Auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash

6-chizma. Qo’shimcha izohsiz standart auditorlik xulosasining ko’rinishi

Auditorlik dalolatnomasi korxona rahbari, bosh buxgalteri va auditor tomonidan imzolanadi.

Agar qayd etilgan kamchiliklar buxgalteriya hisobotiga muhim tarzda ta’sir etmasa, auditor auditorlik xulosasini tuzishga kirishishi mumkin. Aks holda auditor hisobning to’g’riligini tasdiqlash va hisobotga baho berishdan bosh tortishi kerak. Faqat kamchiliklar bartaraf etilgach tekshiruvchi ishini davom ettirib, xulosa beradi»¹.
Yuqorida aytilgandek, umumiy audit natijalarini ma’lum qilish auditning umumiy qabul qilingan andozalarida o’z aksini topgan. Albatta, bu xulosalar shartli auditorlik xulosalari bo’lishi mumkin.
Hisobotning mazmunidan qat’iy nazar 9 ta bo’g’in o’zgarishsiz qoladi. Ular quyidagilardir:
1. Auditorlik kompaniyasining nomi va manzili.
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida auditorlik firmasi Adliya Vazirligidan ro’yxatga olinishi uchun qat’iy ofisi joylashgan manzil va ofisda ish sharoitlari mavjudligi haqida ma’lumotnoma berishi kerak. Bu yuridik manzil kerakli hujjatlarda aks ettiriladi va doimo auditorlik firmasini qidirib topish mumkin.
2. Hisobotning nomlanishi. Audit andozalari qo’ygan talabga ko’ra auditorlik xulosasi, albatta, nomlanishi va nomlanishda «mustaqil» yoki «xolis» degan so’z bo’lishi shart. Masalan: «Mustaqil auditorlar xulosasi» yoki «xolis buxgalter fikri». Bu talab foydalanuvchilarga audit hamma jabhalari bo’yicha ob’ektiv o’tkazilganligini ko’rsatib turadi.
3. Hisobotni oluvchilar. Hisobotni oluvchi kompaniya, uning aktsionerlari yoki direktorlar kengashi bo’lishi mumkin. Umuman olganda hisobotni oluvchilar aktsionerlar bo’lmog’i lozim, chunki audit kompaniyaga ham, uning direktorlar kengashiga ham tobe emas.
4. Kirish: 1-xat boshidan 2-xat boshigacha bo’lgan tekst. Bu qismda uchta funktsiya bajariladi: Birinchidan, auditorlik firmasi tomonidan audit o’tkazganligi qayd etiladi. Negaki bajarilgan ish bu umumiy kuzatish yoki tasdiqlash xizmatlari emasligini ko’rsatish kerak. Ikkinchidan, bu erda auditdan o’tkazilgan hisobotlar sanab o’tilgan va bu hisobotlarni qaysi sanaga tuzilganligi keltirilgan. Uchinchidan, bu erda moliyaviy hisobot uchun javobgarlik ma’muriyat zimmasida ekanligi, auditorlar esa faqat hisobot yuzasidagi fikrlari uchun javobgarligi keltirilgan. Bu jumlalarni yozishdan maqsad, zarur buxgalteriya asoslarini tanlashda va bu asoslar bo’yicha qarorlar qabul qilishda kompaniya ma’muriyatining javobgar ekanligini ko’rsatishdir. Bundan tashqari, bu jumla kompaniya ma’muriyati va auditorlar o’rtasidagi vazifalarni aniqlashtirib beradi.
5. Chegara. 2-xat boshidan 3-xat boshigacha bo’lgan tekst. Bu erda audit davomida auditorning bajargan ishlari keltirilgan. Avvalambor, bu tekstda auditor umumiy qabul qilingan andozalarga asoslanib, ish ko’rilganligi qayd etilgan. So’ng auditning asosiy jihatlari ko’rsatilgan.
Bu abzatsda o’tkazilgan audit chegaralari yoritilib, unda hisobot muhim xatodan holi bo’lishiga etarli darajada ishonch hosil qilish auditning maqsadi ekanligi ko’rsatilgan. «Muhim» degan so’zning ko’rsatilishi auditor faqat muhim, ahamiyatli xatolarni ko’rsatishga javobgarligini anglatadi. «Etarli darajada ishonch» degan so’zlar auditorni mutlaq xatolarni aniqlab topadi, degan ma’noni anglash xato ekanligini ko’rsatib, ahamiyatli xatolar, me’yorlardan chetlash ehtimoli bo’lishi mumkinligidan dalolat beradi. Boshqacha qilib aytilsa, audit yuqori darajada ishonchni ta’minlaydi, lekin mutlaq kafolat bermaydi.
Auditor yig’gan ma’lumotlar fikr berish uchun etarli ekanligini va dalillarni yig’ish tanlab olish yo’li bilan o’tkazilganligini qayd etadi. Agar kirish qismida auditor moliyaviy hisobotni tayyorlash va mazmuni uchun ma’muriyat javob berishini tasdiqlagan bo’lsa, bu abzatsda u qo’llanilgan buxgalteriya asoslari va taqdim qilish tartibining baholanganligini bildiradi. Yuqoridagilar asosida audit davomida fikr berish uchun etarli muolajalar qilinganligidan dalolat berish ta’kidlanadi.
6. Fikr - 3-xat boshidan 4-xat boshigacha bo’lgan tekst. Qo’shimcha tushuntirish berilmagan shartsiz xulosaning so’nggi qismida auditorning xulosasi keltiriladi. Bu qism shunchalik muhimki, ko’pincha auditorlik xulosasi «auditor fikri» deb yuritiladi. Umuman «bizning fikrimizcha» degan so’zlar mutlaq ishonch hosil qilish mumkinligini rad etadi, ya’ni xulosalar mutaxassisning fikrlashi mahsuli ekanligidan dalolat beradi. Bundan tashqari auditdan o’tgan hisobotda doimo ma’lumot tavakkalchiligi mavjud ekanligini qayd etish kerak.
Fikrni ma’lum qilish abzatsi birinchi va to’rtinchi umumiy qabul qilingan audit andozalari bilan bevosita bog’liq. Auditorning oldiga qo’yilayotgan talab shundan iboratki, u moliyaviy hisobot bo’yicha to’la fikr berishi va tekshirilayotgan kompaniya umumiy qabul qilingan buxgalteriya asoslariga rioya qilishini aniqlashi kerak.
Auditorlik xulosasining ziddiyatli tomonlaridan biri - bu «to’g’ri aks ettirgan» degan so’zlardir. Agar kompaniya umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublariga to’la rioya qilgan bo’lsa, uning moliyaviy hisoboti har doim ham to’g’ri, haqqoniy bo’ladimi? yoki bu so’zlar ko’proq va chuqurroq ma’noni anglatadimi? Shuni qayd etish kerakki, rivojlangan mamlakatlarda audit natijalari bo’yicha sudlashilganda sudlar ko’pincha auditorlarni umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublaridan chuqurroq tekshirish olib borishadi, degan xulosaga keladi. Ko’pchilik auditorlar esa moliyaviy hisobot umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublariga mos bo’lsa, u korxona ish faoliyatini to’g’ri aks ettiradi, deb hisoblashadi. Ma’lumotda xato yo’qligiga ishonch hosil qilish uchun, bizning fikrimizcha, chuqurroq xo’jalik muomalalarini tekshirish, uning mazmuniga e’tibor berish kerak, deb hisoblaymiz.
7. Auditorlik kompaniyasining nomi va xolis auditorlar imzosi. Bu erda auditorlik firmasining nomini keltirish muhimdir, chunki audit uchun kasbiy va yuridik javobgarlik auditorlik firmasi zimmasidadir.
8. Audit xulosasi imzolangan sana va
9. Ob’ektda audit tugatilgan sana ko’p hollarda ma’lum bir kun bo’ladi. Bu sananing muhimligi shundaki, shu kungacha auditor javobgar bo’ladi. Masalan, balans 31 dekabr 200X yil bilan tugatilgan bo’lsa va auditorlik xulosasi 20 fevral 200Y yil bilan imzolangan bo’lsa, auditor 20 fevral 200Y yilga qadar tekshirish o’tkazishga harakat qilinganligini anglatadi.
Shunday qilib, audit natijasi bo’yicha beriladigan xulosaning qismlarini bo’g’inlarga ajratib, tahlil qilishni va qisqa shaklda katta mazmun berishni audit natijalari bo’yicha to’la hisobotni oshkor etib bo’lmasligi, ya’ni audit ma’lumotlarining konfidentsialligi taqozo etadi.
O’zbekiston iqtisodining hisob va hisobot tizimida, auditorlik faoliyatida, hozirgi kunda yuqorida keltirilgan takliflar asosida ish yuritish va xulosa tayyorlash o’ta muhim, deb hisoblaymiz.