Autizmli bolalarni tarbiyalayotgan oilalarga psixologik yordam ko’rsatishda xolding terapiyasini qo`llash texnologiyasi

AUTIZMLI BOLALARNI TARBIYALAYOTGAN OILALARGA PSIXOLOGIK YORDAM KO’RSATISHDA XOLDING TERAPIYASINI QO`LLASH TEXNOLOGIYASI
(F.I.SH)
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada Autizmli bolalarni tarbiyalayotgan oilalarga psixologik yordam ko’rsatishning nazariy asoslari, ko’rsatishda xolding terapiyasini qo`llash texnologiyasi usullari ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: autizm sindromli bolalar, nutq va muloqot ko‘nikmalari, irsiyat, xolding terapiya, sindrom, terapiya
ANNOTATION
This article examines the theoretical foundations of providing psychological support to families raising children with autism, the methods of using the technology of holding therapy.
Key words: children with autism syndrome, speech and communication skills, heredity, holding therapy, syndrome, therapy
KIRISH
Hozirgi vaqtda autizmli bolalarni tarbiyalayotgan oilalar bilan psixologik korrektsion ish usullarini uslubiy ishlab chiqish va ilmiy asoslash muammosi dolzarb bo’lib, uning har yili butun dunyoda autizm sindromli bolalar soni ortib bormoqda. Autizm klinik ko'rinishlarining xilma-xilligi, ushbu kasallikning murakkab shakllari mavjudligi, shuningdek, korreksiyalash va tarbiyalash ishlarining murakkabligi autizm sindromini o'rganish nafaqat tibbiy, balki ijtimoiy va dolzarb muammodir.
Insonning ruhiy rivojlanishidan orqada qolish sifatida qaraladigan autizm sindromi tashqi dunyo bilan o'zaro ta'sir qilish va boshqa odamlar bilan hissiy aloqalarni shakllantirish jarayonida buzilishlarning namoyon bo'lishi sifatida tavsiflanadi
Hozirgi vaqtda autizmli bolalarni tarbiyalayotgan oilalar bilan psixologik korrektsion ish usullarini uslubiy ishlab chiqish va ilmiy asoslash muammosi dolzarb muammo hisoblanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda autizmli bolalar bilan an'anaviy usullar qatorida boshqa xorijiy usullarni tadqiq qilgan xolda bolalarga maxsus yordam ko'rsatishni tashkillashtirish vazifasi hal qilingan. Tadqiqot amerikalik psixiatr M.Velch tomonidan ishlab chiqilgan xolding terapiyasi usulidan foydalangan holda bolalar autizmini tuzatishga va autizmli bolaning oilasiga psixologik yordam ko'rsatishga maishiy yondashuv doirasida moslashish imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan. Chet ellik tadqiqotchilar tomonidan ushbu usuldan foydalanish tajribasi shuni ko'rsatadiki, u autizmli bolalarning aqliy rivojlanishini rag'batlantiradi, ularning onasiga, boshqa yaqin odamlarga bo'lgan munosabatini tiklashga yordam beradi
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga ko‘ra, ayni kunda dunyoda 10 milliondan ziyod bolaga autizm tashxisi qo‘yilgan. Har yili bu ko‘rsatkich 11 foizga ortib bormoqda. Ya'ni o‘tgan asrning 90-yillarida har 5000 nafar boladan bittasiga autizm tashxisi qo‘yilgan bo‘lsa, hozirda bu ko‘rsatkich har 50 bolaga to‘g‘ri kelmoqda.
Mazkur masalada O‘zbekiston ham istisno emas. Respublika bolalarni ijtimoiylashtirish markazi taqdim etgan ma'lumotga ko‘ra, O‘zbekistonda ham 200 dan ziyod autizm tashxisi qo‘yilgan bolalar ro‘yxatga olingan. Lekin hali reabilitatsiyaga jalb qilinmagan, e'tibordan chetda qolayotgan bolalar ham anchaginani tashkil etadi.
Autizmga chalingan bemor bolalarni qanday bo‘lsa, shunday qabul qilish kerak. Kattalar buni o‘z vaqtida aniqlab, ularni qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Autizm kasalligi homila ona qornidalik davridayoq uning bosh miyasi rivojlanishida ba'zi oqsillarning yetishmasligi sababli paydo bo‘lishi mumkin, degan taxminlar mavjud. Bu xastalikning irsiyat bilan bog‘liqligi hali to‘liq o‘rganilmagan. Amerikalik va fransiyalik olimlar guruhi bosh miya rivojlanishining ilk bosqichlarida hid sezishda ishtirok etadigan o‘zak hujayralarni o‘rganish zarur, degan xulosaga kelishdi. Chunki, burundan osonlik bilan olinadigan biopsiya surtmasi bu hujayralarni o‘rganishda bebaho usul hisoblanadi.
Ba’zi bolalar atrofdagi voqealarga butunlay bee’tibor bo‘ladi. Bolani kuldirish, e’tiborini qaratish juda qiyin. Ular hattoki qorni ochganida ham munosabat bildirmaydi. Taktil muloqotga kirishishni istamaydi. Yana bir guruh bolalar esa tanlab muloqotga kirishishadi. Asosan, ota-onasi bilan muloqotga kirishadi, taom va kiyim tanlashda ham e’tiborli bo‘ladi. Doimiy hayot tarzidan chetga chiqilganda qo‘rquv, agressiya kuzatiladi. Yana bir guruh autist bolalar autistik qiziqishlarga berilgan bo‘ladi. Ular doim bir xil, qaytariluvchi harakatlarni bajarishadi. Ular yillar davomida faqatgina bir mavzuda suhbatlashishlari, bir xil syujetli rasm chizishlari mumkin. So‘nggi guruhga kiruvchi bolalar muloqotga kirishishlari mumkin. Lekin bu muloqotga kirish jarayoni juda qiyin amalga oshadi. U juda ham ta’sirchan bo‘ladi. Birovning fikriga tez beriladi. Bu autizmning yengil turi hisoblanadi.
Jismoniy nuqsonga ega nogiron bolaga yangi tassurotlarni olishga to’sqinlik, unda bu bolaga nafaqat davolovchi jismoniy tarbiya bilan shug’ullanishigina emas, balki uning harakatlarini kuchaytiruvchi yordamchi texnik vositalar imkonini ham berish lozim. Agar bola ko’rish nuqsoniga ega bo’lsa, ma’lum darajada ishonchni yaratishga yo’naltirilgan alohida xatti-harakatlar qilish lozim. Ular bolani harakat malakalarini egallashga va qo’llashga qo’rqmaslikni va atrof olamni izlanim tushunishni boshlashga o’rgatadi. Eshitishida nuqsoni bo’lgan bolaga keladigan bo’lsak, ular bilan muloqot emiziklik vaqtdan o’rnatilishi kerak, bola hayotini birinchi yilida alohida imo-ishoralar yordamida, keyinchalik esa to’liq imo-ishora yordamida amalga oshiriladi.
Aqliy buzilishga ega bo’lgan bolalarda bo’lishi mumkin bo’lgan qo’shimcha funktsional buzilishlar - serebral falaj yoki boshqa harakat funktsiyalarining buzilishlari - ko’rlik , karlikni oldindan inobatga olish va ularga ta’sir etish lozim, bu aqliy qoloqlik chuqurlashuvining oldini olish uchun zarur. Autizmga ega bo’lgan bolani parvarishlashga qo’yiladigan asosiy talablar ham shunga kiradi.
Ammo o’smirlik bilan vidolashuv va katta odamga aylanish, ayniqsa, aqliy buzilishga ega shaxslar uchun - ancha uzoq, og’ir va boshqalarga nisbatan tushunarsiz jarayondir. Ko’p hollarda ularni o’zlari haqidagi tasavvurlari chalkashib, noaniq bo’lib qoladi. Ular bilan doim ham kattalar singari munosabatda bo’lishmaydi, kattalar singari qabul qilishmaydi va hurmat qilishmaydi. Bunda atrofdagilar munosabati xoh ularning ota-onalari, qarindoshlari, hizmatchilar yoki jamiyat bo’lsin katta ahamiyatga ega.
Hayotda ota-onalar o’zaro juda yaqin bo’lib, bir-birlarini quvonch va tashvishda bir xilda qo’llab-quvvatlashlari kerak. Eri shuni yaxshi tushunishi kerakki, u xotiniga o’zining muammolarini ochiqchasiga aytishi ayoli uchun juda muhimdir. Boshidanoq ota-onalar shuni bilishlari kerakki, biron-bir narsaga xohish faqat farzandlarida emas, balki ularning o’zlarida ham bo’lishi va o’zlarining nikohlaridan rohatlanib yashashlari lozim.
Ijtimoiy rivojlanish boshqalar kabi asta-sekinlik bilan amalga oshirilishi zarur, chunki bola avval o’zini o’z oilasida erkin tutsin, so’ngra boshqa odamlar oldida tutish, vaziyatlarga, o’ziga ishonsin. Ota-onalar bolalarni ortiqcha ayash orqali uni baxtli va o’ziga ishonuvchan qilib emas, balki baxtsiz, o’ziga ishonmaydigan xavfli, qaram, atrofdagilarni yomon ko’radigan qilib qo’yadilar. SHuni yaxshi esda tutinki, sizning nogiron bolangiz boshqa bolalaringiz singari ulg’ayadi. Sizdan ajraladi va boshqa odamlarga intiladi, siz uning quvonch va tashvishlarida ko’makdosh bo’lishingiz kerak.
So'nggi paytlarda autizm spektrining buzilishi bo'lgan bolalar sonining intensiv o'sishi kuzatilmoqda. Mutaxassislar ushbu turdagi buzilishning kelib chiqishi tabiati bo'yicha hali ham bir fikrga kelmadilar va patologiya bo'yicha konsensus yo'qligi sababli ularni tuzatishning yagona, universal usullari mavjud emas.
Xolding terapiya (inglizcha hold - “ushlab turish”, so’zidan olingan) - terapiya mashg'ulotlari davomida bolaning onasini ko'z bilan aloqa o'rnatishda bolani kuch bilan ushlab turishni anglatadi. Uning asoschisi "Nyu-Yorkdagi Onalar markazini shifokori" Marta Uelch hisoblanadi [1]. So'nggi paytlarda terapiyani o'tkazish usuli ko'pincha autizmli bolalar bilan tuzatish ishlarida qo'llanilmoqda.
Holding terapiyasi Angliya, Italiya, Germaniya, Finlyandiya va Yaponiyada muvaffaqiyatli qo'llaniladi.
Xolding terapiya (Tutish tartibi) shundan iboratki, ona bolani o'ziga tortadi, uni quchoqlaydi va yuzini-yuziga bosib turadi. Bunda autizmli bola qarshilik ko'rsatishi, baqirishi, jazavaga tushishi mumkin. Har qanday holatda ona taslim bo'lmasligi kerak, bolani quchoqlab, bo'shashguncha ushlab turishni va u bilan ko'z orqali muloqat qilishni davom ettirishi kerak. Taxminan bir soat ushlab turgandan so'ng, bola onasi bilan munosabatga kirisha boshlaydi va uxlab qolishi mumkin. Bu vaziyatning ijobiy natijasi deb hisoblanadi.
Doktor Welsh kuniga bu terapiyani 1 marta har qanday xolatda ham o'tkazishni tavsiya qiladi. Iloji bo'lsa, barcha oila a'zolarini ushbu terapiyaga jalb qilish yaxshi bo'ladi, dem aytib o’tgan masalan, ota bolani ushlab tursa, ona aka-uka va opa-singillarini qo'llab-quvvatlaydi. Bunday holda, terapiyani o'tkazish natijasi samaraliroq bo'ladi, bolaning ruhiy holatdagi rivojlanish sezilarli oshadi, chunki bola atrofidagi yaqinlarini his qila boshlaydi.
Terapiyaning afzalliklaridan biri shundaki, u bir vaqtning o'zida onaga ham, bolaga ham ta'sir qiladi. Autizmli bolalar onalari bilan jismoniy va hissiy aloqada bo’lishi boladagi qo’rquvni va o’ziga o’zgalarni yaqinlashtirmaslikni oldini oladi, atrof – muhitga ijtimoiylashuv imkoniyatini beradi.
Holding terapiyasidan foydalanish qoidalari:
1) terapiya har kuni, birinchi ikki oy davomida o'tkazilishi kerak;
2) mashg'ulotlar davomida ota va onaning vazifalarini to’g’ri taqsimlash (balki kasallikning xurujlari vaqtida ota-onalardan birining ketishini ta'minlash kerak);
3) birinchi 3-4 mashg'ulot psixologning ishtirokida o'tkazilishi kerak;
4) bolaning to'liq bo'shashishiga erishish kerak (3-4 seansda).
Terapiyani amalga oshirishda bolaga qo'shimcha o'yin, rasm chizish va qo'shiq aytish, she'rlar va ertaklarni o'qishdan foydalanishlar ham yaxshi natija beradi.
Autizmli bolani tarbiyalayotgan oila bilan ishlashda uning samaradorligini ta'minlaydigan terapiyani o'tkazishning asosiy vazifasi bolaning me'yorda rivojlanishini ta'minlaydigan erta bola va uning onasi o'rtasida yetarli darajada shakllanmagan bog'lanishini faollashtirishdir. Ushbu xulosa psixologiya va korreksiya amaliyotida etologik yo'nalish ma'lumotlarini tahlil qilish asosida, autizimli bolaning affektiv sohasini shakllantirishga qaratilgan.

XULOSA
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, terapiyani uning o'zgartirilgan versiyasida o'tkazish autizimli bolaning hissiy rivojlanishi bo'yicha ishning organik qismiga aylanishi mumkin, chunki bu: ota-onalarni ishga tezda jalb qilish, bolaning affektiv holatidagi ijobiy o'zgarishlar va u bilan aloqani rivojlantirish - shuning uchun ushlab turish, ayniqsa, autizimli bolaning oilasi bilan tuzatish ishlarining boshida dolzarbdir; bolaning yaqinlariga hissiy munosabatini shakllantirishga hissa qo'shadi, oilada o'zaro munosabatlarni o'rnatadi; autizimli bolaning salbiy ta'sirini neytrallash, uning xatti-harakatlarida tajovuzkorlik, negativizm, o'z-o'zini tajovuzkorlik, infantil harakat elementlarini bosqichma-bosqich yengib o'tish uchun kuchli vosita bo'lib xizmat qiladi

Autizm sindromli bolalar bilan ishlaydigan mutaxassislarga o'yinlar va texnologiyalarni bolalarning individual xususiyatlariga muvofiq tanlash tavsiya etiladi. Autizmli bolalardagi boshqa ko'nikmalar kabi muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish uchun siz quyidagi asosiy usullardan foydalanishingiz mumkin:
1) mashg‘ulotning stereotipini aniq rejalashtirish va bosqichma-bosqich shakllantirish kerak bo‘ladi (ya'ni, avval bola to'p tashlashni o'rganadi, keyin - to'pni nishonga urishni, undan so‘ng savolga javob qaytarishni va hokazo);
2) bolaning qiziqishlari va emotsional xususiyatlarini e‘tiborga olgan holda defektolog-logopedning o‘yin ichida mahoratli mashg‘ulot o‘tishi;
3) mashg‘ulotni shunday o'tkazish kerakki, uning barcha elementlari bitta syujet asosida bog'langan va o'ziga xos motivatsiyaga ega bo'lishi;
4) bolalarda yaxshi bajarilgan xatti-harakatlar uchun ijobiy rag‘batlantirish sifatida mukofotlardan foydalaning ("tabassum qilgan" olma yoki smayliklar, ochkolar yoki o'yinchoqlar).