Auditorlik tashkiloti (ichki audit xizmati) faoliyatini tashkil qilish, tashkiliy tuzilmasi va xususiyatlari

Auditorlik tekshiruvlar natijalarini umumlashtirish va baholash tartibini o’rganish.

Ichki audit xizmati hisobotlarining turlari korxonalarda ichki audit xizmati haqidagi Nizomda belgilab qo’yilgan. Masalan, o’tkazilgan tekshiruv natijalari bo’yicha aynan uni o’tkazgan xodim(lar) tomonidan imzolanadigan mos keluvchi hisobotlar tuziladi.
Bunda:
a) biznes-rejaning bajarilishini tekshirish natijalari haqidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
- uni bajarilishining miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari tahlili;
- biznes rejaning bajarilishi ta’minlanmagan holatlarda aybdor shaxsni ko’rsatish orqali, aniqlangan sabablarni ta’riflash;
b) korporativ boshqaruv tamoyillariga amal qilinishini tekshirish natijalari haqida hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
- korxona boshqaruv organi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning natijaviyligi va uning ishtirokchilari (muassislari)ning qonuniy huquq va manfaatlari saqlanishining tahlili;
- korporativ boshqaruv sohasida qonunchilikning buzilishi holatlari (ta’sis hujjatlarini saqlash, korxona boshqaruv organlarining umumiy yig’ilishlarini o’tkazish, dividendlarning to’g’ri ajratilishi va to’lovlarning o’z vaqtidaligi kabilar) tahlili;
v) korxonaning moliyaviy hisoboti holatini tekshirish natijalari haqida hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
- buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzishning o’rnatilgan qoidalarga amal qilinganligini baholash;
- buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzishda aniqlangan qoidalarni buzish holatlarini tavsiflash;
g) soliq va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash va to’lashning to’g’riligini tekshirish natijalari quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
- soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni byudjet va davlat maqsadli fondlariga o’z vaqtida to’langanligi va ularga tegishli hisobotlarni o’z muddatida taqdim etilganligini baholash;
- soliq va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblab chiqishning o’rnatilgan qoidalarini buzish va soliqqa tortiladigan bazani belgilashda yo’l qo’yilgan kamchiliklar mazmunini tavsiflash;
d) korxona tomonidan moliya-xo’jalik muomalalarini tekshirish natijalari haqidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
- korxona tomonidan amalga oshirilgan moliya-xo’jalik muomalari qonunchilikka mosligini baholash;
- ichki audit natijasida aniqlangan korxona tomonidan amalga oshirilgan muomalalarning qonunchilikka mosligini tavsiflash;
s) ichki nazorat holatini tekshirish natijalari haqidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
- korxona buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi bo’yicha mavjud kamchiliklarni tavsiflash;
- korxonaning tarkibiy bo’linmalarida ijrochilik intizomining holati va uning muayyan xodimlar ishidagi mavjud kamchiliklar bo’yicha ma’lumotlar.
Aktivlarning holatini tekshirish natijalari bo’yicha yakuniy ma’lumotlar aktivlar inventarizatsiyasiga asoslanishi va ularning harakati, mavjudligi hamda butligi haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi kerak.
Shuningdek, tekshiruv yakunida tekshiruv natijalari oraliq va umumiy auditorlik hisobotlarida umumlashtirilib, ularda xato va kamchiliklarning mazmuni va paydo bo’lish sabablari tahlili hamda ularni kelgusida takrorlanmasligi yuzasidan amaliy tavsiyalar jamlanma hisobotda aks ettirilishi kerak.
Tekshiruv natijalari bo’yicha jamlanma hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
- tahliliy qism;
- yakuniy qism;
- tasdiqlovchi hujjatlarning to’liq paketi.
Jamlanma hisobotning tahliliy qismi ichki audit xodimlari tomonidan o’tkazilgan tekshiruv natijalari bo’yicha umumlashtirilgan axborotlarni o’z ichiga olishi lozim.
Hisobotning yakuniy qismida quyidagilar aks ettiriladi:
- korxonaning ijro organi va tuzilmaviy bo’linmalari faoliyati natijalari tahlili, shuningdek, uning likvidlik bo’yicha umumiy bahosi;
- ichki audit xizmatining aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalari, shuningdek, korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish, korporativ boshqaruvni mukammalashtirish bo’yicha umumlashtirilgan axborotlarini o’z ichiga olishi kerak.
Hisobotning yakuniy qismi:
- korxonaning ijro organi va tarkibiy bo’linmalari faoliyati hamda uning likvidliligi tahlili;
- ichki audit xizmatining aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalari, shuningdek, korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini oshirish va korporativ boshqaruvni mukammallashtirish bo’yicha umumlashtirilgan takliflarini o’z ichiga olishi zarur.
Jamlanma hisobot ichki audit yakunlangandan keyin 10 kun ichida tayyorlanishi kerak. Hisobot matniga qo’shimcha ravishda bo’limlar va bandlarni qo’shish tavsiya etiladi:
Ichki audit hisobotining kirish qismi quyidagi rekvizit va ma’lumotlarni o’z ichiga olishi lozim:

• 
  hisobotning raqami;
  
• 
  bo’lim, filial va korxona nomi;
  
• 
  o’tkazilgan tekshiruv hududining manzili va nomi;
  
• 
  hisobot yozilgan sana;
  
• 
  ichki audit o’tkazishning umumiy rejasi yoki reja-grafikka mos holda tekshiruvni o’tkazish muddati;
  
• 
  tekshiruv savollariga ko’rsatmalar (rejalashtirilmagan tekshiruv holatida);
  
• 
  tekshiruv o’tkazilganda korxona faoliyati davri;
  
• 
  tekshiruvning boshlanish va yakunlanish sanalari;
  
• 
  tekshiruv o’tkazadigan va unda ishtirok etadigan shaxslarning familiyasi, ismi va otasining ismi;
  
• 
  tekshirilayotgan bo’lim, filial, korxona rahbarlarining ismi, familiyasi va otasining ismi;
  
• 
  boshqa zarur ma’lumotlar.
  

Ichki audit hisobotini tuzishda ichki audit hujjatlarida keltirilgan hisobotlardagi jiddiy buzilishlar haqidagi ma’lumotlar olinadi, hisobotning ishonchliligini pasaytiruvchi yoki shubha ostida qoldiruvchi buzilishlar darajasi ko’rsatilgan holda hisobotning umumiy xulosasi aks ettiriladi. Ichki auditorning fikrlari tegishli asoslovchi dalillar va qonunchilik hujjatlari bilan mustahkamlangan bo’lishi lozim.
Ichki auditorning hisobotida korxonaning to’lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligi tahlili, shuningdek, kelgusidagi moliyaviy holati bo’yicha fikr va xulosalar aks ettirilgan bo’lishi kerak.
Ichki auditorning hisoboti ikki nusxada to’ldiriladi, bittasi kuzatuv kengashiga, uning nusxasi va kuzatuv kengashi tasdiqlagandan keyin, korxona ijrochilik organi rahbariyatiga beriladi. Ikkinchi nusxasi ichki audit arxiviga topshiriladi.
Hisobot ichki audit xizmati rahbari tomonidan imzolanadi. Hisobotning barcha nusxalari asosiy hujjat hisoblanadi. Filiallarning qo’shma tekshiruvi natijalari bo’yicha hisobotlarni auditorlik guruhining rahbari tuzadi.
Filiallar va butun korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati natijalari yakuni bo’yicha tahliliy hisobotlar ichki auditor tomonidan tekshiruv davomida tuzilgan chorak va yillik hisobotlar ma’lumotlari va auditorlik dalolatnomalari asosida tuziladi. Korxonani boshqarish davomida yuzaga keladigan alohida masalalar bo’yicha tahliliy ma’lumotlar va hisobotlar ichki audit xizmati shtatidagi har qanday xodim tomonidan tayyorlanishi mumkin.
O’tkazilgan tekshirishlar natijalar bo’yicha yakuniy hujjat ichki audit xizmati rahbari tomonidan tuzilib, imzolanadi va bu tekshiruv natijalari bo’yicha eng asosiy hisobot hisoblanadi.
Tekshirilayotgan bo’linmalarning moliya-xo’jalik faoliyati hisobi bahosidagi kamchiliklar bartaraf etilganda va moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanilish ta’minlanganda, tekshiruv yakunlangan hisoblanadi.
Tekshiruvning borishi davomida aniqlangan va bo’linmalar faoliyatida jiddiy o’zgarishlarni talab qilmaydigan va bo’linma rahbari vakolatiga kiruvchi o’zgarishlarni tekshiruv davomida bartaraf etish zarur. Tekshiruv jarayonida ularning bartaraf etilganligi haqida hisobotda tegishli yozuvlar qilinadi.
Agar tekshiruvda O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi va korxonaning ichki hujjatlaridagi xatoliklar, kamomadlar, pul mablag’lari yoki moddiy boyliklarning o’g’irlanishi kabi holatlar korxona buxgalteriya hisobotlariga o’zgartirishlar kiritilishini va yo’qotishlarni qoplashni talab qiluvchi soliq qonunchiligining buzilishi aniqlansa (ya’ni aybdor shaxslarni ishdan chetlashtirish va ulardan keltirilgan zararni qoplatish uchun asos bo’lsa), tekshiruv materiallari korxona rahbariyatiga beriladi. U hujjatlarni tekshiruv ma’lumotlariga huquqiy baho beruvchi va moddiy zararni qoplash maqsadida sudga da’vo hujjatlarini tayyorlash uchun korxona yuridik xizmatiga taqdim etiladi.
Korxonaning yuridik xizmati bo’limi o’z navbatida tekshiruv natijalariga asosan quyidagi hujjatlarni o’rganishi lozim:

• 
  tekshiruv dalolatnomasi va unda keltirilgan zararlarni tasdiqlovchi hujjatlar ilovalari;
  
• 
  keltirilgan zararlar bo’yicha mansabdor shaxsning tushuntirish xatlari;
  
• 
  tekshiruv materiallaridagi yozuvlarning to’g’riligi va keltirilgan zarar miqdorini tasdiqlovchi hujjatlar;
  
• 
  korxona rahbari va bosh buxgalteri ruxsati bilan amalga oshirilgan muomalalar bo’yicha kamchiliklarni hisoblash;
  
• 
  moddiy javobgar shaxslar bilan tuzilgan mehnat shartnomasi va ularni ishga qabul qilish haqidagi buyruqlar.
  

Keltirilgan moddiy zararlar miqdori bozor narxlari bo’yicha belgilanadi. Tekshiruv hujjatlarida inventarizatsiya yoki boshqa usullar bilan aniqlangan zarar miqdori keltirilib, uni qoplash bo’yicha choralar zudlik bilan ko’rilishi zarur.
Korxona mansabdor shaxslari ichki audit jarayonida aniqlangan kamomadlar bo’yicha mas’ul shaxslarni o’z vaqtida xabardor qilishi shart. Korxonaga nisbatan mulkiy tajovuzlardan muhofaza qilishning qonunchilikda uchta huquqiy shakli belgilangan: fuqarolik, ma’muriy va jinoiy.
Tekshiruv natijasida aniqlangan kamomadlar aybdor shaxslar tomonidan ixtiyoriy ravishda qoplanishi ham mumkin. Agarda, rad etilgan taqdirda qarzni undirish fuqarolik da’vosi berish yo’li bilan sud tartibida bajariladi. Mulk egasi manfaatlariga u yoki bu darajada zarar etkazish harakatlari uchun ma’muriy javobgarlikka tortiladi. Shuningdek, jamiyat uchun xavfli xatti-harakatlarni bajarganlik uchun jinoiy javobgarlik ko’zda tutilgan.
Bu borada, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha huquqni muhofaza qilish organlariga yuboriladigan arizalarda quyidagilar ko’rsatilishi kerak:

• 
  huquqbuzarlik yoki kamomadning mazmun-mohiyati;
  
• 
  etkazilgan zarar yoki kamomad summasi;
  
• 
  huquqbuzarlik yoki kamomad sodir etilgan vaziyat, vaqt va joy bo’yicha ma’lumotlar;
  
• 
  kamomad yoki etkazilgan zararni tasdiqlovchi guvohlar (familiyasi, ismi, otasining ismi, yashash yoki ish joyi bo’yicha manzili).
  

Zararni va uning miqdorini tasdiqlash uchun arizaga (bayonnomaga) quyidagilar qo’shimcha qilinishi kerak: auditorlik tekshiruvi yoki inventarizatsiya dalolatnomalari, solishtirish-taqqoslash qaydnomalari, yuk xatlari, schet-fakturalar, moddiy qimmatliklarning buzilganligi bo’yicha to’plangan dalillar, buxgalteriyaning etkazilgan zarar miqdori haqidagi hisob-kitob hujjatlari, moddiy javobgar shaxslar bilan tuzilgan shartnoma nusxalari, ish davri haqida ma’lumotnoma, tushuntirishlar, qarzni ixtiyoriy qoplanganligi haqidagi hujjatlar.
Buzilishlar va suiste’molchiliklar aks ettirilgan hujjatlarning saqlanishi bo’yicha zarur choralar ko’rilishi lozim. Buning uchun, ular tekshiruv jarayonida ham, uning tugashi jarayonida ham olib qo’yilishi mumkin.
Birinchi navbatda, tuzatishga urinish izlari bo’lgan raqam va matn o’zgartirilgan hamda noto’g’ri va (yoki) soxta ma’lumotlar aks ettirilgan hujjatlar dalil sifatida olib qo’yiladi. Bu hujjatlarga biron-bir belgi qo’yish mumkin emas.
Korxonaga keltirilgan moddiy zararni qoplash bo’yicha ham choralar ko’rilishi lozim. Bu ishlar, ular aniqlanishi bilanoq, korxonaning yuridik xizmati bo’limi tomonidan amalga oshirilishi kerak. Moddiy zararni qoplash uchun quyidagi jihatlarga asosiy e’tibor qaratilishi zarur: bevosita haqiqiy zararlarning mavjudligi, xodimning aybini tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi, o’rnatilgan tartib-qoidalarga va xodimni moddiy javobgarlikka tortish muddatlariga amal qilinganligi va javobgarlik turining to’g’ri tanlanganligi (to’liq yoki cheklangan).
Moddiy zararni qoplash barcha to’langan jarimalar, neustoykalar va boshqa cheklovlar bo’yicha amalga oshiriladi. Bunda ma’muriyat mulkiy javobgarlikni qonunchilikka mos ravishda aniq aybdor shaxsga yuklashi lozim.
Tekshiruvlar samarasini oshirish maqsadida uning natijalarini korxonaning muassislari, rahbariyat va javobgar xodimlari bilan muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. Zarurat tug’ilganda korxona mulkining butligi haqidagi masalalar korxona xodimlari bilan muhokama qilinadi, ularning takliflari tashkiliy-texnik tadbirlar rejasiga kiritiladi, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha chora-tadbirlar rejalari tasdiqlanadi.
Auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tegishli qarorlar qabul qilish va uning ijrosi nazoratini ta’minlash maqsadida korxonalarda ichki auditorlik xizmati bo’yicha qabul qilingan choralar kitobini yuritiladi.
Kitobga quyidagi grafalar kiritiladi:
- tekshiruv o’tkazilgan bo’limning nomi;
- tekshiruvning tashkiliy metodlari;
- tekshiruv haqidagi hisobot hujjatining sanasi;
- tekshiruv natijalari bo’yicha buyruq sanasi;
- buyruq raqami;
- tekshiruv natijalari bo’yicha qabul qilingan qarorlarning bajarilishi haqida axborot berish muddatlari;
- buyruq bajarilganligi haqidagi hisobot sanasi;
- moddiy qimmatliklarga etkazilgan zarar miqdori;
- tiklangan pul mablag’lari va moddiy qimmatliklar miqdori;
- aybdor shaxslardan ixtiyoriy ravishda undirilgan zarar miqdori;
- qo’shimcha ajratilgan va byudjetga kiritilgan to’lovlar summasi.

Xulosa
Men bitiruvoldi amaliyot dasturiga muvofiq amaliyotimni “FAZO-LUXE” Mas’uliyati Cheklangan Jamiyatida olib bordim. Amaliyotimni bu korxonaning ichki audit bo’limida o’tadim. Amaliyot o’tash jarayonida men buxgalteriya hisobi hujjatlari hamda uning to’g’ri yuritilishi, undan tashqari uning ichki auditor tomonidan tekshirilishi jarayonlari bilan yaqindan tanishdim va o’rgandim. Amaliyotim davomida ichki auditor faoliyati bilan tanishdim. Ichki auditor ish faoliyati davomida buxgalteriyaga hamda audit sohasiga oid me’yoriy huquqiy hujjatlar bilan tanishtirdi. Xulosa oʻrnida aytish mumkinki, mavzu orqali auditorlik tashkilotlarida auditorlik hisoboti va uni tuzish jarayonini milliy va xalqaro standartlar asosida tashkil etish va takomillashtirishda muhim omil hisoblanadi. Hozirgi davrdan kelib chiqib aytadigan boʻlsak, Oʻzbekistonda audit faoliyatiga katta eʼtibor qaratilmoqda, nafaqat auditor balki buxgalteriya sohasiga ham katta oʻzgartirishlar kiritilmoqda. Shu jumladan, 2021-yildan boshlab yirik tashkilotlarning buxgalteriya xisobini xalkaro standartlar asosida yuritilishi belgilanib qo’yilgan. Bu esa tekshiruv jarayonini xam yaʼni auditor o’z professional faoliyatini xam xalqaro standartlar asosida olib borishi talab etiladi. Amaliyot davomida bundan tashqari korxonada ichki audit xizmati faoliyatini tashkil qilish, tashkiliy tuzilmasi va xususiyatlari, auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik ko’rish, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar auditi, tovar-moddiy zahiralar auditi bo’yicha auditorlik dalillarini to’plash, xususiy kapital shakllanishi va taqsimlanishi hamda ta’sischilar bilan hisoblashishlar auditi, daromadlar va xarajatlar hamda moliyaviy natijalar auditi, auditorlik tekshiruvlar natijalarini umumlashtirish va baholash tartibini chuqur va mukammal o’rgandim. Hamda shu bitiruvoldi amaliyotimni o’tashda “FAZO-LUXE”” MCHJning ichki auditori, buxgalteriya hodimlari yaqindan yordam berdi. Kelajakda ular bergan bilimlardan yuqori darajada foydalanishimga hamda o’rgangan bilimlarim sabab qoqilmasligimga ishonaman.

1^ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 4611 sonli qarori. 24.02.2020 “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”.

2^ O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-4947 07.02.2017 “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”.