Асослари ва прагматик хусусиятлари

4. Мақол-матал типидаги паремалар. “Маълумки, тил кўп қиррали 
ҳодисаларни акс эттиради, тилда типик, барқарор категориялар билан бир 
қаторда оралиқ ҳодисалар ҳам учраб туради”
26
. “Мақол ва матал оралиғида 
кенг кўламда мақол-матал типидаги ифодалар жойлашган бўлиб, улар ўзида 
мақоллик ва маталлик хусусиятларини акс эттиради. Бундай ифодаларнинг 
ўзига хос хусусияти шундан иборатки, уларда бир қисм сўзлар ўз маъносида 
ишлатилса, иккинчи қисми кўчма маъно ифодалайди”
27
. Масалан: Бой бойга 
боқар, Сув сойга оқар. Ҳамсоя ҳамсоядан улги олар, Қовун қовундан ранг. 
Демак, грамматик жиҳатдан тугалланган фикрни билдирувчи, ўткир 
мазмунли, кўчма маънода ишлатилувчи қисқа, ихчам халқ ҳикматлари мақол; 
грамматик жиҳатдан тугалланган фикрни билдирувчи, фақат ўз маъносида – 
тўғри маънода қўлланилувчи қисқа, ихчам халқ ҳикматлари матал; бир қисми 
ўз маъносида, иккинчи қисми кўчма маънода қўлланилувчи қисқа, ихчам 
халқ ҳикматлари мақол-матал типидаги паремалар ҳисобланади. 
Иккинчи 
боб 
“Ўзбек халқ мақоллари шаклланишининг 
интралингвистик асослари” деб номланган бўлиб, унда интралингвистик 
бирликлар ёрдамида шаклланган мақоллар олтига ажратилган: 
1. Иборалар асосида шаклланган мақоллар. Семантик жиҳатдан 
умумийлик ҳосил қилувчи ибора ва мақол бирининг номинатив, 
иккинчисининг предикатив вазифа бажариши билан ўзаро фарқланади. 
Маълум шароитда алоҳидалик хусусийликка, хусусийлик эса 
умумийликка, ва аксинча, улар бир-бирига ўтиши мумкин. Бу эса тарихий 
тараққиёт, динамика жараёнини кўрсатади. Диалектикадаги бу қонуният ҳам 
мақолларнинг маълум қисми иборалардан пайдо бўлган деган хулосага 
келишимизга асос бўла олади: Санамай саккиз демаслик – Санамай саккиз 
дема. Етти ўлчаб бир кесмоқ – Етти ўлчаб, бир кес. 
2. Фольклор жанрлари асосида шаклланган мақоллар.