«avesto» -tarixiy manba sifatida r e j a: Kirish i-bob. Zardushtiylik dini va uning O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri
“Avesto” O’rta Osiyo xalqlarining moddiy ma’naviy merosi
Download 0.86 Mb. Pdf ko'rish
|
«AVESTO» -TARIXIY MANBA SIFATIDA
|
2.2. “Avesto” O’rta Osiyo xalqlarining moddiy ma’naviy merosi
sifatida Ma’lumki dastlabki tsvilizatsiyalar tarixi qadimgi sharqda, so’ngra Yunonistondagi Krit orolida Minoy tsvilizatsiyasi bilan boshlangan edi. Shuningdek svilizatsiyalar dunyoning ko’plab mintaqalarida bo’lganidek, O’rta Osiyo, jumladan hozirgi O’zbekiston hududlarida ham vujudga keldi. Buni «Avesto» nomi bilan ma’lum bo’lgan muqaddas kitob ham isbotlaydi. Dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri Zardushtiylik (Otashparastlik zoroast¬rizm) dinidir. «Avesto» ana shu zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanadi. Unda O’rta Osiyo hududlarida yashagan barcha turkiy xalqlar, fors-tojik ozarbayjon, afg’on va boshqa xalklarning qadimgi davr-lardagi ijtimoiy-iqtisodiy xayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o’z aksini topgan. Manbalarda «Avesto» kitobining muallifi Zardusht (ba’zi manbalarda Zardo’st) ‘bo’lganligi qayd etiladi, U xayotda yashab o’tgan tarixiy shaxs. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov “Muloqot” jurnalining 1992 yil 11-12-(23-24) sonlarida chop etilgan «Zardushtiylik xaqida xaqiqat» maqolasida Zardushtning miloddan avvalgi 589-512 yillarda, ya’ni bundan 2600 yil muqaddam yashab o’tganligini yozadi. Olimning ta’kidlashicha, Zardusht Spitoma O’rta Osiyo hududida faoliyat ko’rsatgan iloxiyotchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo’lgan. Uning uch o’g’il va bir qizi bo’lgan. Zardusht 30 yohga etganda o’zigacha bo’lgan ko’p xudolilik diniy aqidalariga hamda tabiat xodisalariga qarshi chiqib, yakka xudolikka asoslangan birinchi diniy kitob - «Avesto»ni yaratgan. Zardusht zardushtiylik dinining payg’ambari sifatida tan olingan va e’tirof etilgan. 29 Shu paytga qadar zardushtiylik hakida olimlar o’rtasida turlicha qarash va g’oyalar mavjud. Bu eng avvalo zardushtiy dini qaysi maskanda paydo bo’lganq Ikkinchisi, yakkaxudolik dini bo’lganmi yoki ko’pxudolik kabi masaladir. Ba’zilar Zardushtiylik dinini Midiyada kelib chiqqan desalar, ayrimlar uni eronda paydo bo’lgan deb isbotlaydilar. Zardushtiylikning vatani erondir deb isbotlovchi olimlardan biri e. Berzinning fikricha, zardushtiylik dini «Hind- eron qabilasi dinidan kelib chiqqan». Olimlarning katta bir guruhi: V. V. Struve, V. V. Trever, S. P. Tolstov, N. Proxorov va boshqalar zardush¬tiylik dinining vatani O’rta Osiyo deb isbotlaydilar. A. O. Makovelskiy ham shu fikrga qo’shilishga moyildir. Bu guruh olimlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da yakkayu yagona xudo-Oxuramazda («Oxuramazda»—«Yuksak daholi hukmron» demakdir) yaratgan 16 mamlakatning nomi berilgan. Bu mamlakatlardan ikkitasi afsonaviy bo’lsa, to’qqiztasi O’rta Osiyoga tegishli bo’lgan viloyat va shaharlardir. Qolgan beshtasi Hindiston, Ozarbayjon, Armaniston hududlariga qarashlidir. Masalan: Sug’diyona (Gava), Marg’iyona (Mavru), Baqtriya (Baxdi), Nisoya (Ashg’abot atrofi), Hirot, Qobul, Tus (Xuroson), Aryonvayjon (Xorazm), Varana (Turkmaniston eron chegaralari oraligi) tilga olinadi. «Avesto» kitobida er dumaloq shaklda yaratilganligi, uning atrofi okeyanlar o’ralganligi, nomlari keltirilgan mamlakatlarda xudo Oxuramazda ezgulik qonunlarini Zardusht orqali vahiy qilganligi haqida yozilgan. Iymonsiz odamlar yashayotgan mamlakatlar jumlasiga Parfiyona podsholiging markazi Nisoya va Midiyaning eng katta shahri Raga kiritiladi. Fors tadqiqotchisi Kapadia fikricha, Zardushtning iloxiy faoliyati Vishtaspa podsholigining poytaxti Balx shahri bilan bog’liqdir. U podshohlar homiyligida Zardusht Baqtriya payg’ambariga aylanganligiga diqqat-etiborni haratadi. 30 Zardushtiylik bo’yicha ilgarigi ko’pxudolilik dinidan rasm-odat bo’lib qolgan murdalarni olovda kuydirib, kulini dafn etishni qat’iy qoralab, marxum ‘Suyaklarini maxsus ostadon (ossuar)larga solib, ko’mishdan iborat yangicha odatlar joriy qilingan. Bundam ostadonlar tadqiqotchi Yu. A. Rapoportning ta’kidlashicha, asosan O’rta Osiyo hududlari er ostidan topilayotir, eron hududida esa bitta-yarimta uchramoqda, xolos. Bu hol zardushtiylikning vatani O’rta Osiyo deb aytish uchun tarixiy asos bo’la oladi. Zardusht yaratgan ilohiy kitobning o’zi bizgacha etib kelmagan. Faqat u haqda yozilgan tarixiy manbalar bor xolos. Zardusht yashagan davrda kishilik jamiyati ilga-rilab rivojlana bordi. O’rta Osiyoda o’trog’ ho’jalikka o’tila boshladi, sug’oriladigan dehqonchilik chorvachilik hunarmandchilik borgan sayin taraqqiy etdi. Yangi- yangi shaharlar, obod qishloqlarning paydo bo’lishi o’troq yashash turmush tarzining afzalliklarini ko’rsata bordi. Ana shu o’troqlik turmush tarzining odamlarga benixoya kulfatlar keltirayotgan ko’chmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliklarini ommaga etkazish davrning asosiy muammosi bo’lgan. Ana shu zaruriy muammoni Zardusht hammadan oldin ko’ra olgan va uni hal qilish yo`llarini topa olgan. Xalqlarni, qabilalarni birlashtirib, farovonlikka erishtirishning birdan-bir yo`li yakka xudolik- vahdoniyatga o’tish, deb bildi va o’zining butun ongli faoliyatini shu muqaddas ishga bag’ishlab, yakka xudolik uchun olib borilgan urush (jihod)da o’zi ham halok bo’ldi. Zardushtiylikning muqaddas kitoblar to’plami «Avesto» Iskandar Zulqarnayn hokimiyati inqirozga yuz tutgach, miloddan avvalgi 250- yillarda, arshohiylar davrida yana tiklana boshlagan va u yangi matnlar bilan to’ldirilgan. Sosoniylar hukmronligi davrida (milodning III— VII asrlarida) bu ish poyoniga etkazilgan. «Avesto»ning uchta kitobi qadimgi oromiy tilda va bittasi pahlaviy tilda tiklangan. Birinchi kitob «Videvdat», 31 ya’ni devlarga qarshi qonun deb ataladi. «Yosin» va «Visparad»ni ko’shganda u «Videvdat»- «Sade» deb ham yuritiladi. «Videvdat»ni poklanish qonun-qoidalari majmuasi deb aytsak bo’ladi. Ikkinchi kitob «Yosin» bo’lib, Zardusht xat (noma) lari uning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu kitob 72 bashoratdan iborat bo’lib, birinchi bashoratida tabiat va xalolliklar hukmdori, hamma narsani biladigan va hamma narsaga qodir Oxuramazdaning vaxiylari xaqligiga imon keltirishga doyr duolar bor. 19- bashoratda olam yuzaga kelmasdan oldin mavjud bo’lgan xudo sha’niga shukronalar bayon qilinadi 13 . Kitobda poklanish (yuvinish gigienasi), yovuzlikni qarg’ayotgan paytda tanani qanday maromda tutishlik shayton-iblislarni xaydashga qaratilgan harakatlar, gunoxdan forig’ bo’lish, kechirim so’rashga doir duolar ham katta o’rin olgan. Jumladan, imonni saqdab kolish, gunoxdan forig’ bo’lishlik uchun quyidagi duoni o’qish tavsiya qilinadi: «Ey, olamning hukmdori Oxuramazda! Men barcha gunoxlarimga iqrorman, ularni takrorlamaslik uchun senga so’z beraman, har qanday yomon niyat (fikr)lardan, har qanday yomon so’zlardan, har qanday yomon amallardan voz kechaman, men fikrlagan va gapirgan yoki qilmoqchi bo’lgan va qila boshlagan va qilgan hamma nojuya ishlarimdan voz kechaman, niyatlarim, so’zlarim va amaliy ishlarim orqali bundan buyon ishonchingni oqlayman, qilgan gunoxlarimni keng karaming ila kechirgil, tanam va jonimni u dunyoyu bu dunyoda munavvar etgil, ey parvardigorim». Ikkinchi kitobning 7 ta bobida Zardusht orqali xabar berilgan bashoratlar o’z ifodasini topgan. Zardusht xudo Oxuramazdadan o’z axloqiy qonun-qoidalarini ma’lum qilishni so’raydi. Oxuramazda butun mavjudlikning ikki oliy ibtidosi- ezgulik va yovuzlik to’g’risida vaxiy qiladi. Bir- biriga qarama-qarshi bu boshlang’ich kuchlar doimo birgalikda mavjud bo’lib, ular xayot va o’lim, osmon jahannam ma’nolarini bildiradi. Jaxannam Oxuramazda vahiysida «Hayotning eng yomon onlari», osmon esa ruhning eng yuksak xolati sifatida gavdalanadi. Olamdagi yovuzlik va notakomillik — hodisalar va ularning mohiyatidan kelib chiqadi. Ularni bartaraf etish esa istiqboldagi ish bo’lib, imonli kishilariing faolligi tufayligina bunga erishiladi. Imonli kishilar Oxura¬mazda yuborgan qonun-qoidalar, 13 Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan milodning Y asrigacha) T. O’qituvchi. 1994. 106-bet 32 tartibotlar, nasixat va o’gitlarga amal qilsalar ezgulik yovuzlik ustidan albatta g’alabaga erishib boraveradi. Kitobda qayd etilishicha, olam qarama-qarshiliklar asosida qurilgan jismoniy narsalarda yorug’lik bilan zulmat, jonli tabiatda hayot bilan o’lim, ma’naviy olamda ezgulnk bilan yovuzlik ijtimoiy xayotda adolatli qonunlar bilan qonunsizliklar o’rtasida doimiy qarama-qarshiliklar bor. Diniy soxada ezgulikni qaror toptirish ruxi bilan yovuzlik ruxi o’rtasida keskin kurash boradi. Oxuramazda ezgulikni vujudga keltiraveradi, yovuzlik ruxi bo’lgan Axriman unga qarshi kurashib odamlarni yomonlik sari, yovuzliklarga boshlayveradi. Kitobning 30- bashoratida takidlanishicha, ezgulik va yovuz¬lik o’rtasidagi abadiy kurashda oraliq yo`q, har bir odam bu jarayonning u yoki bu tomonida ishtirok etishga majbur. Shu boisdan dindorlikda imon-e’tiqod barakamollik nishonasi sifatida muhim o’rin tutadi. Imon-e’tiqod odamlarga ezgulikni yovuzlikdan| farkqlash imkonini beradi. Imonli e’tiqodli odam albatta ezguliq yaxshilik sari intiladi. Yovuz ruhlar- dev, pari, iblis va boshqalar gunoxlar, adashishlar, yolg’onlar, kasalliklar timsoli sifatida tasvirlanadi. Oxuramazda odamlarni ulardan saqlanish, o’zini chetga olishga da’vat etadi. Yosinning 14-bashoratida xudo: «Men ezgu fikr (niyat)larni, ezgu so’zlarni va ezgu amallarni yoqtiraman. Men mazdayosin qonunlariga asoslangan tartibotlarni ulug’layman», deydi, Bundan ko’rinadiki, zardushtaylik imoni uch tayanchga asoslanadi: fikrlar sofligi, so’zning sobitligi, amallarning insoniyligidir. Oxuramazda odam¬larni «... o’z istaklarida xolis bo’lib, bir-birlari bilan muro’sa qilib yashashni odat qilishlari, g’arazgo’yliq hasadg’uylik kattazanglik (dimog’dorlik), shuhratparastlik qonunsiz ishlardan o’zlarini tiyib yurishi uchun...» intilishga chaqiradi. «...Bergan so’zning ustidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiqda shartnomalarga kat’iy amal qilish, qarzni vaqtida to’lash, aldamchilik va xiyonatdan xoli bo’lish» imonlilik alomatlaridir, deyiladi. 33 Iymonli odam ug’irlik va talonchilikdan, begonalarning mol-dunyosiga ko’z olaytirishdan, o’z-o’ziga xiyonat qilish, ya’ni imonga xilof ishlardan o’zini saqlay biladigan komil insondir. «Tanlaringizga nisbatan qalbingiz haqida ko’proq qayg’uring», ya’ni avval ma’naviy dunyoingiz musaffo bo’lsa, moddiy turmushingiz ham mukammal bo’lib boraveradi, deydi Oxuramazda. «Avesto»da shaxsning axloqiy xislatlari, haqgo’ylik adolatlilik ulug’lanadi. Bunday ezgu sifatlarga Oxuramazdaning o’zi ham ega bo’lib, u shu bilan birga ezgulikka zid bo’lgan yovuzlikka murosasiz dushmandir. Asarda Oxuramazda tilidan bunday deyiladi: «Men borliqning Quriqchisiman Nomdir menga tag’in Himoyat Yana bir nom bilguvchilikdir Voqiflikdir yana bir tarzim, Mening nomim Haqgo’klik erur Mening nomim aldovsizlikdir. Mening nomim Asraguvchidir Mening nomim erur Qaqshatqich, Ostin-ustun qilguvchi ham men Barchani vayron etguvchi ham men, Yuqlikdan bor etguvchi ham men, Yana bir nomim ezgu farog’at, Haqqoniyat yana bir ismim ». «Avesto» kitobida materialistik dunyo, borliq muqqadaslashtiriladi. Er, suv, havoni bo’lg’ash, ifloslantirish eng og’ir gunoxlar qatoriga qo’shiladi. Oxuramazda «...erga yaxshi, sog’lom urug’lar sepishdan ortiq savob ish yo’q..» deydi. Xudoi taoloning bu aytganlariga amal qilish, 10 ming marta ibodat etish yoki 34 yuzlab jonivorni xudo yo`liga qurboilikka so’yishdan afzalroq xisoblangan. Oxuramazda erga ekin ekishni erdagi yovuzliklarga barham berishdan iborat, deb hisoblaydi. Bashoratlardan birida: «Olam go’zalligi dehqondan, dehqonchilikdan, kimki erga urug’ qadabdi, u odamiylikka iymon keltiradi, yagona shu yo`lgina haqiqat bo’lib, qolgani sarobdir», deyiladi. Bohqa bir bashoratda esa quyidagi jumlalarni o’qiymiz: Bug’doy o’stirila boshlasa, devlarni ter bosadi, sovrilgan bug’doy tayyor bo’lsa, devlar zaiflashib qoladi. Un tayyor bo’lgach, devlar nolayu fig’on chekishadi... Devlarni maglub etish uchun xonadonda hamisha unli ovqat bo’lishi lozim. Bu ovqatni odam egandan so’ng, devlar juda qizishib ketishadi va qocha boshlashadi». Oxuramazda qonunlarida qo’riq va bo’z erlarni o’zlashtirish, uni jamoa o’rtasida adolatli taqsimlash eng savobli ishlardan hisoblangan. Undan keyingi savobli ish esa oziq-ovqat tayyorlash, uy hayvonlari va chorva mollarini ko’paytirishdan iborat bo’lgan. Zardusht xudo nomidan hukmdorlarga qarata bunday deydi: «Yomon ovqatlangan xalq na yahshi, kuchli ishlovchilarga va na sog’lom, baquvvat bolalarga ega bo’ladi. Yomon ovqatlanishdan odob-axloq ham aynib ketadi. Agar non mo’l ko’l bo’lsa, muqaddas so’zlar ham yaxshi qabul qilinadi». Bir qarashda oddiygina kurinadigan bu so’zlarda juda katta falsafiy ma’nolar, tarbiyaviy ugitlar borligiga amin bo’lamiz. Zardushtiylik o’gitlarida ona zaminga, dehqonchilikka, hunarmandchilik chorvachilik Vatan va xalqqa ulug’ muxabbat ruxi markaziy o’rinni egallaydi. Buni biz zardushtiylikning Navro’z, Ro’za, Mexr va boshqa barcha marosimlarida ochiq-oydin ko’ramiz. Yosinning 29- basho’rat 5-hikmati va 50-bashorat 8-xikmatida ibodatdan so’ng ikki kaftni oldinga ochiq holda yozib ko’targan holda Ollohdan o’z talablarini qon-dirishni iltijo qilish rasm-rusmi haqida rap boradi. Undagi bashoratlarda Er, osmon, ummon boshlanishi, jannat xaqida fikrlar bayon qilinadi. 35 Bashoratlardagi Odam Ato haqidagi fikrlar o’ziga xos bir tarzda bayon etiladi. Unda ta’kidlanishicha, Iyim nomi bilan atalgan birinchi odam Oxuramazda irodasiga ko’ra 900 yil yashaydi va u shu davrda odamlarni, hayvon va kushlarni parvarish qiladi, qizil shu’lali olovni ko’paytiradi. Oxuramazda Iyimga oltin nayza bilan oltin qamchi sovg’a qiladi. Er odamlar yashashi uchun torlik qilib qolganda u nayzani erga sanchib erni kengaytirishni ilti¬jo qilib xudodan so’raydi va unga erishadi. Oxuramaz¬da Odam Atoga erga sovuq ofat kelayotganligini va uni oldini olish lozimligini aytadi. Iyim o’ziga bir uy qurib hayvonot va o’simlik zotlarining eng yaxshilaridan bir juftdan olib bu uyda ularni saqlab qoladi va shu tarika Odam Ato tirik tabiatni ofatdan saqlab kolishga erishadi. Ammo Odam Ato o’z kilgan ishlaridan ortiqcha mag’rurlanib ketadi va xudo tomonidan taqiqlangan ne’mat- qoramol go’shtidan iste’mol qilib qo’yadi. U xudoning kahriga uchraydi va abadiylikdan judo bo’ladi. Odamzod xayotning bu birinchi bosqichidan so’ng ikkinchi bosqich boshlanadi. Ikkinchi davr Zardusht faoliyati va uning diniy isloxoti bilan bog’liq. Bu davr din va imon uchun kurash bilan harakterlanadi. Olib borilgan 3000 yillik kurashlardan so’ng Zardusht farzandi boshchiligida dunyoda tinchlik osoyishtalik va farovonlik yuzaga keladi. Yomonlik va yovuzlik kuchlari timsoli bo’lgan dev- Axriman engiladi. Uchinchi davrda qiyomat qoyim bo’ladi. Barcha o’lganlar tirilib xudo oldiga keladilar va o’z qilmish kechirmishlari bo’yicha unga hisobot beradilar. Xudoy taolo hamma ishlardan voqif va uni ko’rib turibdi. Xudoni aldab bo’lmaydi. Zar’dushtiylik dini bo’yicha odamzod olamdan o’tgach uch kunga qadar joni uning tanasida saqlanadi. To’rtinchi kunida har bir odam zoti go’zal kiz qiyofasidagi o’z mahrami- farishta yo`lboshchiligida narigi dunyodagi qilko’prik - «Chinvot»dan o’tadi. Yaxshi va, ezgu ishlar qilgan insonlarga bu ko’prik kengayib turadi va yo`l beradi. Undan omon inson o’tgan har bir zot abadiy roxat-farog’atta- jannatga yo`l oladi va o’liklar tiriladigan kunda o’z tanasiga jon kirishini kutib yotadi. Yomon va yovuz ishlar bilan shug’ullanganlarga «Chinvot» qilday torayadi va ular jahannam azoblariga maxkum bo’ladalar, do’zaxga tushadilar. 36 «Avesto»ning uchinchi kitobi «Vasparat» deb ataladi. Bu kitobda olamni, hamma narsani bilishga oid pandu nasihatlar o’rin olgan. Kitob asosan ibodat namozlari yig’indisi bo’lib, 25 qismdan iboratdir. Bu kitob «Bundaxash», Qadimiy eron tili paxlaviy tilidan yozilgan 14 . Eshtlar va Yosinlar uch katlamdan iborat: birinchisi xalq eposlarining Zardushtgacha bo’lgan qo’shiqlari (she’rlari), ikkinchisi Zardusht xat (noma)lari va uchinchisi Zardusht halok bo’lgandan keyin kitob holiga keltirilgan va «Kichik Avesto» nomi bilan yuritiladigan qismi hisoblanadi. Shuning uchun «Avesto» ning dastlabki ilk va kichik (so’ngi) qismlarida uning asosiy qismi Zardusht nomalarini bir-biridan farq qila bilish kerak. Zardushtnomalar ko’p xudolikni, o’tga va tabiatning stixiyali kuchlariga sajda qilib sig’inishni qoralaydi va yakka xudolikka da’vat qiladi. Shu paytga qadar ilmiy adabiyotlarda bildirilgan fikrlar asosan «Kichik Avesto»ga asoslangan g’oyalar bo’lgan. Bunda ko’p xudolilik bilan yakka xudolilik g’oyasi aralashib, qorishib ketganligidan Zardushtiylikni ko’p xudolilik va yakka hudolilik dini sifatida qarab kelganlar. Bu yakka hudolikka asoslangan Zardushtiylikni asosiy yo’nalishi ko’p xudolikdan iborat bo’lgan mazdaniyliq bilan aralashtirish oqibatidir. Zardushtgacha ham Oxura, Matra, Mazda va boshqa xudolar haqida fikrlar bo’lgan. Ammo u hudolar huddi odamlardek hayot kechirganlar. Zardusht talqinidagi Xudo Oxuramazda esa Oliy ibtido bo’lgan, uning xotin, bola chaqalari yo’q. U hamma narsani, butun borliqni yaratuvchi Oliy ruh bo’lib, barcha ezguliklar va yaxshiliklar bilan odamlar qalbini munavvar qiladi. Zardusht asos solgan yakka xudolilik dini eronda Ahamoniylar hokimiyat tepasiga kelib, ular O’rta Osiyoni bosib olgach zavolga uchraydi. To’g’ri, eron shohlari o’z saltanatlarini barqaror qilishda zardushtiilik dinining ahamiyati va o’rniga etarli darajada baho berganlar. Ammo 14 Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan milodning Y asrigacha) T. O’qituvchi. 1994. 56-bet 37 bu dindagi o’rtahol dexdonchilik mo’tadil kamtarona xayotdan iborat turmush tarzini iloxiylashtirib, quldorlik munosabatlarini qoralash eron shohlariga yoqmaydi. Download 0.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|