Atmosfera havosini zaharli gaz va changlardan tozalash usullari. Gidrosferani muhofaza qilish. Litosferani muhofaza qilish. Insonning xo

5.3-rasm. Chang kamerasida chang zarralarini cho’ktirish. 
 
Inersial chang yig‗uvchilar. Bunday chang yig‗uvchi - bu kesilgan 
konuslarning to‗plami 1 ular orasidagi bo‗shliqlar hosil bo‗lishi uchun 2 
tozalangan havo teshikdan kiradi 3. Changning ajralishi chang havosi harakati 
yo‗nalishi o‗zgarishiga asoslanadi, changning zarrachalari toza havoga nisbatan 
ancha katta inersiyaga ega bo‗lib, tor yo‗nalishda harakatlanishda davom etadi. 4 
va yoriqlar orqali toza havo chiqadi. 
Chang chiqindilarini tozalash uchun eng keng tarqalgan uskuna turi siklon 
hisoblanadi. 1-kirish joyidan vintli shaklidagi 2-kirish orqali tozalanadigan gaz 
dastlab silindrsimon (4), so‗ngra tananing konusning (5) qismlariga kiradi, bu 
yerda markazlashtiruvchi kuchlar ta‗sirida aylanadigan oqim ichida chang zarralari 
havodan og‗irroq, chang zarralari esa atrof-muhitga bo‗linadi va keyin tortishish 
kuchi ta‘sirida chang chiqadigan joy bilan yopiladigan 7 axlat yig‗iladi. 
5.4-rasm. Luvred chang ajratgich. 
Egzoz trubkasi 3 orqali tananing markaziy qismidan chiqadigan toza gaz 
tozalangan gaz kamerasiga 8, undan tozalangan gaz chiqarish trubkasiga 9 kiradi. 
Tozalash moslamasi odatda konusning valfi bo‗lgan chiroq shaklida amalga 
oshiriladi. Chang idishida to‗plangan changning og‗irligi qarshi vazn tomonidan 

---

yaratilgan konusning qopqog‗ining bosim kuchidan oshib ketganda, vanna 
ochiladi, changni qabul qiluvchi idishga to‗kadi va yuk ta‗sirida yana yopiladi. 
Agar siklning samaradorligi, ayniqsa mayda tarqalib ketgan suspensiyonlarda, 
kichik bo‗lsa, batareya ishlatiladi ‒ tozalanadigan gaz va chang aralashmasi bir 
sikldan ikkinchisiga ketadigan siklonlar guruhi. 
Chang yig‗ish texnikasida filtrlar keng qo‗llaniladi kichik zarrachalarning 
yuqori tutilish samaradorligini ta‘minlaydi. Tozalash jarayoni gazni gozenekli 
septum yoki qatlamli material qatlami orqali tozalashdan iborat. Septum elak kabi 
ishlaydi, o‗lchamlari g‗ovak diametridan kattaroq zarralarni o‗tkazmasdan. Kichik 
zarralar septumga kirib boradi va inersial, elektr va diffuziya mexanizmlari tufayli 
kechiktiriladi, ba‘zilari shunchaki qavsli va tarvaqaylab ketgan g‗ovak kanallarida 
bo‗ladi. Filtr materialining turi bo‗yicha filtrlar mato, tolali va taneli bo‗laklarga 
bo‗linadi. 
Katta hajmdagi gazni katta samaradorlik bilan tozalash uchun, elektrostatik 
cho‗kma. Elektrostatik cho‗ktirgichning asosiy elementi bir juft elektrod bo‗lib, 
ulardan biri toj elektrodidir, ikkinchisi yog‗ingarchilik elektrodidir. Elektrodlarga 
doimiy yuqori kuchlanish (14 dan 100 kVgacha) qo‗llaniladi. Elektrostatik 
cho‗kma ishlashining mohiyati quyidagicha. Chunki yog‗ingarchilik elektrodi 
korxona elektrodiga qaraganda ancha katta maydonga ega, ular orasida bir xil 
bo‗lmagan elektr maydon yaratiladi, ularning eng yuqori intensivligi toj 
elektrodida kuzatiladi. Yuqori voltajda korona elektrodida toj zaryadsizlanishi 
yuzaga keladi va havo ionlanishi boshlanadi ‒ manfiy va musbat zaryadlangan 
ionlar hosil bo‗ladi. Tozalangan gaz elektrodlar orasidagi bo‗shliq orqali o‗tadi, 
elektronlar chang zarralari yuzasiga adsorblanadi va shu bilan zaryadlanadi. Salbiy 
zaryadlangan chang zarralari musbat yog‗ingarchilik elektrodiga o‗tishni boshlaydi 
va unga elektr toki bilan yopishadi. Elektrodlar turli shakllarda yaratilgan, faqat toj 
elektrodida uning zichligi kontsentratorlari bilan bir xil bo‗lmagan elektr 
maydonini yaratish juda muhimdir. Shaklda quvurli yog‗ingarchilik elektrodiga 
ega bo‗lgan bir juft elektrodning qurilishi ko‗rsatilgan. 
Nam turdagi chang to‘plagichlar yuqori haroratli gazlarni toza-lash, yong‗in 
va portlash xavfli changlarni tozalash uchun foydalanish tavsiya etiladi, chang 
tutilishi bilan birga zaharli gaz aralashmalari va bug‗larni olish zarur bo‗lgan 
hollarda. Nam turdagi qurilmalar, aks holda gazli yuvish, skrubberlar deb ataladi. 
Qurilmalar turlarining nomenklaturasi xilma-xil. 
Bunday qurilmalarda tozalash uchun gaz 3 panjara ostiga kiradi, panjara 
ichidagi teshiklardan o‗tib, suyuqlik va ko‗pik 2 qatlamidan o‗tib, gaz 
pufakchalarining ichki yuzasiga zarrachalar tushishi sababli changning bir 
qismidan tozalanadi.