Atom molekulyar ta‘limotning vujudga kelishida Levkip va Demokritlarning fikrlarini ko’rsating

Lomonosov ta‘limotining mohiyatini quyidagi qoidalar bilan bayon qilish mumkin:

1. 
   
   Barcha moddalar «korpuskula» (molekula ) lardan tarkib topgan, ular bir-biridan oraliq – fazo bilan ajralgandir va ular to’xtovsiz harakatda bo’ladi.
   
2. 
   
   «Korpuskula» lar «element» (atom) lardan tarkib topgan. «Element» lar ham to’xtovsiz harakatda bo’ladi.
   
3. 
   
   «Element» lar aniq massa va o’lchamga ega.
   
4. 
   
   Oddiy moddalarning «korpuskula» lari bir xil elementlardan, murakkab moddalarning «korpuskula» lari turli elementlardan tuzilgan.
   

M.V.Lomonosovdan qariyb yarim asr keyin, ingliz olimi J.Dalton kimyo va fizika sohasida yig’ilgan tekshirish natijalarini atomistik ta‘limot asosida talqin qildi; u 1808 yilda atomistik ti‘limotni quyidagicha ta‘rifladi:

a) moddalar nixoyatda mayda zarrachlar – atomlardan tuzilgan, atom yanada kichikroq zarrachalarga bo’lina olmaydi;

b) har qaysi kimyoviy element faqat o’ziga hos «oddiy» atomlardan tuzilgan bo’lib, bu atomlar boshqa element atomlaridan farq qiladi, har bir elementning atomi o’ziga hos massa va o’lchamga ega;

v) kimyoviy reaktsiya vaqtida turli elementlarning «oddiy»

atomlari o’zaro aniq va o’zgarmas butun sonlar nisbatida birikib, «murakkab» atomlarni hosil qiladi

g) faqat boshqa – boshqa xossalarga ega bo’lgan atomlar o’zaro birika oladi, bir elementning atomlari hech qachon o’zaro kimyoviy reaktsiyaga kirishmaydi. Ular faqat bir-biridan itariladi.

Dalton atomistik ta‘limotga tayanib, kimyoning asosiy qonunlarini izohlab berdi. U kimyoviy element tushinchasiga aniq ta‘rif berdi: «kimyoviy element bir xil xossalar bilan tavsiflanadigan atomlar turidir». Bundan tashqari, u «atom massa» (ya‘ni atomning nisbiy massasi) tushunchasini kiritdi, vodorodning atom massasini shartli ravishda birga teng deb qabul qildi.

Dalton ta‘limotida kamchilliklar borligi o’sha vaqtdayoq ma‘lum bo’ldi. Dalton ta‘limoti oddiy moddalarning molekulalari bo’lishini inkor qildi. Undan tashqari Dalton murakkab moddalarning tuzilishini talqin qilishda hatoga yo’l qoyib, bir elementning bir atomi ikkinchi elementning fakat birgina atomi bilan birikadi, deb faraz qildi. Shunga asoslanib, Dalton suv formulasini NO, ammiaknikini NH, etilennikini SN shaklida ifodaladi. Dalton atom massa tushunchasi bilan «ekvivalent» tushunchasi orasidagi farkni ko’rmadi. Shuni ta‘kidlab o’tish kerakki, Daltonning oddiy moddalarda molekulalar bo’lishini inkor etishi kimyoning keyingi rivojlanishiga halol berdi.

Kimyoda atom – molekulyar ta‘limot faqat XIX asrning o’rtalaridagina uzil – kesil qaror topdi. Kimyogarlarning 1860 yilda Karlsrue shaxrida bo’lib o’tgan xalqaro anjumanida molekula va atom tushunchalarining ta‘rifi qabul qilindi. Hozir zamonaviy atom-molekulayar ta‘limotni quyidagicha bayon qilish mumkin:

1. 
   
   Moddaning kimyoviy jihatdan bo’linmaydigan eng kichik zarrachasi –
   

atom deb ataladi. Bir turdagi atomlar «kimyoviy element» deyiladi.

2. 
   
   Tabiatdagi moddalarning turli-tumanligi kimyoviy elementlar
   

atomlarining o’zaro turlicha birikishi bilan izohlanadi.

2. 
   
   Atomlar o’zaro birikib molekulalar xosil qila oladi. Molekula ayni modda tarkibini va kimyoviy xosslarini ifodalovchi eng kichik zarrachadir. Molekulalarning o’zaro jipslashishi natijasida «molekulyar tuzilishli» moddalar hosil bo’ladi. Bu moddalarda molekulalararo tortishuv kuchlari molekula tarkibidagi atomlararo tortishuv kuchlaridan kichik bo’lganligi sababli, molekulyar tuzilishli moddalar past temperaturada suyuklanadi va qaynaydi.
   
3. 
   
   Atomlar o’zaro birikishi natijasida atomlar tuzilishiga ega bo’lgan moddalar hosil bo’lishi ham mumkin. Bu moddalar ko’p miqdordagi batartib o’rnashgan atomlardan iborat bo’lib, ularni «atom tuzilishli» moddalar deb ataladi. Ular (masalan, olmos va boshqalar) yuqori haroratlarda suyuqlanadi.
   
4.