«avesto» -tarixiy manba sifatida r e j a: Kirish i-bob. Zardushtiylik dini va uning O’rta Osiyoning eng qadimgi xalqlari ma`naviy hayotiga ta`siri

2.3. Avesto da ijtimoiy tuzumning aks etishi. 
«Kichik Avesto»da Oxuramazda olamni yaratuvchi va tartib o’rnatuvchilikdan ko’ra 
ko’proq qabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib qoladi; Ahamoniylar 
Yunonistonni bosib olish uchun olib borgan urushlari hamda yunonlarning eron va 
Turonni ishg’ol qilishlari oqibatida Oxuramazda Yunonistonda bosh xudo — Zevs, 
Zardusht esa Aflotun (Platon) sifatida talqin etiladi. Ahamoniylar zardushtiylikni o’z 
e’tiqodlariga bo’ysundirgan bo’lsalar, Iskandar Zulqarnayn bu dinni butunlay yo’q qilib 
tashlamoqchi bo’ldi, bu dinga oid kitoblarni butunlay yoqtirib yubordi. 
«Avesto» haqida Abu Rayxon Beruniyning «O’tmish xalqlardan qolgan 
yodg’orliklar» nomli asarida yozib qoldirgan ma’lumotlari diqqatni tortadi
15
. Beruniy 
bunday yozadi: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida un ikki ming qoramol terisiga tillo 
bilan bitilgan bir nusxasi bor edi, Iskandar otashxonalarni vayron qililib, ularda xizmat 
etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun «Abisto»ning beshdan 
uchi yuqolib ketdi «Abisto» uttiz nask (qism) edi. Majusiylar qo’lida un ikki nask 
chamasi qoldi». 
O’lkamiz arab halifaligi qo’shinlari tomonidan fatx etilib, islom dinining tarqalishi 
davrida ham zardush¬tilik va uning muqaddas kitobi «Avesto» kattiq taqib ostiga olindi. 
Zardushtiyning O’rta Osiyoda vujudga kelganligi va uning jahon madaniyatiga 
ko’rsatgan ijobiy ta’sirini inkor etib bo’lmaydi. «Avesto»ning bizgacha etib kelganligi 
uchun eng avvalo ingliz va frantsuz olimlaridan minnatdor bo’lishimiz kerak chunki, 
1755 yilda frantsuz olimi A. Dyupperon Xindistonga ilmiy safar qilib, u erdagi zardushtiy 
(mazdaiy) lar orasida uch yil yashadi, ularniig ibodatlari, urf-odatlari bilan yakin tanishdi 
va «Avesto»ni frantsuz tiliga tarjim qildi.«Avesto» G’arbiy Evropa, eron va Hindiston 
orqali bizga etib kelganligidan undagi nomlar, ismlar va terminlar asliga to’g’ri kelmaydi. 
15
Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faolyatining kundalik qoidasi bo’lishi 
kerak. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent: O’zbekiston, 2017.

---

38 
Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi Vishtasp 
(Gushtasp) huzuriga kelib, «Avesto» ni unga tortiq qiladi. O’ng va so’l tomonlari kesilgan 
ko’ylak kiygan, yuziga parda tortilgan, qulida bir eski qogozni ko’kragiga mahkam 
bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp kasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va 
Gush¬tasp kunduzgi uyqudan uyg’onib ketgan. Zardusht «Avesto» kitobini Gushtasp 
oldiga qo’ydi va xudoga iltijo qildi. «Avesto» agar shu kitob daqiqadan seniki bo’lsa, sen 
su kitob bilan meni podshoh huzuriga yuborgan bo’lsagh, meni misning zararidan 
saqlagan», dyedi. So’ng uning iltijosiga ko’ra, qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni 
Zardushtning ko’kragiga va qorni ustiga qo’ydilar. Mis tanasi ustidan oqib tuklarga 
donachalar bo’lib epishdi, lekin kuydirmadi. Shu mahaldan e’tiboran Gushtasp Zardusht 
e’tiqodini qabul qildi va o’ziga tobe o’lkalarga bu e’tiqodni qabul qilishni buyurdi. 
Tarixdan ma’lumki, zardushtiylik miloddan oldingi VII asrdan milodimizning VII 
asrigacha qarib ming yil O’rta Osiyo, eron, Ozarbayjon va boshqa o’lkalarda diniy e’tiqod 
sifatida yashadi. 
Zardusht 
yashagan 
va 
«Avesto» 
kitobi 
yozilgan 
davrda O’rta Osiyoda aholining 
asosiy qismi o’troq xayotga, 
dehqonchilik 
va 
hunarmandchilikka 
o’ta 
boshlagan, 
ko’chmanchi 
chorvachilikka 
etibor 
kuchaygan, qadimgi shaharlar 
va 
dehqonchilik 
viloyatlari 
(Sug’diyona, Marg’iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm)ning shakllanish jarayoni 
kechayotgan palla. Batanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy iqtisodiy 
o’zgarishlar uning taraqqiyot yo`liga g’ov bo’layotgan mafkuralari yangilashni, yangi 
jamiyat talablariga-javob bera oladigan diniy islohatlarni amalga oshirishni talab etar edi. 
«Avesto»da ana shu islohiy talab o’z ifodasini topdi.

---

39 
“Avesto” asarida patriarxal urug’ jamoasi haqida, uning so’ngi qismi Videvdotda 
iqtisodiy tengsizlik sinfiy tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning 
ijtimoiy tarkibi va undagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to’g’risida qimmatli malumotlar 
beriladi. Shun¬day qilib miloddan avvalgi IX—VII asrlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va 
madaniy hayot haqida g’oyatda muxim ma’lumotlar beruvchi xalqimizning
merosiy ma’naviy boyligidir. 
Zardushtiylikning Markaziy Osiyoda vujudga kelganligi va uning jahon 
madaniyatiga ko'rsatgan ijobiy ta'sirini inkor etib bo’lmaydi. «Avesto»ning biztacha 
yetib kelganligi uchun eng avvalo ingliz va frano'uz olimlaridan. minnatdor bo’lishimiz 
kerak. Chunki, 1755 yilda frano'uz olimi A. Dyupperon Dindistonga ilmiy safar qilib, u 
yerdati zardushtiy (mazdaiy) lar orasida uch yil yashadi, ularning ibodatlari, urfodatlari 
bilach yaqikdan tanishdi va «Avesto»ni frano'uz tiliga tarjnma klldi. «Avesto» G'arbiy 
yevropa, Eron va Hindiston orqali bizga yetib kelganligidan undaga nomlar, ismlar va 
terminlar asliga tug'ri kelmaydi. 

---

40 
Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi vishudsl 
(Gushtasp) huzuriga kelib, «Avesto» ni unga tortiq qiladi. O'ng va so'l tomoilari kesilgan 
qo'ylak kiygan, yuziga parda tortilgan, qo'lida bir eski qog'ozni Ko’kragiga mahkam 
bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp qasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va 
Gushtasp kunduzgi uyqudan uyg'onib ketgan. Zardusht «Avesto» kitobini Gushtasp 
oldiga qo'ydi va xudoga iltijo qildi. «Avesto» agar shu kktob hzqiqagan seniki bo’lsa, sen 
shu kitob bilan meni podshoh huzuriga yuborgan bo’lsang, meni misniig zararidan 
saqlagin», dedi, So'ng uning iltijosiga ko’ra, qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni 
Zardushtning Ko’kragiga va qorni ustiga quydilar, Mis tanasi ustidan oqib tuklarga 
donachalar bo’lib yopishdi, lekin kuydirmadi. Shu mahado'an e'tiboran Gushtasp 
Zardusht e'tiqodkni qabul qildi va o'ziga tobe o'lkalarga bu ehtiqodni qabul qilishni 
buyurdi
16
. 
Tarixdan ma'lumki, zardushtiylik miloddan oldingi VII asrdan milodimizning VII 
asrigacha qariyb ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o'lkalarda diniy 
e'tiqod sifatida yashadi. 
Zardusht yashagan va «Avesto» kitobi yozilgan davrda Markaziy Osiyoda 
aholiving asosiy qismi o'troq hayotga, dehqonchilik va hunarmlndchilshja o'ta boshlagan, 
ko'chmanchi chorvachilikka e'tibor kuchaygan, qadimgi shahar lar va deqqonchilik 
viloktlari (So'g'diyona, Marg'iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm) ning shakllannsh 
jarayoni kechayotgan palla edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy 
va iqtioodiy o'zgarishlar uning taraqqiyot yo'yaiga gov bo’layotgan mafkurash 
yangilashni, yangi jamiyat talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalga 
oshirishni talab etar zdi. «Avestoda ana shu islohiy talab o'z ifodasini topdi. 
«Avesto» asarida pagriarxal urug' jamoasi haqida, uning so'nggi kismi Videvdotda 
iktisodiy tengsizliq, sinfly tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning 
ijtimoiy tarkibi vaundagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to'g'risida kimmatli ma'lumotlar 
beriladi. Shunday qilib, «Avesto» miloddan avvalgi IX-VII asrlar Ijtimoiy-iqtisodiy, 
16
Sh.Karimov, R.Shamsuddinov. «Vatan tarixi» Toshkent, “O’qituvchi”, 1997. 
«Jamiyat va boshqaruv» jurnali, N° 4, 2004 . 119-bet

---

41 
siyosiy va madaniy hayot qaqida g'oyatda muhim ma'lumotlar beruvchn xalqimizning 
merosiy ma'naviy boiligidir. 
«Avesto»da keltirilgan jamiyatggang ijtimoiy tarkibi haqida ma'lumotlarga suyanib 
fikr yuritadigan bo’lsak, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi choragida Markaziy 
Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, yangi, ilk synfiy jamiyat tarkib 
topayotgan jarayonning guvoh i bo’lamiz.