган бошқа ўсимликларда гулнинг тузилиши оқибатида четдан чангла­ниш руй беради. Четдан чангланишга имкон берадиган ўсимлик гулларининг энг кўп тарқалган мосламаларига қуйидагилар киритилади: дохогамия чангдонлар ва гулоғзининг бир вақтда пишиб етишмаслиги (пиёз, лавлаги ва сабзи ўсимликларида гулдонлар олдинроқ етилади — протерандрия рўй беради, турп, шолғом ва карам ўсимликларида олдинроқ гулоғзи етилади — протогиния рўй беради); геркогамия — гулдонларнинг ва гулдаги оғизчанинг шундай жойланишини, бунда соф механик сабабларга кўра гулчанг ўз гулининг ofизчасига туша олмайди (шолғом ва карамда), гетерости- лия — устунчаларининг хилма-хиллиги (помидор, бақлажонда) (12-расм).
Уз-узидан чангланишга купгина холларда деярли барча четдан чангланадиган усимликларда руй бера- диган зрдиса царшилик курсатаднки, бунда уругчи- нинг ошзчасига тушган гулчанг униб чицмайди ёки уругчининг ту^имасига кирса з^ам уруглантириш зр- дисаси руй бермайди.

12. 
    расм. Баклажоп гули гетеростилияси-устунчаларшшг хплма-
    

хиллигл:
/•опалмк >стунчаси, оталнк элементндан киска: 2-оиалпк ва оталнк элемент- лари бир хил баландлнкда; 5-оналнк устунчасп оталнк элементндан баланд
жойлашган.

12. 
    расм. Карам гули:
    

/,2-бнчишга ярамайдиган
рунчалар; 3,4-бичишга ярок-
ли рунчалар; 5-бичилмаган
гул; 6-бнчилган гул.



14-расм. Пиёз гули: