Auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash

2- vaziyat
Korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy hujjatlar ko’rsatma-lariga izchil rioya qilish natijasida buxgalteriya hisoboti korxonaning moliyaviy ahvolini ob’ektiv aks ettirmagan

Buxgalteriya hisoboti korxonaning moliyaviy ahvolini to’g’ri aks ettiradi

3- vaziyat Korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy hujjatlar ko’rsatma-lariga rioya qilmaslik oqibatida buxgalteriya hisobotida korxona moliyaviy ahvoli to’g’ri aks etmagan

4- vaziyat Korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy hujjatlar ko’rsatma-lariga rioya qilish oqibatida buxgalteriya hisobotida korxona mo-liyaviy ahvoli to’g’ri aks etgan

Balansda umuman buxgalteriya hisobotida korxonaning moliyaviy ahvolini xolisona aks ettirish muammolari xilma-xil. Bu tadqiqot natijalarini 4 vaziyat ajratib ko’rsatilgan jadval sifatida tasavvur qilish mumkin (1-jadval). Bizningcha, bu chizma mazmunini bilib olish ko’p auditorlar uchun foydali bo’ladi. Bu mualliflarning o’z ilmiy g’oyalarini tasdiqlash uchun keltirgan dalillari ishonchli bo’libgina qolmay, ko’p hollarda hisob va audit tajribasida uchraydigan turli tipik hollardan bevosita kelib chiqadi.

Bu tadqiqotlarni auditor nuqtai nazaridan davom ettirib, o’zimiz xulosa chiqaraylik. Bu xulosalar shunga olib keladiki, tekshiruvchi u yoki bu mijozga shubhasiz ijobiy auditorlik xulosasi berar ekan (aslida auditor to’plangan tekshirish natijalari va yig’ilgan dalillar uning vaziyatga yaqinlashganda shunday xulosa beradi). Ko’p hollarda :
- o’zi to’plagan dalil-isbotlarning soni va sifatidan to’la qoniqmaydi;
- qanchalik harakat qilmasin, xato xulosa berish xatarini to’la bartaraf qila olmasligini anglaydi;
- qo’shimcha auditorlik dalillarini to’plash hisobiga auditorlik xatarini yanada kamaytirish (harajatlar va natijalar nisbatiga qaraganda) maqsadga muvofiq emasligini tushunadi;
- tekshirilgan hisobotning barcha muhim jihatlari ishonchliligi to’g’risida professional fikrini ifodalab zimmasiga katta mas’uliyatni oladi.
Auditorlik milliy andozalarida ko’rsatilishicha, har safar moliyaviy hisobot bilan bog’liq ishlarni amalga oshirganda auditorlik firmasi tomonidan xulosa berilishi kerak. Agarda firma o’z mijozlariga moliyaviy hisobotni tayyorlashda ko’maklashsa va audit o’tkazmasa, unda hisobot tayyorlanganligi haqida xulosalar yoki umumiy kuzatish olib borilganligi haqida ma’lumotnoma berishi mumkin.
Auditorlik xulosasi tuzishda qo’yiladigan asosiy talablar umumiy andozalarda keltirilgan. Bu haqda oldingi bobda fikrlar berilgan. Asosan bu oxirgi andozalarga taalluqli. Umuman auditorlik xulosalari shakli jihatdan bir xil bo’lishi kerak. Bu auditorlik xulosasidan foydalanuvchilar uchun zarur, negaki auditorlar o’z xulosalarini asar sifatida keltirganlarida, uni tushunish birmuncha murakkab bo’lar edi. Shu sababli kasbiy auditorlik andozalarida moliyaviy hisobotni kuzatib boruvchi auditorlik xulosalarining turlari keltirilgan. Auditorlik xulosasi audit jarayonining oxirgi bosqichiga to’g’ri keladi, lekin biz uni monografiyaning boshlang’ich boblarida ko’rib chiqishga harakat qilamiz va keyingi bosqichlarda bu natijalarga suyangan holda ish ko’ramiz.
Ma’lumki, rejali iqtisodiyot davrida nazorat-taftish boshqarmalarining ish sifati mezoni bo’lib, taftishlar davomida aniqlangan kamomadlarni aybdorlar tomonidan to’lanish darajasi hisoblangan. Bu ko’rsatkich bevosita taftishning ob’ektivligi, taftish apparatining maqsadga intilishi va printsipialligiga bog’liq bo’lgan.
Yuqorida aytib o’tilgandek, audit umumiy qabul qilingan buxgalteriya qoidalariga asosan o’tkaziladi. Bu esa ob’ektiv xulosa berish uchun keng qamrovli mezon hisoblanadi. Auditning maqsadi ham taqdim etilgan moliyaviy hisobotni qay darajada buxgalteriya qoidalaridan chetlanish mezonini aniqlashga qaratilgan. Auditorlik xulosasida ham, albatta, bu mezon qay darajada ekanligi keltiriladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga qaraganda, 90% auditorlik natijalari qo’shimcha tushuntirishsiz shartsiz auditorlik xulosalari bilan rasmiylashtiriladi. Shu sababli bu xulosalar ustida batafsil to’xtalamiz.
Bizning fikrimizcha, quyidagi shartlar bajarilgandagina bunday standart xulosalar berilishi mumkin:
1. Jami hisobot shakllari belgilangan tartibda tuzilgan va moliyaviy hisobotga kiritilgan bo’lsa;
2. Audit jarayonida umumiy qabul qilingan andozalarga barcha jabhalarda rioya qilingan bo’lsa;
3. Etarli darajada isbot va dalillar to’plangan hamda auditor o’z vazifasini to’liq bajarganligi haqida ishonch hosil qilsa;
4. Moliyaviy hisobot umumiy qabul qilingan buxgalteriya asoslariga amal qilgan holda taqdim etilgan bo’lsa;
5. Alohida yoritib ko’rsatish yoki sharh berish kerak bo’lgan holatlar aniqlanmagan bo’lsa;
6. Moliyaviy hisobotga etarli darajada tushuntirishlar va ilovalar qilingan bo’lsa.
Standart auditorlik xulosasini 4–chizmada keltirishga harakat qilindi. Standart auditorlik xulosalari turli auditorlar tomonidan turli shaklda yozilishi mumkin, lekin uning mazmuni doimo bir xil bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasida 9 dekabr 1992 yilda «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonun qabul qilingach, yangi nazorat shakli sifatida audit ma’sul maqomga ega bo’ladi. Tarixan qisqa davr ichida Respublikada 2004 yilga qadar 450 ga yaqin firma Moliya vazirligining ruxsatnoma-litsenziyasini olgan va Adliya vazirligida ro’yxatga olingan bo’lib, shulardan 215 taga yaqini jismoniy shaxslar tomonidan ta’sis etilgan.
Shuni qayd qilib o’tish kerakki, hozirgi kunda bu auditorlik firmalari tomonidan tayyorlanayotgan xulosalar yuqorida aytib o’tilgan xalqaro andozalar darajasidan ancha yiroq. Chunki hali ham tekshirishlar natijasi bo’yicha dalolatnoma (AKT) tayyorlash tushunchasini auditorlik xulosasi bilan chalkashtirish hollari mavjud yoki albatta dalolatnoma tuzmay turib, xulosa berish mumkin emas, degan fikrlar ham yo’q emas. Ammo dalolatnoma bu «mutloq nazorat matni» bo’lib, uning natijalari bo’yicha jinoiy ish ham ochish mumkin.