Асослари ва прагматик хусусиятлари

2.1. Маталлар асосида шаклланган мақоллар. “Ишонмагил 
дўстингга, сомон тиқар пўстингга”, “Чиққан қиз – чийриқдан ташқари” каби 
мақоллар маталлардан келиб чиққан бўлиб, уларнинг асосида реал воқелик 
ётади. Давр ўтиши билан бу паремалар асосида ётган воқеа-ҳодиса йўқолади 
ва унутилади ёки парема таркибидаги баъзи бир сўзлар истеъмолдан чиқади, 
архаиклашади. Натижада парема таркибидаги сўзларнинг асл маъноси 
24
Қодиров П. Сайланма. Уч жилдлик. Учинчи жилд. Юлдузли тунлар. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги 
адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. – Б. 270. 
25
Аҳмад С. Жимжитлик. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1989. – Б. 256. 
26
Фёдоров А.К. Трудные вопросы синтаксиса. – Москва: Просвещение, 1972. – С. 3. 
27
Жуков В.П. Словарь русских пословиц и поговорок. – Москва: Советская Энциклопедия, 1966. – С. 11. 

---

18 
ўқувчига тушунарли бўлмай қолади ва матал мақолга айланади. Масалан: 
“Ишонмагил дўстингга, сомон тиқар пўстингга” мақолини олайлик. “Қадим 
замонларда подшоларнинг жаллодлари айбдор одамларни... “Пўст тортиш” 
деб аталувчи қийнов усуллари билан ҳаддан ташқари азоблаб ўлдирардилар... 
Мақолда шу нарсага шаъма қилинган ҳамда: “Ҳар кимни ҳам чин дўстим деб 
ўйлаб, сир-асрорингни айтаверма. “Дўст” ниқоби остида юрган душманинг 
сирингни билиб олгач, сени “сотиб”, роса адабингни бердириши мумкин”, 
демоқчи бўлинган”
28
. 
2.2. Ривоятлар асосида шаклланган мақоллар. Aзрoилнинг бир турқи 
– бўри-дa. Бу мaқoлнинг кeлиб чиқиши бeвoситa ривoятлaргa бoриб тaқaлaди. 
Диний ривoятгa кўрa, Aзрoил тўрт фaриштaнинг бири бўлиб, унгa 
oдaмлaрнинг жoнини oлиш тoпширилгaн эмиш. Мaзкур мaқoлдa вaҳшийлик 
тимсoли бўлмиш бўри Aзрoилгa тaшбeҳ қилингaн вa у ҳaётдa рaҳм-шaфқaтни 
билмaйдигaнлaргa нисбaтaн қўллaнилaди
29
.