Astronomiya kursi

1.Yillik parallaks (yun. parallaxis — ogʻish) — Yerning Quyosh atrofida aylanishi sababli yulduzlar vaziyatlarining yillik koʻrinma oʻzgarishi. Yerdagi kuzatuvchidan yulduzgacha boʻlgan masofani aniqlashda qoʻllaniladigan kattalik. Gipotenuzasi Quyoshdan biror yulduzgacha boʻlgan masofaga, kichik kateti Yerning katta yarim oʻqiga teng boʻlgan toʻgʻri burchakli uchburchakning kichik burchagi shu yulduzning Y. p. boʻladi. Y. p. yoyning bir sekunddan (1") kam boʻlib, undan uzoq masofalarni oʻlchashda foydalaniladi

2.

8-variant

1. 
   Normal yulduzlar.
   
2. 
   Somon yo‘li. Bizning galaktikamiz: tuzilishi va tarkibi.
   
3. 
   Quyosh atrofida 370 sutka yulduziy davr bilan aylanuvchi sayyoraning sinodik davri nimaga teng bo‘lardi?
   

1. Yulduzlar – Koinotda eng ko‘p tarqalgan va Koinotning 98 foiz massasini o‘zlariga jamlab olgan obyektlardir. Yulduzlarning asosiy xususiyatlarini ularning massasi, yorqinligi va radiuslari aniqlaydi.Yulduzlar o‘zlarining turli-tumanliklari bilan ajralib turadilar. Ularning orasida umumiy xususiyatlarga ega bo‘lganlarini alohida gruppalarga ajratishimiz mumkin. Bunday ajratishlar barcha yulduzlarni o‘rganishimiz uchun qulaylik yaratadi. Ayniqsa ularni ichida yo‘ldoshlarga, pulsatsiya, chaqnashlarga va hakozolarga ega bo‘lganlari qiziqarlidir. Bunday yulduzlar ko‘pincha nostatsionar yulduzlar deb yuritiladi. Ularda bo‘lgan yoki bo‘layotgan hodisalarni o‘rganish, bizga Koinotning umumiy holatini tasavvur qilishimizga imkoniyat yaratadi. Yuqoridagi xusuyatlarga ega bo‘lmagan yulduzlar normal yulduzlar deyiladi. Tabiiyki biz yulduzlarni o‘rganishni normal yulduzlardan boshlaymiz.

2.

9-variant

1. 
   Yulduzlarning spektral sinflari.
   
2. 
   Yulduzlarning sharsimon va tarqoq to‘dalari.
   
3. 
   Quyoshning gorizontal sutkalik parallaksi 8^//,8 ga, burchak radiusi esa 16^/ ga teng. Yerga nisbatan Quyoshning chiziqiy radiusini, yuzasini va hajmini toping.
   

1.Yulduzlarlarning spektrlari yettita asosiy spektrial sinfga guruhlangan.Ular lotin alifbosida hisoblanib, quyyidagi tartibda joylashadi: O-B-A-F-G-K-M. Sinf ketma-ketligi avvalo, yulduzlarning temperaturasi va ranglari ketma-ketligida o’z aksini topadi. Nisbatan sovuq - qizil yulduzlarning spektrida neytral atomlarniing va hatto molekular birikmalarning chiziqlari ko’p uchragani holda, qaynoq havorang yulduzlarning spektrida ionlashgan atomlarning chiziqlari ko’p uchraydi.

O sinfiga kiruvchi yulduzlarning spektrida ionlashgan geliy, uglerod, azot va kislorodning intensiv yutilish chiziqlari, shuningdek, spektrning ultrabinafsha qismida ayrim kimyoviy element atomlarining ko’p marta ionlashgan chiziqlari ham uchraydi. Havorang bunday yulduzlarning temperaturasi 25 000-30 000 gradusgacha boradi.

B sinfga kiruvchi yulduzlarning spektrida neytral geliy chiziqlari juda intensiv bo’ladi. Oq-ko’kish rangdagi bunday yulduzlarning temperaturasi ~17 000 K atrofida

A sinfga kiruvchi yulduzlarning spektrida vodorodning yutilish chiziqlari intensiv bo’lib, yulduz oq rangda, temperaturasi ~11 000 K bo’ladi.

F sinfga kiruvchi yulduzlarning spektrida vodorod chiziqlari kuchsizlanib, kalsiyning ionlashgan chiziqlari intensiv bo’ladi. Och sarg’ish rangli temperaturasi ~7 000 K

G sinfiga kiruvchi yulduzlarning spektrida (jumladan, Quyoshnikida) metallarga tegishli neytral va qisman ionlashgan atomlarning chiziqlari intensiv va keng tarqalgan. Vodorodning chiziqlari ancha kuchsizlangan (intensivligi pasaygan) bo’ladi. Temperaturasi ~6 000 K.

K sinfiga kiruvchi yulduzlarning spektrida, metallarning yutilishi chiziqlari bilan birga, molekulalar birikmalarning ham chiziqlari kuzatiladi. Rangi zarg’aldoq, temperaturasi ~3 500 K

M sinfiga kiruvchi yulduzlar spektrida esa molekulalarning spektrial polosalari (ayniqsa titan oksidiga yegishli) intensiv tus oladi. Qizil rangli, temperaturasi 2 500 K.

10-variant

1. 
   Yulduzlar temperaturasi.
   
2. 
   Diffuz gaz va chang tumanliklar.
   
3. 
   Siriusning parallaksi 0ʺ,371 ga, ko‘rinma yulduz kattaligi esa –1^m,58 ga teng. Uning absolyut yulduz kattaligini toping.
   

1.

11-variant

1. 
   Yulduzlar yoqrinligi.
   
2. 
   Tashqi galaktikalar: ularning sinflari (spiral, elliptik va noto‘g‘ri).
   
3. 
   Chayon yulduz turkumining ζ yulduzining ko‘rinma yulduz kattaligi 3^m va ungacha bo‘lgan masofa 7500 yo.yiliga teng, bo‘lsa yorqinligi qanchaga teng?
   

12-variant

1. 
   Fizik o‘zgaruvchan yulduzlar.
   
2. 
   Radiogalaktikalar haqida tushuncha.
   
3. 
   Ko‘rinma yulduz kattaliklari 9^m,6 va 11^m,4 ga, parallaksi esa 0ʺ,257 ga teng bo‘lgan Kryuger 60 yulduzining absolyut yulduz kattaligini aniqlang.
   

13-variant

1. 
   Mayda planetalar.
   
2. 
   Yangi yulduzlar.
   
3. 
   Toshkentda (φ=41º20′) to‘lin oyning eng yuqori va eng quyi kulminatsiyalaridagi balandliklarini hisoblang. Oy orbitasining ekliptikaga og‘maligi (γ=5º9′) ni e’tiborga oling.
   

14-variant

1. 
   Kometalar va ularning dumlari.
   
2. 
   O‘ta yangi yulduzlar.
   
3. 
   Quyosh sistemasining eng chekkasida joylashgan planetasi – Neptunning Quyoshdan o‘rtacha uzoqligini bilgan holda (30 a.b. ) uning siderik davrini aniqlang.
   

15-variant

1. 
   Meteorlar, bolidlar.
   
2. 
   Yulduzlarning ichki energiya manbalari.
   
3. 
   Qutbiy (α Kichik Ayiq), Mistar (£, Katta Ayiq) va Kapteyn yulduzlarining parallakslari mos ravishda 0ʺ,005, 0ʺ,037 va 0ʺ,251. Bu yulduzlargacha bo‘lgan masofalarni parseklarda va yorug‘lik yillarda ifodalang.
   

16-variant

1. 
   Meteor «yomg’irlari» va parchalangan kometalar orbitalari.
   
2. 
   Yulduzlarning evolyutsiyasi va modellari (ichki tuzilish) haqida tushuncha.
   
3. 
   Uzbekistaniya asteroidining katta yarim o‘qi 3,20 a.b., ekssentrisiteti 0,063. Uning perigeliy, afeliy masofalari hamda aylanish davri topilsin.
   

17-variant

1. 
   Meteoridlar.
   
2. 
   Yulduzlarning fazoviy va xususiy harkatlari.
   
3. 
   Oy orbitasining ekliptikaga og‘maligini (γ=5º9′) e’tiborga olib, Oy markazining og‘ish (shimoliy va janubiy osmon yarim sharlarida) chegaralari qanchagacha borishini aniqlang.
   

18-variant

1. 
   Sutkalik parallaks.
   
2. 
   Quyosh sistemasining harakati.
   
3. 
   Toshkentda (φ=41º20′) to‘lin oyning eng yuqori va eng quyi kulminatsiyalaridagi balandliklarini hisoblang. Oy orbitasining ekliptikaga og‘maligi (γ=5º9′) ni e’tiborga oling.
   

19-variant

1. 
   Yillik parallaks.
   
2. 
   Yulduzlarning galaktik konsentratsiyasi.
   
3. 
   Yer Quyosh diski ustidan o‘tayotganda u Yupiterdan kuzatilganda qanday ko‘rinma burchak diametriga ega bo‘ladi? Quyoshdan Yupitergacha bo‘lgan masofa 5,2 a.b., Quyoshning parallaksi 8^//,79.
   

20-variant

1. 
   Normal yulduzlar.
   
2. 
   Somon yo‘li. Bizning galaktikamiz: tuzilishi va tarkibi.
   
3. 
   Quyosh atrofida 370 sutka yulduziy davr bilan aylanuvchi sayyoraning sinodik davri nimaga teng bo‘lardi?
   

21-variant

1. 
   Yulduzlarning spektral sinflari.
   
2. 
   Yulduzlarning sharsimon va tarqoq to‘dalari.
   
3. 
   Quyoshning gorizontal sutkalik parallaksi 8^//,8 ga, burchak radiusi esa 16^/ ga teng. Yerga nisbatan Quyoshning chiziqiy radiusini, yuzasini va hajmini toping.
   

22-variant

1. 
   Yulduzlar temperaturasi.
   
2. 
   Diffuz gaz va chang tumanliklar.
   
3. 
   Siriusning parallaksi 0ʺ,371 ga, ko‘rinma yulduz kattaligi esa –1^m,58 ga teng. Uning absolyut yulduz kattaligini toping.
   

23-variant

1. 
   Yulduzlar yoqrinligi.
   
2. 
   Tashqi galaktikalar: ularning sinflari (spiral, elliptik va noto‘g‘ri).
   
3. 
   Chayon yulduz turkumining ζ yulduzining ko‘rinma yulduz kattaligi 3^m va ungacha bo‘lgan masofa 7500 yo.yiliga teng, bo‘lsa yorqinligi qanchaga teng?
   

24-variant

1. 
   Fizik o‘zgaruvchan yulduzlar.
   
2. 
   Radiogalaktikalar haqida tushuncha.
   
3. 
   Ko‘rinma yulduz kattaliklari 9^m,6 va 11^m,4 ga, parallaksi esa 0ʺ,257 ga teng bo‘lgan Kryuger 60 yulduzining absolyut yulduz kattaligini aniqlang.
   

Fan o‘qituvchisi Tillaboyev A.M

2.