Asosiy tayanch tushunchalar

Strukturalizm va uning yo`nalishlari

Reja:

1. 
   Praga sturkturalizmi.
   
2. 
   Amerika strukturalizmi.
   
3. 
   Kopengagen strukturalizmi.
   

Asosiy tayanch tushunchalar:
Tilni ishoralar (belgilar) sistemasi sifatida o`rganish; funksional lingvistika; deskriptiv metod - matnni eng ixcham va tugal ifoda qilishni talab qiladigan tasvirlash metodi; distrubitsiya – ma`lum til birligi qo`llanishi mumkin bo`lgan va qo`llanishi mumkin bo`lmagan doiralar yig`indisi; glossematika.

Strukturalizm - struktural lingvistika XX asrning 20 yillarining oxirrog`ida (1926) yuzaga kelib, hozirgi zamon tilshunosligining o`ziga xos etakchi oqimlaridan, yo`na-lishlaridan biri bo`lib qoldi. Ushbu tilshunoslik til strukturasini (qurilishini) til nazariyasining asosi deb bildi.

Struktural lingvistika tilni ishoralar (belgilar) sistemasi sifatida o`rganadi va uning shartli belgilik hususiyati bilangina qiziqadi. U tildagi belgilarning munosabatlari, oppoziciyalari yoki funkciyalariga alohida e`tibor berganidan til birliklaridan biri mavjud bo`lgani uchungina boshqasi mavjuddir deb hisoblaydi. Struktural lingvistika o`zaro munosabatlardan mustaqil ravishdagi materiyaning yoki reallikning bo`lishini inkor qiladi. Shunga ko`ra lingvistik birliklar munosabatlar orqali belgilanishi lozimligini qayd etadi. Vaholanki lingvistik birliklar birlamchi bo`lib, ular orasidagi munosabat shu birliklar mavjud bo`lgani uchungina mavjuddir.
Hozirgi davrda strukturalizmning asosiy maktablari uchta bo`lib, ular Praga strukturalizmi, Amerika strukturalizmi va Kopengagen strukturalizmi nomi bilan ataladi.
Praga sturkturalizmi. Praga strukturalizmi 1926 yilda Chexoslovakiyaning poytaxti Praga shahrida tashkil topdi. Ayni strukturalizm umumiy tilshunoslikda funksional lingvistika nomi bilan ham yuritiladi.
Ushbu maktabning funksional tilshunoslik deb atalishi asosida til birliklarining har biri muayyan funkciyaga egaligi, ularning tilda (nutqda) muayyan vazifani bajarish g`oyasi yotadi.
Funksional lingvistika maktabi vakillari: V. Matezius,
B. Trinka, I. Vaxek, B. Gavranek, N.S. Trubeckoy, R.O.Yakobson, S.I.Karcevskiy va boshqalar.
Praga maktabi ta`limotining asosiy g`oyalari quyidagilar:

1. 
   Tilshunoslik – o`z ob`ektiga ega bo`lgan mustaqil fan.
   
2. 
   Til – sistema.
   
3. 
   Til – funksional sistema. Ya`ni til muayyan maqsadga yo`naltirilgan ifoda vositalari sistemasidir.
   
4. 
   Fonologiya – nazariy fonologiya. Fonemaning so`z va
   

morfemalarni farqlash qobiliyatiga egaligi. Fonema tilning eng kichik fonologik birligi. Nutq tovushlari fonemaning moddiy simvollari, belgilari, fonemaning nutqdagi reallashishi. Demak, fonema bilan tovush farqlanadi.
5. Sinxroniya va diaxroniya. Praga strukturalistlari tilni tadqiq qilishda, asosan, sinxroniyani – sinxron metodni ilgari suradilar. Shu bilan birga ular tilning mohiyatini ochishda diaxroniyani – diaxron metodni ham hisobga oladilar. Ya`ni ular diaxroniyani inkor qilmaydilar. Demak, tilni – til hodisalarini, birliklarini tahlil qilishda sinxroniya va diaxroniya dialektik bog`liq holda olinadi.
6. Til belgisi bo`lgan so`z – mustaqil birlik. U vazifasiga, nomlanishiga ko`ra nominativ faoliyat mahsuli bo`lib, jamiyatda nominativ funkciya bajaradi.
7. Tilning morfologik sistemasi morfema bilan belgilanadi.
8. Gapning aktual bo`linishi masalasi va boshqalar.